Валерьяна гзаф йисарин хъач я. Адан дувулар зулухъ цуьк авадарна тан кьурай вахтунда кIватIда. Абур чуьхуьда, сериндик 35 градусдин чимивиле кацеривай гьахьиз тежедай чкада кьурурда.
Валерьяндин дарманрихъ туькьуьл акъуддай, таб алуддай, рикIин дамарар гегьеншардай, нервияр къизгъин хьайила, регьятардай, секинардай, ахвар квахьайла куьмекдай, чIур жедай хесет хкуддай, рикIин азарар сагъар, ивидин давление хкаж хьайила, ам туьхкIуьр хъийидай,чIулав лекь азарлу тирла, туькьуьлдин рекьер чIур хьайила куьмекдай, дарманар квай маса набататрик кутуна, ишлемишайла, хуквадинни ратарин азарар сагъар хъийидай, къен кIеви ва гьакIни климакс хьайила куьмекдай къуват ава.
Валерьяндин дарманар центральный нервный системадин кIвалахдик къалабулух, къизмишвал акатайлани ишлемишзава. Азарлуйрин секинсузвал тIимиларда, абуруз хъсан ахвар гъида.
Валерьяндин дарманар хатасузбур я, амма кьве вацралай гзаф вахтунда яргъал чIугуна ищлемишайла, азарлуйрин хуквадиннн ратарин кIвалах чIур хьун мумкин я.
Дарманрин кьадар гзаф хьайилани, азарлуйриз ксуз кIан жеда, кефияр чIур хьун гьиссда, къен кьери жеда, кIвалахиз ашкъи амукьдач. Ихьтин дуьшуьшра дарман хъун акъвазарайла, азарлуйрин гьал хъсан хъижеда.
Валерьяна корвалолдик, валокординдик, гьакIни секинардай ва маса къаришмайрикни кутазва, камфорновалериановый стIаларни гьазурзава.
Валерьяндин гьалима 30 стIал йикъа 3-4 сеферда, яшлубуруз хуьрек недалди вилик тайинарзава, аялриз аялдин шумуд йис ятIа, гьакьван стIалар. Таблеткаяр 2-3 таблетка йикъа 3 сеферда.
Порошок йикъа 3 сеферда 2 гр.
Къадагъа ийизва: яргьал вахтунда къен кьадай ва гломерулонефритдин (дуркIунрин) азарар квайбуруз.
Гьалима икI гьазурда: са чайдин тIурунавайди са истикан цик кутада. Ахпа истикандин пуд паюникай са паюна авайди йикъа 3 сеферда хъвада.
РЕЦЕПТАР:
Секинардай къаришма: валерьяндин дувул, хмелдин кицикар са-са пай, пурнийрин, вахтадин пешер кьве-кьве пай. Абур какадарна, са тIурунавайди истиканни зур цик кутада. Ахпа гьар юкъуз 100 гр. 3 сеферда хуьрек недалди вилик хъвада.
Нервнын хьайила, ахвар квахьайла: валерьяндин дувул, пустырникдин хъач, чIутран цуьквер, пурнийрин пешер, фенхелдин емишар са-са пай. Абур какадарна, са тIурунавайди са истиканни зур цик кутада. Ахпа гьар юкъуз 3 сеферда хуьрек недалди вилик зур истикандавайди хъвада.
Андуз
(Девясил)
Девясил гзаф йисарин набатат я, кьакьанвални сад-кьве метр жеда. Дарманар авун патал набататдин дувулар зулухъ кIватIда. Абур къайи целди чуьхуьда, гъвечIи кIусар ийида, шагьвар квай чкадал 35-40 градусдин чимивиле кьурурда.
И набататдин дарманрихъ ихьтин къуват ава:
дезинфекция ийида, яни микробар, гьашаратар тергдай, къай фена,
дакIур чкаяр сагъар хъийидай,
туькьуьл, балгъан акъуддай,
шарар алуддай,
хирер сагъар хъийидай,
иви лахта ийидай,
цвар акъуддай,
ратарин кIвалах хъсанардай, гьа са вахтунда 12-перстный ратуниз туькьуьл ракъурдай.
Идани незвай затIар иливардай кIвалах гужлу ийида, азарлудин руфун сагъар хъувуниз куьмекда.
Девясилдин дарманри гьакIни нефес къачудай органар хъсанарун, незвай затIар беденди цIурурун, чIулав лекь, дуркIунар, туькьуьл къвезвай дамарар сагъар хъувун, бубасил хкудун патал, сивин къене дакIвадай азарар арадал атайла, хамунал куьлуь тварар акьалтайла, диабет авайла, кпулар квайла, шарар алайла, дишегьлийрин азарар арадал атайла куьмекда.
Идалайни гьейри зайиф хьанвайбуруз къуват хкида.
Дарман икI гьазурда: кьве чайдин тIурунавайди 300 гр. цик кутада. Ахпа йикъа 3 сеферда, хуьрек недалди 30 декьикьа амаз, чимидаказ истикандин са паюна авайди хъвада.
Девясилдин дувулрикай гьазурнавай гьалима йикъа 20 стIал 3 сеферда, хуьрек недалди 20 декьикьа амаз хъвада.
Дувулдикай гьазурнавай порошок 3-4 сеферда гьар юкъуз хуьрек недалди вилик чукIулдин кIвенкIвел алай кьванди туькъуьнда.
Балугъринни консервиярдай промышленностда девясилдин дувулар хуш туьнтвал гун патал (пряность) ишлемишзава.
Гьалима калийдин карбонатдик, я туштIа, калийдин щелочдик акадарайтIа, и дувулрикай хъсан вили рангни гьазуриз жеда.
РЕЦЕПТАР:
Бронхит авайбуруз балгьан акъудун патал: девясилдин, первоцветдин, бияндин дувулар, тIенгиррин пешер са-са пай. Абур какадарна, са.чайдин тIурунавайди 300 грамм цик кутада. Ахпа гьар юкъуз 3 сеферда чимидаказ истикандин са паюнавайди хъвада.
ДуркIунрин азар квайбуруз цвар акъуддай дарман: девясилдин дувулар, верхи таран тIурар, василекдин цуьквер, петрушкадин тум, вахтадин пешер са-са пай, толокнянкадин пешер 5 пай. Абур какадарна, са тIурунавайди 300 гр. цик кутада. Ахпа 3 сеферда чимидаказ 100 гр. хъвада.
СеркIвер
(Бузина черная)
СеркIвер бязибур 4-5 метридин кьакьанвал авайбурни жеда. Дарман авун патал адан цуькверни емишар герек я. Цуьквер серкIвери цуьк акьуддай чIавуз, емишарни лап агакьайла, кIватIда.
Цуьквер хъендик, емишар сушилкайра 60 градусдин чимивал авай чкада кьурурда.
СеркIведин дарманар ишлемишда:
гьекь, туькьуьл, цвар акъудун,
къен кIеви авун, гьакIни зайифарун,
дакIунвай чкаяр сагъар хъувун,
бедендин гьарарат тIимиларун,
микробар ва зиянлу гьашаратар тергун,
къенепатан органрин таб алудун патал.
СеркIверин гьалима мекьивиликди азарлу хьайибур, хронический бронхит квайбур сагъар хъувун патал ишлемишзава. Дарман сивера экъуьрда.
Дарман квай жуна кайи, хер алай чкайрал элкъуьриз, ахпа а чкаяр адалди кутIуниз жеда.
СеркIверикай маса набататрик кутуна, кпул, подагра, дуркIунрин, цварадин кIвалин азарар арадал атайла, гьакIни чIулав лекь, туькьуьлдин рекьер азарлу хьайила, шекердин диабет акатайла, бубасилди гуж гудай чIавуз, хамуна хъиткьерар гьатайлани менфят къачузва.
СеркIведин емишар дуркIунрин дакIвадай азар акатайла, яргьал чIугур вахтунда къен кIеви хьайила ишлемишда.
Кпул, подагра квайла, серкIверин цуькверни чIутран цуьквер барабардаказ какадарна, ргазвай цик кутуна, къизмишарна, абур гъвечIи турбайра туна, кузвай гьалда азарлу чкайрал эцигун теклифзава.
Дарман икI гьазурда: гьалима са тIурунавайди са истикан цик кутада. Ахпа а дарман гьар юкъуз 3 сеферда чимидаказ са истикандин пуд паюникай са паюна авайди хъвада.
СеркIверин емишар недай затIарин промышленностда хата квачир ранг язни ишлемишзава.
И набататдин таза цуьквер чехирардайла чехирдихъ атирдин хъсан ни ва дад хьун патал, гьакIни ципицIрин мижедикни кутазва.
СеркIверин цуькверикай ва емишрикай мурабаярни гьазурзава.
РЕЦЕПТАР:
Къен кIеви хьайила: серкIверин цуьквер, фенхелдин емишар кьве-кьве пай, анисдин емишар са пай, крушинадин къабух (тIуруналди) 5 пай. Абур какадарна, са тIурунавайди 400 гр. циз вегьеда. Ахпа 200 гр. гьар юкъуз 2 сеферда пакамахъ ва нянихъ хуьрек недалди вилик хъвада.
Мекьи хьайи чIавуз сиве экъуьрун патал: серкIверин цуьквер, шалфейдин пешер, гьелбеяр, мегъуьн таран къабух вири барабар яз са-са пай. Абур какадарна, са тIурунавайди 300 гр. цик кутада. Ахпа йикъа са шумуд сеферда и дарман сиве экъуьрда.
ВилицIик
(Василек синий)
И набатат са йисан хъач я, кьакьанвал 60 сантиметрдив агакьда, вични эчIелрин чIуру хъчарик акатзава.
Дарманар авун патал адан вили цуьквер кIватIда. МичIи чкада ва я винел къав алай кьурук кьурурда. Гьазурай цуьквер хъсандиз кIевнавай кьватийра ва я банкайра хвена кIанда.
И набататдин дарманрихь ихьтин къуват ава:
дакIур чкаяр сагъар хъийидай,
микробрихъ галаз женг чIугвадай,
туькьуьл ва гьекь акъуддай,
зиянлу бактерийрикайни гьашаратрикай хуьдай,
таб алуддай.
И хъчадин дарманар хийирлу маса набататрик кутунани ишлемишзава:
ДуркIунадин цварадин рекьер азарлу хьайила, пиелонефрит ва цистит квайбур сагъар хъийидайла, василекдин цуьквер кваз гьазурай дарманрикай куьмек жеда.
РикI къутайла, дакIурла, вилерин азарар конъюктивит ва блефарит акатайла, вилерин экв аквадай аппарат галатна куьлягь хьайи чIавузни василекдин дарманар ишлемишзава.
И набататдин дарманрикай чIулав лекь, туькьуьлдин кисе тIазвайла, экзема, простатит акатайла, буьвелар атайла ва трофический хирер (хер алай чкадин клеткайрив тIуьн агакь тийиз) алай чIавузни менфят къачузва.
Гьалима икI гьазурда: чайдин кьве тIурунавайди са истикан кьван ргар цик кутада. Ахпа йикъа 4 сеферда хуьрек недалди са истикандин кьуд паюникай са паюна авайди хъвада.
Адан цуьквер ликерринни ичкидин промышленностдани ишлемишзава.
Цуькверикай вили рангни къачузва, адалди сар рангламишзава.
Шемданцуьк
(Золототысячник малый)
И набатат сад-кьве йисарин хъач я, кьакьанвал 30 сантиметрдив агакьда. Грек чIалалди адаз,,кентавр" лугьузва. Грекрин риваятра, вичиз набататрин сирер чидай Кентавр Хирон лугьудай касди и набататдалди хирер сагъар хъийиз, вич элдиз машгьур авуна.
Дарманар авун патал и хъчадин чилин винел алай пай ишлемишзава. Цуькведа авай вахтунда кIватIда, сериндик кьурурда.
И иабататдин дарманри куьмекда:
иштягь квахьайла,
тIуьр затIар хъсандиз иливариз тежедайла,
туькьуьл акъудиз,
шарар алудиз,
экъуьчдайла,
цуру хъапI къведайла,
рикI кудайла,
гастрит авайла,
кислотность тIимил хьайи чIавуз,
къене ял гьатайла,
къен кIеви хьайила,
чIулав лекь ва туькьуьл кисе азарлу тирла,
иви кьери хьайи чIавуз,
диабет авайла.
И хъач, маса набататрик кутуна, иштягь ачухардай ва хуквадин азарар сагъар хъийидай дарман яз ишлемишзава. Золототысячник, аирдин дувул, явшан, вахта ва партахалрин къабух кваз туькьуьл гьалимани гьазурзава.
И набатат чи халкьдин медицинада хуквадин, ратарин рекьер сагъар хъийидайла, жигерар, чIулав лекь, дуркIунар азарлу хьайила, гьакI иви кьери ва тIимил хьайи чIавузни ишлемишзава.
Дарман икI гъазурда: гьалима са тIурунавайди са истиканда авай цик кутада. Ахпа йикъа пуд сеферда, хуьрек недалди 30 декьикьа амаз истикандин пуд паюникай са паюна авайди хъвада.
И набататдикай гьазурнавай порошок йикъа 3 сеферда 12 грамм кьабулда.
Гьалима хуьрек недалди вилик йикъа пуд сеферда 20 стIал хъвада.
РЕЦЕПТАР:
Туькьуьлдин кисе ва чIулав лекь азарлу хьайила: золототысячник, вахта, чIутран цуьквер, цмин са-са пай. некIед хъчадин дувул, гьелбеяр пуд-пуд пай.
Дарман икI гъазурда: са тIурунавайди 400 грамм цик кутада. Ахпа йикъа 4 сеферда хуьрек недалди вилик ва ксудайла, 100 грамм хъвада.
Верхь, верхьи тар
(Береза повислая)
Верхь тар я, бязи вахтара адан кьакьанвал 20 метрдив агакьда. Дарманар авун патал адан тIурар, пешер, миже, гьакIни а тарцел экъечIдай верхьин гриб-мант (чага, чIулав къарникъуз хьтиндини) ишлемишда.
Верхьин тIурар гатфарин сифте кьилера, абур дакIур чIавуз, (тарци пешер ахъай тавунмаз), пешерни июндиз кIватIда. Миже ам авахьдай вахт хьайила. Верхьин къарникъузар - гатфариз ва я зулуз.
Французри верхьин тараз "акьулдин тар" лугьузва.
Адан дарманар ихьтин азарар арадал атайла ишлемишзава:
цвар кьадайла,
туькьуьл акъат тийидай чIавуз.
микробар ва зиянлу гьашаратар терг авун, шарар алудун патал,
балгъан четиндиз акъатдайла,
хер хъсан тежезвайла,
гьекь акъудун,
гьалар къумбар авун,
рикIик къал акатайла, секинарун патал,
дуркIунар дакIвадайла,
цварадин кIвал, туькьуьлдин кисе зайифдаказ азарлу хьайи чIавуз,
хамунин азар акатайла,
кпулри кьурла,
атеросклероз авайла.
Верхьин тIурар рикI тIар хьайила, цварадин рекьер кардикай хкатайла, бронхит, трахеит, азарар акатайла, балгъан акъуддай ва микробар тергдай дарман язни, гьакI сагъар хъийидай ва яшайишда сагъламвал хуьдай серенжемра ваннаяр кьабулун патални ишлемишзава.
Абурукай дарманар икI гьазурда: са чайдин тIурунавайди са истикан цик кутада. Ахпа ам йикъа 4 сеферда кьве тIурунавайди хъвада. Верхьин таран тIурарикай ийидай гьалима (1:10) спиртдал гьазурда ва хуквада тIалар гьатайла, ана хер авайла, дакIур чкаяр элекьар хъийидайла, ратара шарар хьайила менфят къачуда.
И дарман хиреризни яда, кпул квай чкайрив гуьцIда.
Верхьин пешери невроз ва нефрит акатай чIавуз, дуркIунар, цварадин кIвал, чIулав лекь азарлу хьайила, туькIуьл акъудун, гьакIни цварадик кьел кьадардилай гзаф хьайи чIавуз абурун кьадар тIимиларун патални куьмекда.
Хъсандиз тIушуннавай, хъуьтуьларнавай верхьин пешер гъилеринни кIвачерин жалгъаяр тIадайла ва кпулдин тIал секинарун патал ишлемишзава. Ахьтин чкаяр 2-3 сятда дарман квай жунадалди кутIунда. Сагъар хъийидай йикъарин кьадарни 10 югъ я.
Дарман икI гьазурда: верхьин пешерин гьалима са тIурунавайди са истикан ргар цик кутада. Дарман гьазур хьайила, ам йикъа 4 сеферда хуьрекдихъ галаз 50 грамм хъвада.
Верхьин таран гатфарин миже подаградин, кпулдин, жигердин, хамунин азарар квайбуру хъвада. Мижеди, эгер ам гъар юкъуз 2-3 сеферда са-са истиканда авайди хъвайитIа. беденни мягькемарда.
Верхьи таран чкалдин винел къатуникай (береста) экьи мазут хьтин чIулав затI (деготь) хкудзава. Ам «Вишневскийдин мазь» (ягъ, мелгьам, гуьцIдай дарман) гьазурдайла, адак кутазва. И мелгьам Вилькинсонан маздикни кутазва. И дарманди хъутуррин аксина, гьакI инсандин михьивилер патални ишлемишзава. Ам кутазвай мелгьамрин (мазрин) кьадарни гзаф я. КIарасдин верхьин цIивин (карболен), и дарманар къене ял гьатайла, агъу квай затIари беден зегьерламишай чIавуз, бактерияр, зегьер квай затIар беденда гьатайла ишлемишзава.
Къарникъуздикай (чага, мант) беден мягькемардай, дакIур чкаяр, хуквадинни ратарин азарар сагъар хъийидай, хамунин азарар квадардай дарман яз хийир къачузва.
Верхьин дарманар косметикадани гегьеншдиз ишлемишзава: буьвелар ва хамунал лацу ранг алай лекеяр арадал атайла, чIарар экъечIун гужлу хьун патал.
И дарманар къадагъа ийизва: кIвачел агъур дишегьлийриз ва дуркIунар гзаф азарлу тирбуруз.
РЕЦЕПТАР:
Цварадин кIвале къванер хьайила: верхьин пешер, жикIияр са-са пай, цIирицI таран емишар, ругъунрин дувул кьве-кьве пай. Абур вири какадарна, са тIурунавайди 300 грамм цик кутада. Ахпа хуьрек недалди йикъа 3 сеферда 100 грамм хъвада.
Пиелонефритдин азар квайбуруз: верхьин, вергерин пешерин кьве-кьве пай, некьийрин пешер са пай, кушдин (лен) тум 5 пай, абур вири какадарна, са тIурунавайди 300 грамм цик кутада. Ахпа хуьрек недалди йикъа 3 сеферда 100 грамм хъвада.
ЧIухлумпIар
(Калина обыкновенная)
ЧIухлумпIар гзаф йисарин кулкус я, кьакьанвал 4 метрдив агакьда. Дарманар авун патал адан къабух, чкал, цуьквер, емишар кIватIда. Чкалар гатфарин сифте кьиляй гьазурда, куьлуь ийида, ахпа ачух гьавадал чардахдик кьурурда. Емишар агакьайла кIватIда. Сифте абур хъсандиз штIум жедалди гьавадал кьурурда, ахпа кIеви жедалди пичина ва я духовкада.
ЧIухлумпIрикай гьазурай дарманрихъ ихьтин азарриз акси къуват ава:
иви лахта, къен кIеви ийидай,
дакIур чкаяр сагъардай,
микробриз акси,
таб алуддай,
тIарвал секинардай,
балгъан, цвар, гьекь акъуддай,
ивидик холестериндин кьадар артух хьайила, ам тIимилардай.
ЧIухлумпIрин дарманар ишлемишзава:
иви фин акъвазарун патал,
вацран кьилер четиндиз кьиле фидайла,
аборт зиянлуди хьайила,
бубасил хкудун патал,
хуквадинни ратарин азарар арадал атайла,
гьалар чIур, нервияр къизмиш хьайи вахтунда секинарун патал,
ахвар квахьайла,
ивидин давление гзаф хьайила,
стоматит, тонзилит, ангина азарар галукьайла,
сиве къекъуьрун патал,
хамунин азарар акатайла,
климакс хьайи чIавуз.
ЧIухлумпIрин емишар витаминар хьиз ишлемишда, абуру беден мягькемарда. Абур гьакIни цвар, гьекь акъудун патал, къен кIеви хьайила, регьятарун, рикIин къуватлувал артухарун патал, рикIинни дуркIунрин азарар себеб яз маса азарар арадал атайла ва чIулав лекь азарлу хьайилани ишлемишда.
Дарман икI гьазурда: чкалрин гьалима: са.тIурунавайди 200 грамм цик кутада. Ахпа ам йикъа кьуд сеферда, хуьрекдилай кьулухъ кьве тIурунавайди хъвада.
Емишрин гьалима: кьве тIурунавайди 200 грамм цик кутада, ахпа йикъа 3 сеферда хуьрек недалди истикандин пуд паюникай са паюнавайди хъвада.
Чкалдин экстракт кьериди йикъа пуд сеферда хуьрек недалди 30 стIал хъвада.
ЧIухлумпIрин емишрикай киселар, компотар, мармеладар гьазурда, гьакIни абур пирогар авун патални ишлемишда, шекер кутуна, муркIадив кьаз тада. Абурукай кофедик кутадай шей (суррогат) гьазурзава, адани тIуьр затIар хъсандиз иливариз куьмекда.
ЧIухлумпIрин миже недай затIарик ранг патал кутада.
Йигияр (вакIан кIирияр)
(Облепиха крупшновидная)
ВакIан кIирияр цацар алай вал, кулкус я, кьакьанвилел 2 - 4 метр жеда. Дарманар авун патал адан емишар, пешер ва тум ишлемишзава. Емишар агакьайла абур симиникай туькIуьрнавай махсус гьалкъадалди кIватIда. Къай ягъайла, чилел пек вегьена, кул юзурда, кIирияр адал авахьда. Рагъ авай вахтунда абур кIватIдач, гьикI лагьайтIа, а чIавуз а емишрин винел алай чкал алатда.
ВакIан кIирийрин пешер тарци цуьк ахъайна куьтягь хьайила, кIватIда.
ВакIан кIирийрин ягъ ихьтин вахтара ишлемишда:
мекьи хьана, дакIур чкаяр сагъар хъийидайла,
азардикди жезвай тIарвилер секинарун,
хирер фад хъхьун патал,
микробриз акси яз,
чIулав лекь азарлу, вични ичкибазвал себеб яз чIулав лекьин клеткаяр зегьерламиш хьайила (вакIан кIирийрин ягъди чIулав лекьин клеткайра белокар артухарда),
дамарра склероз тахьун патал,
хуквада ва 12-перстный ратара хер гьатайла,
яру рад (пищевод) операция авурла,
ракдин азар акатайла, гьакIни лучевая терапия ийидай чIавуз.
Дарман чайдин тIурунавайди хуьрек недалди вилик йикъа 2-3 сеферда 3 гьафтеда хъвада: кайи чкаяр сагъар хъийидайла, яргъал чIугур хирер алайла, хамунин азарар галукьайла, бубасил квайла, аялдин кIвалин туьтуьх азарлу хьайила, гайморит авайла, сивин къен азарлу хьайила,
ВакIан кIирийрин миже хуквадин сок тIимил, хуквадинни ратарин кIвалах зайиф, къен кIеви, иви ва беденда витаминар тIимил хьайила ишлемишда.
ВакIан кIирийрин ягъ маса набататрикни кутазва ва адакай чIулав лекь зегьерламиш хьайила, пешекарвилин азарар арадал атайла, менфят къачузва.
ВакIан кIирийрин гьалима подаградин, кпулдин дарман я.
ВакIан кIирийрин отвар къен кIеви хьайила ишлемишда.
КIвалин шартIара вакIан кIирийрин ягъ гьикI гъазурда?
Емишрикай миже шуткьунна хкудда. Амукьай кIапар тумни кваз кьурурун патал кьелечIдиз экIяда (мурс ягъ тавун патал). Ахпа абур куьлуь ийида, эгер аватIа, электрокофемолкадалди, авачтIа, маса къайдада. Ахпа шуьшедин къапуна твада, аниз 40-45 градусдии чимивал авай набататдин михьи ягъ цада, вични 1:5 кьадарда.аваз. Къаб 7-12 юкъуз мичIи чкада эцигда, какадарун патал гьар юкъуз 2 сеферда хкуьрда. Ахпа шуткьунна, адакай ягъ хкудда, жунадай (суьзекдай) куьзна михьда. Мад кядач, та адан ранг и патай а патаз экв аквадай михьи гуьзгуь хьтинди жедалди. Ихьтин ягъ къайи гьава авай мичIи чкада хвена кIанда. ИкI ам са йисуз кьван чIур тахьана амукьда.
Гастрит, хуквада хер авайбуру вакIан кIирийрин таза емишар тIуьна кIандач, мижени хъвана виже къведач. ВакIан кIирийрин емишар тIуьн цварадин кIвале къванер авайлани къадагъа я.
ВакIан кIирийрин мижедик шекер кутада (1,0:1,5), икI гзаф дадлу джем арадал къведа.
Абурун таза хилерикай чIулав ва хъипи рангни къачузва.
Явшан (рекьекьуьл)
(Полынь горькая)
Явшанар гзаф йисарин, къати ни галай набататар я, кьакьанвал са метрдив кьван агакьда.
Дарманар авун патал цуьк ахъайзавай чIавуз 25 сантиметрдин яргъивал аваз абуруи хилер (хъчар) кIватIда. Чардахдик, винел къав алай чкадик кьурурда. Ахпа мягькем турбайра ва я кIарасдин къапара хуьда.
Туькьуьл явшанрин дарманрихъ ихьтин къуват ава:
антисептический,
тIарзавай чкаяр секинардай,
иви лахта ийидай,
хирер, дакIур чкаяр сагъардай,
къене газ гьатайла ам акъуддай,
цвар, балгъан акъуддай,
шарар алуддай,
гьарарат гзаф хьайи чIавуз ам алуддай,
рикIин тIалар секинардай.
Явшанрин гьалима туькьуьл затI яз ишлемишзава:
иштягь ачухарун,
тIуьр затIар хъсандиз иливарун,
хуквадин кIвалах хъсанарун,
туькьуьлдинни хуквадин кIаник квай цIумаруфдин кIвалах гужлу авун патал,
яцIу ратунин къене таб акьалтайла, ам алуддай,
къен кIеви хьайила, регьятардай,
туькьуьлдин кисе азарлу хьайила, ам сагъар хъийидай, адан къене къванер арадал атайла, абур акъудиз ва гьакIни чIур жедай хесет квайбуруз куьмекдай,
иви тIимил хьайила, адан ери хъсанардай,
ахвар квахьайла, аллергия хьайила, куьмекдай.
Явшанар дарманар квай маса набататрихъ галаз санални ишлемишзава (месела, адан чай иштягь ачухарун патал кIватIалрик кутада, ихьтин дарманар гьакIни кьеридаказ, стIалар хьиз, таблеткаяр язни ишлемишзава).
Явшанрин гьалима, пурнийрин пешер ва шалфей кваз сиве пис ни гьатайла къекъуьрун патални ишлемишзава. Сергни квай абурун гьалимади шарар алудда, (ксудайла, клизма авуналди). И кар патал дарман серкин 1-2 силих 100 грамм цик кутуна гьазурда, адакай 30-50 миллиграмм ишлемишда.
Халкьдин медицинада явшанри, къанжукьрихъни золототысячникдик барабардаказ кутуна, ичкибазвал хкудун патал куьмекда: 2 тIурунавай дарман са истикан цик кутада, хуьрек недалди йикъа пуд сеферда 2 тIурунавайди хъвада.
Бязи вахтара явшанар незвай затIарик хуш туьнтвал кутун патални ишлемишзава. Абурун цуькверикай хъвадай затIарни гьазурзава.
Амма чир хьун лазим я хьи, эгер герек тир кьадардилай артух кутаз ишлемишайтIа, абуру зегьерламишни ийида.
Къадагъа ийизва: кIвачел залан дишегьлийриз.
Явшанрин дарманар икI гьазурзава: гьалима са тIурунавайди 200 грамм циз вегьеда. Ахпа хуьрек недалди вилик йикъа 3 сеферда истикандин кьуд паюникай са паюна авайди хъвада.
Экстракт хуьрек недалди йикъа 3 сеферда 20 стIал, настойка хуьрек недалди йикъа 3 сеферда 20 стIал хъвада.
РЕЦЕПТАР:
Иштягь ачухарун патал: явшанар 3 пай, тысячелистник 1 пай какадарна гьазурай дарман са тIурунавайди 200 грамм цик кутуна гьазурда. Ахпа хуьрек недалди йикъа 3 сеферда са тIурунавайди хъвада.
Туькьуьлдин кисе азарлу хьайила: явшанар, пурнийрин пешер, валерьяндин дувул 2 пай, хмельса пай, гьелбеяр 3 пай какадарна гьазурай дарман кьве тIурунавайди 400 грамм цик кутада. Ахпа хуьрек недалди вилик йикъа 4 сеферда 100 грамм ва гьакIни ксудайлани хъвада.
Хуквада гастрит авай чIавуз: явшанар, аирдин дувулар, вахтадин пешер 1 пай какадарна, са чайдин тIурунавайди 200 грамм цик кутада. Гьазурай дарман йикъа 3 сеферда, хуьрек недалди вилик.истикандин пуд паюникай са паюна авайди хъвада.
ЖикIияр
(Шиповник)
ЖикIи гзаф йисарин цацар алай кул я, кьакьанвилелни 2 метр кьван жеда. Дарманар авун патал адан емишар кIватIда, чебни хъуьтIуьн мекьер тахьанмаз, кулунал хъсан битмиш хьанвай вахтунда. Бязи вахтара дарманар авун патал адан дувуларни ишлемишда.
ЖикIияр сушилкайра 80-85 градусдин чимивиле кьурурда.
Абурун дарманрихъ ихьтин къуват ава:
туькьуьл, цвар акъуддай,
дакIур чкаяр сагъар хъийидай,
склероздиз (рикIелай алатдай азардиз) акси,
иви лахта ийидай,
беден мягькемардай,
хуквадинни ратарин кIвалах къайдадик хьуниз куьмекдай,
цинготдиз акси ва беденда затIарин обмен къайдадик кутадай,
тIуьр затIар цIуруруниз, иливаруниз куьмекдай,
гормонринни ферментрин синтез гужлу ийидай,
чIур хьанвай клеткаяр чкадал хкидай,
бедендиз къецяй гузвай чIуру таъсирар акъвазардай,
дамаррин къерехар мягькемардай,
шекердин диабет акатай чIавуз ивидик квай глюкозадин кьадар тIимилардай ва икI мад.
ЖикIияр ишлемишда:
ивидин давление хкаж хьайила, ам тIимилар хъувун патал,
атеросклероз авайла,
витамин "С" беденда тIимил хьайила, ам артухарун патал,
хуквадинни ратарин азарар арадал атайла,
жигерар, чIулав лекь, туькьуьлдин кисе, цварадин кIвал азарлу хьайила,
беденда инфекция гьатай чIавуз,
"С" ва "Р" витаминар тIимил хьайила,
вилерин азар авайла,
иви фин акъвазарун патал,
диатез, лучевой азар авайла ва иви тIимил хьайила,
цварадин кIвале къванер хьайила,
цистит авайла,
кпулар акатайла,
ваннаяр авун патал жикIидин валарин дувулрин гьалимади куьмекда.
ЖикIийрин цилерикай гьазурай ягъ ишлемишзава:
хирера хъиткьерар арадал атайла,
хамунин азарар квайла,
кIвачерин зангар азарлу хьайила,
гьакIни хер аваз ратарин кIвалах чIур хьайи чIавуз клизмаяр авун патал.
ДуркIунра, цварадин кIвале къванер авайла, абур тIарвал авачиз акъудун патал жикIийрин (емишрин) чкалрикайни менфят къачуз жеда.
Промышленностда жикIидин емишар кваз гзаф дарманар гьазурзава: жикIидин ягъ - холосас, каротолин, витаминар квай сиропар, таблеткаяр ва чай.
ЖикIидин гьалима тинидик кутазва: гьазурзавай фак аскорбиновый кислота ва минеральный кьелерин ери девлетлу авун, фан ери, винел пад, адан тIеквенар, хъуьтуьлвал хъсанарун патал. ГьакIни фан дад, атирдин ни галай хьиз, хъсан жеда, фу гзаф вахтунда баят тахьана амукьда.
ЖикIийрин гьалима консервияр, мурабаяр, джемар, мижеяр ийидайлани ишлемишзава.
ЖикIийри беденда цур, кобальт ва селена артухарда.
ЖикIийрикай гьалима икI гьазурда: куьлуь авунвай кьурурнавай емишар 2 тIурунавайди 300 грамм цик кутада. Ахпа хуьрекдилай кьулухъ гьар юкъуз 3 сеферда 100 грамм хъвада.
Гзаф витаминар квай чай икI гьазурда: жикIияр, чIулав смородинадин емишар 20-20 грамм 400 грамм цик кутада. Ахпа гьар юкъуз 4 сеферда истикандин са паюнавайди хъвада.
ЦIегьрекрчар
(Череда трехраздельная)
Череда са йисан набатат я, кьакьанвал 90 сантиметрдив агакьда. Халкьди "цIегьрен крчар" гьавиляй лугьузва хьи, адан тум-тварар, сад-садак ккIана,тамашайла,гьакъикъатдани цIегьрен крчариз ухшар яз аквада.
Дарман авун патал адан сифте акьалтзавай пешер вичи цуькзавай ва адал тIурар акьалтзавай вахтунда атIуда. Чебни лап вини кьилер ва къваларивай экъечIавай таза хилер, яргъивални 15 сантиметрдинбур хьана кIанда. Винел къав алай чкадик, мукьвал-мукьвал хкуьриз, кьурурда.
Чередадин дарманрихъ ихьтин къуват ава:
цвар, гьекь, туькьуьл акъуддай,
хирер, дакIур чкаяр сагъар хъийидай,
тIал секинардай,
агъургъан тегъидай,
иви лахта нйидай,
антисептический,
затIарин обмен хъсанардай,
иштягь ачухардай,
чIулав лекь ва туькьуьлдин кисе азарлу хьана, тIуьр затIар бедендивай гьялиз, иливриз тежедай чIавуз куьмекдай,
экзема хкуддай,
хамунин азарар сагъардай,
аялрикай рахитдин азар хкуддай,
артрит акатайла, куьмекдай,
жигеррин азарар акатайла, витаминар артухардай,
ратара хер квай колитар арадал атайла, абур сагъар хъийидай.
Агъургьандиз акси дарман яз, череда девясилдин дувулрик, паркьулдик, гьелбейрин хъчадихъ галаз, беневшадин цуькверик, чистотелдик, вакIан кIирийрин хилерик ва смородинадик кваз ишлемишзава.Ихьтин дарман хъунни ийида, бедендин винел патан дарман язни ишлемишда.
Буьвелар атайла, череда, брусникадин пешерик кутуна, къаришма яз ишлемишзава, какадарни барабардаказ авуна кIанда.
Дарман икI гьазурда: са тIурунавайди са истикан цик кутада. Ахпа хуьрек недалди гьар юкъуз 4 сеферда 50 грамм хъвада. Псариаз (хамунал жедай карар) цIарнах акатайла, чередадин спиртдал авунвай экстракт гьазурда. Ам азарлуйри хуьрек недалди йикъа 3 сеферда гьар чIавуз 20 стIал хъвада. ГьакIни чередадин экстракт-мазь гьазурда, амни карар алай чкайрив гуьцIда.
Дарман икI гьазурда: гьалима са тIурунавайди 300 грамм цик кутада. Ахпа хуьрек недалди 3 сеферда гьар юкъуз 100 грамм хъвада.
РЕЦЕПТАР:
Хамунин азарар акатайла: череда верг, тысячелистник, чIулав смородинадин пешер кьве-кьве пай,паркьулдин дувул, некьийрин пешер пуд-пуд пай, хъархъун таран пешер са пай, Ибур какадарда, гьазурай дарман 2 тIурунавайди 400 грамм цик кутада. Ахпа йикъа 4 сеферда хуьрек недалди ва ксудалди вилик виш-виш грамм хъвада.
Ивидии давление хкаж хьанвайла, вични агьургьан арадал къвез, рикIин кIвалах чIур хьайи чIавуз: череда, лебеда 2 пай, яру инияр 3 пай, буквица, хмель, акациядин цуьквер 1 пай. 2 тIурунавайди 500 грамм цик кутада. Ахпа йикъа 5 сеферда 100 грамм хъвада.
Мачвар (менжер)
(Астрагал)
Мачвар гзаф йисарин хъач я, кьакьанвал 40 сантиметрдив агакьда. Дарманар гьазурун патал абур цуьк ахъайдай чIавуз, бязи вахтара дувуларни кIватIда. Къав алай чкадик -чардахдик кьурурда. Мачварин гьалимади дамарар фирягьарда, рикIин азарар, хирер сагъар хъийида, тIал секинарда. Ам гьакIни яргъал чIугур рикIин азарар, ивидин давление хкаж хьайилани, къати ва яргъал чIугур гломерулонефритар квайлани, сивин къене азарар арадал атай чIавузни, ангина авайлани ишлемишзава.
Мачварин гьалимади балгъан, цвар акъудуниз, беден зайиф хьайи чIавузни куьмекда.
Дарман икI гьазурда: са чайдин тIурунавайди 200 грамм цик кутада. Ахпа хуьрек недалди вилик йикъа 3-4 сеферда 2 тIурунавайди гьар чIавуз хъвада.
Мачварин дарманри беденда селена санал кIватIда, яцIу якIарин кIвалах чIур хьайила, ам чкадал хкида.
Мачвари иви лахта авунин кIвалахни къайдадик кухтада.
Дарман икI гьазурда: гьалима - са тIурунавайди 150 грамм цик кутада, чай ийидайвал ргана гьазурда. Ахпа хуьрек недалди вилик йикъа 4 сеферда гьар чIавуз 2 тIурунавайди хъвада.
РЕЦЕПТАР:
Яргъал чIугур ва къатидаказ тIазвай дуркIунрин азар квайбур патал: мачварин хъач, чIутран цуьк пуд-пуд пай, чуьлдин хвощ, гьажибугъдадин чIарар, спорыш, грыжник са-са пай.
Дарман икI гьазурда: са тIурунавайди ргар яд авай термосдиз вегьеда, 8 сятда кя тавуна тада. Ахпа гьар юкъуз 5 сеферда виш-виш грамм хъвада.
БатIраяр
(Горец птичий, спорыш)
И набатат са йисанди я. Хилер алай танни ярх хьана жеда, кьакьанвал 60 сантиметрдив агакьда.
Дарманар авун патал хъач цуьк акъуднавай вахтунда хилер тазазмаз кIватIда.
Адакай гьазурай дарманри ихьтин дуьшуьшра куьмекда:
иви акъваз тийидай чIавуз:
дакIур чкаяр фад сагъар хъийида,
микробар тергда,
тIазвай чкайра ирин тахьун патал,
цвар, балгъан, туькьуьл, гьекь акъатуниз,
таб акьалт тавун патал,
тIарвал секинарда,
хирер фад хъувуниз,
азаррихъ галаз женг чIугваз, иммунитет къуватлу ийиз,
бедендай натрий, хлор акъудуниз,
дамарар гегьенш авуниз,
цварадин кIвале къванер тахьун патал (эгер къванер аваз хьайитIа, абур кукIварда, песокдиз элкъуьрда ва бедендай цварадик кваз акъудда),
жигеррин азарар арадал атай чIавуз,
хуквадинни ратарин азарар авайла,
дуркIунар ва цварадин рекьер азарлу хьайила, анра къванер арадал атайла,
диабет авайла,
чIулав лекь ва туькьуьлдин кисе азарлу тирла,
сивин къенепатан азарар арадал атайла,
хамунин кIаник тIарвилер хьайи чIавуз,
иви акъваз тийиз авахьдайла.
И дарманри гьакIни къванер акъудайдалай кьулухъ жезвай тIарвилер секинарда, аял тежер дишегьлийриз куьмекда.
Незвай затIар къайдадик кваз иливарда, нервияр къайдадикай хкатайла, абур секинарда.
Спорышдин хъчади маса дарманрик, (месела, Здренкодин сбордик) кваз цварадин кIвалин азарар хьайила ва хуквада гастритдин азар арадал атайла, сагъар хъийиз куьмекда.
Дарман ихьтинди я: гьалима са тIурунавайди 300 грамм цик кутада. Ахпа йикъа 3 сеферда хуьрек недалди вилик гьар чIавуз 100 грамм хъвада.
Къадагъа ийизва: кIвачел агъур дишегьлийриз, иви фад ва гужлуз лахта жедай, дуркIунарни цварадин кIвал къатидаказ азарлу тир инсанриз.
РЕЦЕПТАР:
Хронический бронхит квайбуруз: спорышдин хъач, медуницадин хъач, пурнияр са-са пай, гьелбеяр, жикIияр, пуд-пуд пай. Абур вири какадарна, 2 тIурунавайди 500 грамм цик кутада. Ахпа хуьрек недалди вилик йикъа 5 сеферда виш-виш грамм хъвада.
Къен фидай чIавуз: спорышдин хъач 2 пай, вергерин пешер са пай, гьелбейрин хъач ва дамардпешер пуд-пуд пай. Ибур вири какадарна, 2 тIурунавайди 500 грамм цик кутада. Ахпа йикъа 5 сеферда гьар чIавуз виш грамм хъвада.
ЧIулав лекь азарлу хьайила ва туькьулдин киседа къванер арадал атай чIавуз: спорышдин хъач пуд пай, чIутран цуьквер 1 пай, крушинадин къабух 2 пай, гьелбейрин хъач ва цмин 4 пай. Абур какадарна, 500 грамм цик кутада. Ахпа йикъа 5 сеферда гьар чIавуз виш грамм хъвада. Сифте хъвадайла, ичIи рикIелай ишлемишда, ахпа недалди са сят амаз. Гьа са вахтунда незвай затIар гзаф кьел, ягълу квайбур, къатибур, къавурмишнавайбур, гумадал ртIанвайбур хьана виже къведач.
Цварадин кIвале къванер хьайила: спорышдин хъач, гьажибугьдадин чIарар, пахлайрин чукIулрин чкалар, чуьхверрин пешер са-са пай. Абур вири какадарна, 2 тIурунавайди 400 грамм цик кутада. Ахпа хуьрек недалди са сят амаз йикъа 4 сеферда гьар чIавуз виш грамм хъвада.
Кирказон ломоносовидный
Кирказон гзаф йисарин набатат я, кьакьанвал 90 сантиметрдив агакьда. Дарманар авун патал адан тан ва пешер ишлемишзава. Абурни и набататди цуьк ахъайдай чIавуз кIватIна кIанда. Дувулар зулухъ хкудда. Тан ва пешер хъендик кьурурда, дувуларни сушилкада, я туштIа, пичина 50-60 градусдин чимивал аваз. Кьурурнавайбур ламувал квачир кьуру чкада кIевнавай къапара туна хвена кIанда.
Кирказондин дарманри куьмекзава:
цвар акъат тийидайла,
дакIунвай чкаяр, хирер сагъар хъувун патал,
тIарвал секинарда,
ивидин давление тIимиларда,
незвай затIар беденда хъсандиз гьялиз,
иланри кIасна, агъуламиш хьайи чIавуз,
беденди азарриз аксивал ийиз.
Кирказондин гьалимади сагъар хъийизва:
гьар жуьредин дакIур чкаяр,
ивидин давление хкаж хьайила,
мекьи хьана ва маса себебралди дуркIунар, ратар азарлу хьайи чIавуз,
къен кIеви хьайила.
Гьекь акъудун патални ишлемишзава.
КьетIен яз къейдиа кIанда хьи, кирказондин дарманри беден азарриз акси къуватдалди мягькемарзава, гьавадин дегишвилиз давам гун патал мефтIедин кIвалах гужлу ийизва.
Кирказон гьакIни калер бугъаз тежезвай чIавузни ишлемишзава.
Мукъаят хьухь: кирказон зегьер квай хъач я, гьавиляй ам ишлемишун патал духтурдин гуьзчивал герек я.
Дарман икI гьазурда: гьалима са чайдин тIурунавайди 400 грамм къайи цик кутада, 8 сятда кядач. Ахпа жуна пуд-кьуд къат авуна, гьадай куьзда. Гьазур хьайила, йикъа 3-4 сеферда истикандин кьуд паюникай са пай хъвада.
Отвар д