Буряад арадаймнай уран шүлэгшэдэй нэгэн Доржи Дамбаев мүнөө мэндэ ябаа hаа,жара наhанайнгаа жабхаланта ойгоо тэмдэглэхэ байгаа.Хонгор hайхан, хотогор баян Хориин аймагай Булам нютагта 1955 оной октябриин 26-да түрэhэн юм.Энэ нютагhаа Эхэ орондоо мэдээжэ Россиин габьяата артистнар Дариима Сангажапова,Сергей Дамбаев,Буряадай арадай артист Чимит Ринчинов,Буряад Республикын габьяата артистка Елена Дамбаева үндыжэ гараhан юм.Доржи Дамбаев 1973 ондо Хориин 1-дэхи дунда hургуули дүүргэжэ гараа.Буряадай багшанарай дээдэ hургуулиин түүхэ ба хэлэ бэшэгэй факультедтэ hураа.hүүлдэнь «Буряад Үнэн» газетын соелой ба hургуулинуудай таhагта хүдэлжэ эхилээ.Гэр бүлын байдалаар түрэл Булам нютагаа бусаха баатай боложо,нютагтаа зохеохы ажалаа алдангүй үргэлжэлүүлээ.
Поэдэй шүлэгүүд тухай.
Ямаршье уран шүлэгшэ түрэл тоонто нютаг тухайгаа урин дулааханаар бэшэдэг гээшэ.Доржи Дамбаевшье бага наhанhаа хойшо hургуулидаа ород ба хари гүрэнэй классигуудай, буряад уран шүлэгшэдэй зохеол уншажа, урган мүндэлhэн юм.Эгээл түрүүшын шүлэгүүд соогоо түрэл нютагайнгаа байгаали,инаг дуран тухай бэшэжэ эхилhэн байха.
Баруун шэлын нэмэридэ
Булай зохидоор түбхинэhэн
Буурал хангай түүхэтэй
Булам нютагаа hанадагби,-гэжэ поэт уншагшадтаа дуулгана.
Хүхы шубуугаа донгодуулдаг дуулим гоё Буламдаа дурлаhанаа,тэргэд ехэ тайгаяа тэрэнгеэр шэмэглэдэг,хургы торгон дайдаяа ургы сэсэгээр гоёодог сэбэрхэн тоонто нютагтаа сэнгэжэ ябадагаа мэдүүлнэ.Сагаан толгойто үбгэдэй,буурал hаншаг хүгшэдэй сэсэн мэргэн үгые hургаал болгон хадуужа ябаhанаа нютагайнгаа үетэнэй, залуушуулай,багахан үхибүүдэй наадажа сэнгэжэ,зугаа дэлгээхыень нааршаан шагнадаг байна.Хонин hүрэг,үхэр малай тала гүбээгээр бэлшэхэдэ,таряанай найган hуухада,нютагаймнай ажабайдал замхархагүй,Мүнхэ Газарай үбсүүн дээрэ мүшэн шэнгеэр гэрэлтэжэ,манай Булам байха гэжэ поэт этигэнэ.
Хори буряадуудhаа гарбалтай хадаа Хори тухай шүлэг бэшэhэн эрхим түрэлтэ уладай элинсэг Барга баатараа,Хорёодой мэргэниие,Бабжа Барас баатарые,Бальжан хатаниие,совет үеын баатарнууд:Дарма Жанаевай, Баатар Санжиевай баатаршалга габьяа магтан бэшэнэ.
Нютагайнгаа байгаалиин үзэгдэл гоёшоон харана.
Уняар торгон хүбөөтэй
Уужам тэнюун нютагнай
Шэнгэхэн зэрэлгээн соо
Шэмэг мэтэ hайхан даа.
Үдэшэ үглөөнэй толон соо
Үлгэн дайдам ягаараад,
Үндэр добын оройhоо
Үзэсхэлэн мэтээр үзэгдөө.
Поэт юртэмсэдэ ганса Хоримнай юунhээшье үлүү сэнтэй.холууршье ябахадаа нютагаа дурсахабди,үлгы болоhон Хоримни мянган жэл соо мандан ходо байг лэ даа гэжэ уряална.
Байгал далай тухай бэшэхэдээ,эртэ сагай hэрюундэ элинсэг хулинсагай далайн эрьеэр ябахадаа,ямар сэдьхэлэй байдалда абтаhыень харуулна.
Сэнхир нюрууешни гэтэн ябахадаа.
Сэдьхэлынь номгордог байгаа ха юм.
Зэрэлгээ долгидыешни шагнан байхадаа,
Зүрхэ орожо ябаа ха юм.
(«Байгал,дуратайб шамдаа.»)
Арадайнгаа ухаан сэдьхэл Байгал далайтай зэргэсүүлнэ.
Байгал далайн уhандал
Буряад арадай сэдьхэл
Булангиргүй тунгалаг
Буурал сагhаа байhан юм.
Байгалай гунзэгыдэл
Буряад арадай ухаан
Оройто юртэмсэ ойлгохо
Оюун сэсэн байhан юм.
(«Байгалай арад.»)
Буряад араднай эндээ эсэс гээшые мэдэнгүй энхэ hууг лэ,Буряад оромнай эндэhээ жаргал олог гэжэ үреэл табина.
Юрэнхыдөө,жэлэй дүрбэн сагай байгаалиин үзэгдэлнүүдые анхаралтайгаар адаглажа,шубууд амитадые обеоржо,нэгэ талаhаа шэнжэлhэн,нүгөө талаhаа гоешооhон удхатайгаар уншагшадта дамжуулна.
Хабарай hалхин бууража,
Yнгын hайхан сэсэгүүдэй
Yндэр набтар баглаанууд
Боори майлын энгэрээр
Булай гоёор hалбарха.
Хабарай hалхин бууража,
Хангал үнэр агаараар
Хээгүүр дүүрэн сорьёжо,
Хамарай узуур эльбэхэ.
(«Хабарай hалхин.»)
Хээрын ногоон үндыгөөд,
Халюуран найгалзаа.
Хүхы шубуун донгодоод,
Холуур дууниинь ханхинаа.
Нармай талын дэбисхэр
Намаа набшаар хушагдаа.
Номин дайда зэнхыгээд,
Нюдэнэй шэмэг болоол даа.
(«Зун.»)
Наранай элшэ hуларжа,
Намарай ольбон орожо,
Набша намаа шарлажа,
Натуу намар эхилбэ.
Ой хүбшын оёороор
Олон жэмэс эдеэшээ.
Аглаг дайдын энгэрээр
Арбай таряан намилзаа.
(«Намар.»)
Хүбэн сагаан хүнжэлөөр
Хуудам хизаар хушагдаа.
Хара бараан үзэгдэл
Хабар болотор булагдаа.
Хүйтэн жабар дабахагүй
Хамаг жэжэ амитад
Нүхэн соогуур хэбтэжэ
Нойрмог зүүдэ мананхай.
(Yбэл.)
«Байгал» журналай хуудаhануудта шүлэгүүдhээнь гадна,прозаическа зохеолнуудынь хэблэгдэhэн байха.1995 оной 2-дохи дугаарта «Сэнхирхэн уняар соо…» гэhэн туужань хэблэгдээ hэн.Эхэ байгаалидаа дуратай,оршон тойронхи тала дайдаяа хаймадан харадаг уран шүлэгшэмнай уянгатуулан мүрнүүдые гаргажа эхилнэ.Өөрөө автор Дэлгэр гэжэ нэрэтэй хүбүүнэй зүгһөө хөөрөөнүүдээ дэлгэрэнгыгээр дэлгээнэ.
Бага наhандань ахайнгаа модон буунуудые дархалжа үгэхэдэнь,үетэн нүхэдтэйгөө дайлалдажа наадаhан тухай,тэрэнэйнгээ загаhа хахуулидажа hургаhыень,Үдэ голдо дүүрэн хүнэг загаhа бариhанаа зураглана.
Нютагтань ажаhууhан «Муухай» гэжэ ара,ородоороо дядя Вася гэжэ нэрэнүүдтэй хитад огородшон үбгэнэй огородой эдеэ тэрихадань, хоройдонь орожо, морхооб, хартаабха,үгэрсэ хулууhан тухайгаа тодорхойгоор хөөрэнэ.Һүүлдэнь томо болоходоо,энэ ушар hанахадаа,зосоонь аягүй байдал түрэhэн тухай мэдүүлнэ.Сахюур шулуунуудые багахан эреэн туулмаг соо суглуулжа ябадагаа,Булад гэжэ үетэн хүбүүнтэй газаа,зосоо дэгээ хэжэ барилдаhанаа дурсана. Удаадахи бүлэгүүдтээ нүгөөдэ эхир болохо Дугар хүбүүтэй багадаа адляар хубсалхадань, зарим нютагаархидай танихаяа болиhыень энеэдэтэй,зугаатайгаар бэшэнэ.Эгээл хайрата аба эжыдээ баhа нэгэ нэгэ хэhэг зорюулна.Эжынгээ Хориhоо ерэхэдээ,амтатай эдеэ хоол,hэрсэгэр hолоомон малгайнуудые,шэнэ гуталнуудые абажа ерэhыень, абынгаа «ИЖ» түхэлэй мотоциклаар Хори хүрэтэр абаашажа үгэhыень дурсан бэшэнэ.
Алибаа юумэ hонирхожо хараhанаа,үзэhэнөө бүлэг болгожо нэрлэн тодорхойгоор зураглана:»Унай»,»Шиирын хайрсагханууд»,»Орден медальнууд».
Туужынгаа түгэсхэлдэ үхибүүн хаhынгаа тэхэрихэгүйгөөр үнгэршэhэндэнь шаналhан тухайгаа,нютагайнгаа дободо гараад,багахан үхибүүдэй түхэл шарайнуудые хаража,»улам танил шэнги үхибүүн балшар наhамни тэхэрин намдаа яаран ерэжэ ябана ха юм» гэжэ уянгатуулан түгэсэнэ.
Доржи Дамбаев буряад арадайнгаа түүхээр ехэтэ hонирходог байhан байха.Аймагайнгаа «Шэнэ Үдэ» газетэдэ «Нэгэ наhан»(2001 он)гэжэ Бальжан хатан тухай,»Бордоhолhон тала»(2001 он) гэжэ Агууехэ аян зам тухай, »Хилэ табилга»(2001 он) гэжэ Шэлдэй занги тухай,»Модой хаан»(2002 он)гэhэн поэмэнуудээ хэблүүлээ.Совет үе сагта Афган дайнда баатарай үхэлөөр наhа бараhан залуу буряад хүбүүн Баатар тухай «Yглөөнэй наран»гэжэ поэмэ,Чечен дайнhаа бусаагүй Булам нютагайнгаа хүбүүн Василий Бадмаевта зорюулhан «Василий Бадмаевай гудамжа»гэhэн шүлэг бэшэhэн байна.
Түрүүшын эхэнэр буряад поэтесса,нютагайнгаа уран зохеолшо Цырен-Дулма Дондоковагай ойн баярнуудта дэлгэрэнгы, шүүмжэлхы удхатай статьянуудые бэшэжэ,республикынгээ газетэдэ гаргуулаа.Байгаали хамгаалгын темэдэ «Гуниг түрүүлдэг үдэрнүүд» гэhэн сэдьхэлэйнгээ үгүүлэл соо: «Хүн бүхэнэймнай гарhаа хүн бүхэнэймнай нютаг хохидонхой.Энээниие сэдьхэлээрээ мэдэржэ,байгаалида бэшэ гар бү хүрэел,энээнhээ хойшо сайдам бү оруулаял.Бургааhа,модо шэнээр hуулгаял»,-гэжэ арад зондоо хандана.
Буряад оронойнгоо бэлигтэй хүбүүдэй нэгэн,яруу найруулагша,сэтгүүлшэн Доржи Дамбаевай уран зохеолнуудтай hургуулиингаа хэшээлнүүдтэ танилсажа,үзэжэ байхыень багшанарта хандаха hанаатайб.Классhаа гадуур хэмжээ ябуулгануудта хэрэглэхэдэшье болохо.