1. Күплектә килгән исемнәрненең асларына сызарга.
Мин Масрада кышны үткәрдем. Кояш карап, көннәрнең күңелен йомшартып, аны җылытып, өстенә ябынган ак юрганнарын чылатып, гөрләвекләрен агыза башлады. Тау башлары ачылып, кар астыннан чыккан урыннар яшелләнә, ташулар ага, чит җирләрдән килгән сыерчыклар сайрый, күгәрченнәр гөрли, кыш буена боегып яткан чыпчыклар да чүкелдәшә башладылар. (47 сүз.)
(Галиәскар Камал. Масра авылында яз башы.)
Искәрмә. Өтерләр искәртелә.
2. Урман сүзенә сораулар куеп, күчереп язарга.
Кыш көне урманда.
Без кыш көне урманга бардык. Урман ак карга төренгән. Урманда һава саф. Каеннар, наратлар ап-ак карга чумганнар. Кыш көне урманның үзенә бертөрле яме бар. Урманнан һич кайтасы килми. Без кышкы урманны бик яратабыз. (34 сүз.)
Контроль диктант.
Кар яуган.
Иртән уянып тәрәзәгә карадым. Урамда ябалак кар ява. Безгә ак сакаллы кыш бабай килгән. Бөтен җиргә карлар яудырган. Елгаларда калын боздан күперләр салган. Үзе ишек төбендә качып көтеп тора.
Мин урамга чыктым. Бер тузан юк, саф һава. Шул арада кыш бабай битне чеметеп алды. Ләкин мин аңа үпкәләмәдем, аның бөтен эше шул бит. (53 сүз.)
(Мәгариф.2000 ел, 11 номер.)
Биремнәр. 1. Сүзләрне килешләр белән төрләндереп язарга.
1 вариант 2 вариант
тәрәзә урман
2. Икенче җөмләдә баш кисәкләрне табып астына сызарга.
Кычытканның файдасы.
Кычытканда витамин бик күп. Кешеләр кычытканнан шулпа пешерәләр. Кычытканны, кар эремәсен өчен, кар өстенә җәяләр. Кычытканны тавыкларга турап ашатсаң, алар йомырканы күбрәк сала.
Кычытканны чапкач, без анны учмаларга бәйләдек. Ул учмаларны ферманың чормасына киптерергә элдек. Алар анда җилләп киптеләр. Кипкән кычытканны кыш көне хайваннарга ашаттык.
Кычыткан ул шундый файдалы үсемлек. (50 сүз.)
(Атилла Расих буенча.)
Бирем. Кычыткан сүзенең килешләрен билгеләргә.
Сыйфат.
Сүзлек диктант.
Иксез-чиксез, ирекле-ирексез, аклы-каралы, аксыл-сары, саргылт-көрән, үзсүзле, күзачкысыз, мәгънәле, мәхәббәтле, намуслы, тиңдәшсез, ак, кара, яшел, сары, зур, кечкенә, түгәрәк, серле, моңсу, ямьле, көчле, яңгырлы, тозлы, татлы.
Күрмә диктант.
Бирем. Исемнәрне үзләре бәйләнгән сыйфатлар белән күчереп язырга.
Сандугач.
Ямьле язны котлап,
Зур бакчада
Ак чәчәкләр аткан алмагач.
Алмагачның нечкә ботагында
Кагына-кагына сайрый сандугач.
Нәфис тавышы белән тойгыларның
Иң нәзек кылларын чиртә ул,-
Бәйрәм кебек якты яз иртәсен
Чиксез сөеп тәбрик итә ул.
Чут-чут итеп,
Баскан ботак очын
Тибрәп-тибрәп алган чагында
Таң калдыргыч матур тавышлары
Күңеллерәк яңгырый тагын да.
Үзе кебек дәртле тойгыларның
Иң нәзек кылларын чиртә ул,-
Бәйрәм кебек якты яз иртәсен
Сөеп шулай тәбрик итә ул. (67 сүз.)
(Әнәс Кари.)
Стилистик биремле диктант.
1. Сыйфатларга антонимнар табып, җөмләләр төзеп язарга.
Тирән (сай), куркак (батыр, кыю), зур (кечкенә), туры (кәкре), шат (күңелсез), ямьсез (матур), усал (юаш).
2. Бирелгән сыйфатларны синонимнары белән алмаштырып язарга.
Төз, зирәк, саф, тынгысыз, атаклы, гүзәл, нәфис, зур.
Файдалану өчен сыйфатлар:
күренекле, ямьле, керсез, туры, зиһенле, олы, матур, тиктормас,олы.
3. Түбәндәге исемнәргә сыйфатлар табып яз.
Суган, кәбестә, карбыз, шалкан, бәрәңге, кишер, кыяр, помидор;
Кыш, җәй, көз, яз;
Җил, яңгыр, буран, кояш, болыт.
4. Сыйфатлар өстәп, текстны яз.
… яз килде. Җир өсте … үлән белән түшәлде. …, …, …, күбәләкләр уйнаклап очалар. … сыерчыклар, … сандугачлар, … кәккүкләр сайрашалар.
(Әмирхан Еники буенча.)
Контроль диктантлар.
1. Мин яр буйлап ак сарафанлы кыз баланың чабып килүен күрәм. Аның сап-сары чәчләре җилкәсенә таралып төшкән. Кызның күзләре зур, соры.
Зәп-зәңгәр диңгез киңлекләре буйлап ике бала китеп бара. Мин шул кояшлы ярга карыйм. Алар өстеннән ачык диңгезгә акчарлаклар оча. Көчле канатлары кошларны еракка-еракка, ә, бәлкем, чит ярга алып китәр. Шундый тату, бәхетле балаларның шатлыклы көлүләрен кошлар шунда җиткерә алса иде. (60 сүз.)
(Р. Имаметдинова беунча.)
2. Бакчачы бабай Чулпанга түм-түгәрәк, кып-кызыл бер алма бирде. Ул алма шулкадәр зур, шулкадәр матур, шулкадәр тәмле һәм шулкадәр хуш исле идее.
Кыз моңсу күзләре белән озак итеп алмага карап торды. Ләкин ул кызыл алманы ашарга ашыкмады. Чулпан кулындагы алманы иң якын иптәшләре белән бүлешеп ашады. Алар алманың вак төшләрен мәтәп бакчасына якынырак бер җиргә утырттылар.
Күп тә үтмәс, ул орлыклардан тагын да тәмлерәк алмалар үсәр. (66 сүз.)
(Идрис Туктар буенча.)
Сыйфат дәрәҗәләре.
Аңлатмалы диктант.
1. Бу урманда юан һәм озын агачлар бик күп. 2. Ясалма җылылык безнең авыл хуҗалыгына күбрәк файда китерәчәк. 3. Бу аланда ап-ак чәчәкләр, кып-кызыл җир җиләкләре бизәп тора. 4. Хлорофилл бөртекләре яшел төстә була, шуңа күрә яфраклар ямь-яшел булып күренәләр. 5. Кайдандыр җил чыгып. Аксыл болытларны куып алып китте. 6. Төньяктан салкынча җил исте. 7. Урман артыннан күгелҗем кара болыт күтәрелде.
Сан.
Аңлатмалы диктант.