Сеска Солсеи, Колой КIантеи
(фольклереи, таржамашеи, стихашеи)
Назрань – 2007
АВТОРАХ ЛАЬЦА
Аушнаькъан Ахьмада Мувса тIехьарча хана берашта лаьрхIа лерхIаме йоазош деш ва. Тоъала къхьийга гIалгIай къаман багахьбувцама иллеш, ашараш, назамаш тIайолаш сборник арадаьккхад цо. Цул совнагIа цо яьздаьд берий иллеш, ашараш, царегIа цхьадараш берашта дукхадеза иллеш хинна дIаэттад. Ужаш да «Кормац», «Боппа», «Бумбарг», «Хьо са дади, со хьа кIаьнк» иштта кхыдараш а. Цо стихашца яьзбаьб къаман берий фаьлг «Сагилг - Мозилг», къаман легенда «Сеска-Солси, Колой КIантеи». Цу йоазонех цхьадараш газеташ тIа журналаш тIа арадаьхад, цхьадараш арадаргдолаш да.
Укх брошюра тIа оаха йоаккхача дегагIозаленца кепатох цо стихашца яьзбаьча вей къаман берий фаьлга, ишта кхыча йоазошта, таржамашта, тхона хетачох вей хьамсарча бераш бизза пайда эцаргба уж йоазош Iодешаш, шой мотт Iомабара, шой гIулакх Iоамадара.
Шун сийдеш дола Йоазонхой.
САГИЛГ, МОЗИЛГ
Цхьа ткъам боаца моз-мозилг,
ВIалла боаца из сагилг,
Наькъ тIа баьнна, наькъахой,
Болхаш, болхаш бар уж шой.
Гаьнарча наькъ тIа, кегош йост,
Удаж, водар ши новкъост,
Мозилга ткъам oarlop текхар,
Сагилго ший зурма лекхар:
– Ma rlo эгIаз боакхача бехка,
Ткъам хьалаэйбе, хьай Iотекха,
Ай цалоййа, хьалтIа бехка,
Ихь ма дий ер берригача мехка.
Вой да, хьо ма да,
Ихь доа хIама тIа ма да.
Болхаш, болхаш, уж дIаболхаш,
Лоаман чхараш ура латт,
Цанна юкъе, никъ чакхбоалаш,
ЧIоагIа кIоарга колдаш латт.
Вой да, хьо ма да,
ЧIоагIа кIоарга колдаш латт.
Колдаш кIоарга уж яле а,
Сагилга дукха новкъа яц.
Мозилг гIеттача фуна бале а,
Ткъам цахилча, аьттув бац.
Вой да, хьо ма да,
Аьттув боацар тIа ма да.
ДIакхоссале, - сагилго йоах,
Хьо тоссале,- мозилго йоах,
Тоссабелар сагилг цох,
Колдашта тIех, бахар йоах,
Тоссабелар мозилг цох,
Колдийла чукхийтар йоах.
Вой да, хьо ма да,
Колдийла кхетар тIа ма да.
Ва оарц дала, сухал бе,
Дуккха нах Iа хьагулбе,
Сагалий сагилг, ховлда хьона,
Мозилг лаьцаб колда гоно.
Вой да, тIа ма да,
Колдо новкъост вер ма да.
Фу дергда аз,-сагилга йоах-,
Мишта бар хьо, кIалхьар цох?
Аьттув бац са, ала сога,
Бовз со бала, кхаьчар хьога.
Вой да, хьо ма да,
Балийга вахар тIа ма да.
Колдийла боаллаш, мозилга аьлар:
– Дув ма буъ аз, мозий даьлах,
ГIулакх юхде хьо, цун маьха,
Даьла духьа, ва духьа наьха.
Сагалий сагилг, сухал бе,
Хьакха йоалча Iа никъ бе,
Бийхе цунгар цхьа чо ба,
Со хьалбаккха, лаьрхIе ба.
Вой да, хьо ма да,
Де хIама доацар тIа ма да.
Бахар чо ба из сагилг,
КIалхарбаккха ший мозилг,
Кхаьчар из цхьа хьакха йоалча,
ЯгIар хьакха, мозий долча.
Вой да, хьо ма да,
Хьакхийга дехар тIа ма да.
Хьакха маршкаш, цхьа чо ба,
Хьай чо Iа сона лоре,
Из чо ийца, со дIагIоре,
Колдийла чо хьокхаргбар,
Мозилг хьал аз боакхаргбар.
Вой да, хьо ма да,
Хьакхийгар дехар тIа ма да.
Аьлар хьакхо, ягIаш хаьнар,
ХуртI ше яхаш, дувцаш гаьнар,
- Попгара попкоана я Iа сона,
Чо бIаьхабар, лургба хьона.
Вой да, хьо ма да,
Хьакхий амар тIа ма да.
Сагалий - сагилг, кхувсалуш,
Бедда бодар, сувсалуш,
Бодаш, бодаш, дIабахар,
Поп хиболча, дIакхаьчар.
– Ва поп, маршкаш, попкоана я,
Поп коана Iа сона лоре,
Из хьакхийна аз дIахьоре,
Хьакхо сона чо лургбар,
Новкъост аз хьал воаккхаргвар.
Попо гаьнаш соттайир,
Цо ший бала кодабир,
- Кер ма дагIа сона лакхе,
Эккхаде из, цIогIа хьакхе.
Сона тlepa кер дIагIотте,
Дика гIулакх цунах хул,
ГIулакхах гIулакх, хулча метте,
ДукхагI лургба бехачул.
Вой да, хьо ма да,
ЦIогIа деттар тIа ма да.
Бахар сагилг, из кер долча,
Попа лакхе, цун Iер долча:
– Ва кер маршкаш, гIeттe гlo,
Сигала баккха хьайна го.
Попа тIера хьо дIагIоре,
Попо попий коана лу,
Попий коана хьакхийна лоре,
Хьакхо сона ший чо лу.
Хьакхо сона ший чо лоре,
Из чо ийца, со дIагIоре,
Колдийла чо хьокхоргбар,
Новкъоаст аз хьал воаккхаргвар.
Новкъоаст мозилг, сай хьалваьккха,
Наькъа дIахо, со гIоргбар.
Аьлар керо, кIаттIа боацаш:
"Юха ма бола, кIориг йоацаш,
Котам йоалча, хьо дIагIо,
КIориг лохаш, баккха го."
Сагалий-сагилг, кхувсалуш,
Бахар йолча, котамаш:
– Котам, маршкиш, кIориг я,
Сагота ба со, чехка я!
КIориг сона, Iа хьалоре,
Из цу кера, аз дIахьоре,
Попа тIера кер, гIотдоре,
Попo поп коана, со лоре,
Поп коана хьакхийна, аз хьоре,
Хьакхо чо со хьалургбар,
Колдийла чу хьокхаргбар,
Новкъост хьал сай воаккхаргвар.
Новкъоаст мозилг сай хьалваьккха,
Наькъа дIахо, со гIоргбар.
Котама аьлар: кIа-кIа-кIа,
Дейгара я Iа со хьажкIа,
Дейгара хьажкIа сона яхье,
Лургья кIориг хьона яхьа.
Кхувсалуш ше хьалчу Iочу,
Сагилг кхаьчар, цхьа доа болча:
Ва доа, маршкаш, са юхь е,
Цхьа хьажкIа Iа сона ле,
Из хьажкIа Iа шийна лоре,
Котама аз из дIахьоре,
Котамо со кIориг лоре,
Из кIориг аз кера хьоре,
Кер попа тIера гIоттадоре,
Попо попий коана лоре,
Из хьакхийна аз дIахьоре,
Хьакхо ший чо, сона лоре,
Чо колдийла, хьокхаргбар,
Мозилг аз хьалбоаккхаргбар.
Новкъоаст мозилг, сай хьалваьккха,
Новкъа дIахо тхо гIоргдар.
ХIажкIий доа ше дIасеттар,
Шийгара бала хьаллиттар:
"Даьхкий да са, чухье тоахкаш,
Фийгаш дуаш, томараш оахкаш,
Дехкий Iа со соцаде,
Кийча ба со яхар де."
Бахар сагилг даьхкий долча,
ХьажкIаш юъаш уж Iеш долча:
"Даьхкий, маршкаш, сабарде,
Оаш укх дейна, зе ма де.
Ма даъа фийгаш, томараш оахкаш,
Ма яъа хьажкIаш, етташ къоахкаш,
Шоашка яхар, оаш хьаде,
Деш доа зулам, соцаде,
Дехкий зуламах, шу соцаре,
Дейво хIажкIа, сона лоре,
Из хьажкIа аз, котама хьоре,
Котамо кIориг, ший со лоре,
КIориг кера, аз дIалоре,
Кер попа тIера, гIоттадоре,
Попо поиий коана, хьалоре,
Поп коана, хьакхийна дIахьоре,
Хьакхо сона чо хьалургбар,
Чо колдийла хьокхаргбар,
Мозилг хьал аз боаккхаргбар.
ДIахо цхьанна, ши новкъост.
ДIагIоргдар тхо, кегош йост."
Даьхкаш йоахар, доакха са доахар:
"Сабар, сабар, сабардел,
Циск Iа тхона соцадел,
Тхо цо цхьаккха лоацаргбоцаш.
Тхона хIама цо дергдоацаш.
ТIакха тхо дейна, соцаргдар,
Арахь даха дIагIоргдар,
Ба Iа тхона цунах тешам,
Хургба хьона хьайна беккхам.
Циций долча, хьо дIагIо,
Ер тха лотIкъам цига дIахьо,
ЧIоагIа дувца, соцаде,
Укхнах дикадар хьаде."
Сагал бахар тувсалуш,
ЭгIаз баха, сувсалуш,
Маца фу хул цунна хац,
ВIалла боалаш аьттув бац,
Циций уллар, ший тем беш,
Дахка биъа, тIод цIен деш.
Сагилга когий таташ даьлар:
-Ер малав хIанз,- цице аьлар.
"Сагал къунгий, сагилг ва со,
Согатача гIулкха, удаш, лелаш,
Новкъоаст балийга ваха ва со,
Колдо лаьца, дIа ца лелаш.
Циций, маршкаш, дехкашта саца,
Деце хье сел чIоагIа меца,
Дехкашта хьо соцаре,
Дехкий дейна соцаргдар,
Дехкий дейна соцаре,
Дейво хьажкIа со лургьяр,
Дейгара хьажкIа, котама йилла,
Котама кIориг, кера йилла,
Кер попа тIера гIаттаргдар,
Попгар поп коана хьаяькха,
Поп коана хьакхийна йилла,
Хьакхийгара чо хьабаьккха,
Изчо коддийла а хьакха,
Мозилг хьал аз боаккхаргбар.
ДIахо наькъа тхо гIоргдар,
Маьрша, могаш леларгдар."
Аьлар цице: Мур-мур-мура,
Я хIета Iаттагар со шура,
Шура менна, дузаргда,
Даьхкий мукъа дусаргда.
Бахар сагилг, Iо ца ховш,
Дуккха латташ болча бож,
Цхьан Iатта из тIабахар,
Цеци дехар дIатIдихьар:
Ечи, маршкаш, со шура я,
Цицена йоттал, яъъал я,
Ечи. маршкаш, Iа шура лоре,
Из ийца циск долча гlope,
Цици даъхкашта соцадаь,
Даьхкий дейна а соцадаь,
Дейгара хьажкIа, а яьккха,
ХьажкIа котама, а йилла,
Котамагара кIориг а, яьккха,
КIориг кера а, йилла,
Кер попа тIера а, гIоттадаь.
Попгара поп коана а, яьккха,
Поп коана хьакхийна а, йилла,
Хьакхийгара чо а, баьккха,
Чо хьаккха сай новкъост,
Хьала а ваьккха, дIа гIоргбар со.
Iатго аьлар:Iа сона ба,
Эл паркх, мангалхошкар ба,
Йол аз юъе, шур хургья,
Хьона шортта дIалургья.
Бахар сагал, хьокхача мангал,
БагIар мангалхой цу гаьн кIал,
Маьлха йIовхала ди лоацдеш,
Цхьацца шишша къамаьл деш.
Мангалхой шу, кIантий маршкаш,
Бенаб со цхьа, элпаркх эшаш,
ВIалла аьлча а, шой тарлоййа,
Из аьлпаркх, оаш сона лоййа,
Элпаркх Iатта а, билла,
Iаттагар шура а, яккха,
Шура циска а, етта,
Циск даьхкашта а, соцадаь,
Даьхкий дейна а, соцадаь,
Дейгара хьажкIа а, яккха,
ХьажкIа котама а, йилла,
Котамгара кIориг а, яьккха,
КIориг кера а, йилла,
Кер попа тIара а, гIоттадаь,
Попгара поп копна а, яьккха,
Поп коана хьакхийна а, йилла,
Хьакхийгара чо а, баьккха,
Чо хьеккха сай новкъост хьал
Аз воаккхаргвар,
дIахо цхьана дIагIоргбар.
Мангалхой цунга ладувгIаш,
ДIайхача дийнахь бар сатувсаш,
Хьал ца озаш из шой ког,
Мала масхам, Iобош дог,
– Хьогара бар ба боаккха бала,
Аьттув лулба хьона дала,
Да Iа тхона, хьогал мала,
Ане масхам, дале а хала,
Бахар Сагал, тувсалуш,
ЭгIаз ухаш, сувсалуш,
Къаьнача Ане коа дIакхаьчар,
Шийгар бала, баккха качар:
"Йоаккха нани, хьо Ани,
Хьаьнал яхаш, хьо ханний,
Iимерза йолаш, дийхар луш,
Дукха довзаш, дукха гуш,
Ба согар бар боаккха бала,
Колдо лаьцав са новкъоаст,
Магац цунна ше хьалвала,
Лаьцад когаш, лаьцай ност.
Ани, маршкаш, масхам да,
Мангалхошта мала да,
Из масхам Iа, сона лоййа,
Мангалхошта аз дIахьоййа,
Мангалхошкара элпаркх а баьккха,
Элпаркх Iатта а билла,
Iаттагара шура а яьккха,
Шура циска а етта,
Циск даьхкашта а соцадаь,
Даьхкий дейна а, соцадаь,
Дейгара хьажкIа а, яьккха,
ХьажкIа котама а йилла,
Котамагара кIориг а яьккха,
КIориг кера а йилла,
Кер попа тIара а гIоттадаь,
Попгара поп коана а яьккха,
Поп коана хьакхийна а йилла,
Хьакхийгара чо а баьккха,
Чо хьеккха, сай новкъоаст
Хьалвоаккхаргвар аз.
Хьа яла нана, -Ане аьллар-,
Дахьо масхам, цанна дала
Сагилга бала тIера баьллар,
Ханадале а цунна, хала.
Анегара масхам а даьккха,
Масхам мангалхошта а денна,
Мангалхошкара элпаркх а баьккха,
Элпаркх Iатта а билла,
Iаттагара шура а яьккха,
Шура циска а етта,
Циск даьхкашта а соцадаь,
Даьхкий дейна а соцадаь,
Дейгара хьажкIа а яьккха,
ХьажкIа котама а, йилла,
Котамагара кIориг а яьккха,
КIориг кера а, йилла,
Кер попа тIара а гIоттадаь,
Попгара попа коана а яьккха,
Поп коана хьакхийна а йилла,
Хьакхийгара чо а баьккха,
Чо хьаккха ший новкъоаст
Колдийлара хьа а ваьккха,
ДIахо дIабахабар из сагилг,
Улув болаш ший мозилг,
Новкъа болхаш, кегош йост,
Шойла тийша, ши новкъоаст.
Фаьлг Iобешар, уйла елахь,
Новкъоаст мишта арахь хул,
Хала дале а кIаьд ма лелахь,
Эздел лакхах лелош цул,
Нагахь бала цунна хуле,
КIаьд ца луш хьо халалахь,
Мелла хала хьайна дале,
Балех ваккха, хьажалахь.
БУЛИГ-ТIУЛИГ
Хьона дала, дика дувцарг,
Хьо дикаца шорта ваккхарг.
МоцагIа-моцагIа бахаш, текъаш хиннаб дадие,нание,
-Баттал сона, къаьна яр, баъа цхьа булиг,-аьннад даде,
-СенагIа бот хьона из? Жувр мичаб вайга.
-Ма Тамаш я хьо, ва къаьни.
Киркачура хьагулбе, лекхаргачу бохка,
оаркхочу хьокхабе, иштта бир Iа соахка.
Цо яххар хьадир нане.
Киркачура хьагулбаьб, лекхаргачу бехкаб,
ТIоа теха хьокхабаьб,
ЦIера тIа билла беттаб,
Кора тIа оттабаь, меха-фега шелбаьб,
КIордадаьд булига, кора тIа алла,
Керчаб из кора тIера, ларда тIа, ларда тIера
баьцала, баьдалара наькъа тIа.
Цигара хоахкабенна, бодаш илли аьннад цо:
-Со булиг, ба тIулиг,
Ба со герга болиг,
Киркачура хьагулбаь, лекхаргачу бехка,
ТIоа теха хьокхабаь,
ЦIерала белла бетта,
Кора тIа оттабаь, меха-фега лаьтта,
Дади волчара бедда боагIа,
Нани йолчара бедда боагIа,
Наькъ тIа гIолла,
Хехкалуш боагIа булиг,
Цунна духьала йоагIа пхьагилг,
-Булиг-тIулиг, аз буаргба хьо?
-А, ма баъалахь со, лерг,
ДикагIа да хьона, Iа са иллега ладувгIе,
Пхьагал лергаш урагIа а, дегIа ладувгIа хайра,
Булиго ший илли аьлар:
– Со булиг, ба тIулиг,
Ба со герга булиг,
Киркачура хьагулбаь, лекхаргичу бехка,
TIoa теха хьокхабаь,
ЦIерал белла бетта,
Кора тIа оттабаь, меха-фега лаьтта,
Дади волчара бедда боагIа,
Нани йолчара бедда боагIа,
Хьо лергйолчара корчаргба,
Наькъ тIа гIолла дIаургба,
ДIахо дIахоахкабелар из булиг-тIулиг,
Керчаш бодар из хьуна юкъегIолла, оакхарий
такилга тIа а баьнна.
Цунна духьала йоагIар цхьа борз:
-Булиг-тIулиг, аз буаргба хьо!
-Ма баъа со бози, аз цхьа хоза илли аргдар хьона
Булиго-тIулиго дIа аьлар ший илли:
-Со булиг, ба тIулиг,
Ба со герга булиг,
Киркачура хьагулбаь,
Лекхаргачу бехка,
ТIоа теха хьокхабаь,
ЦIерал белла бэтта,
Кора тIа оттабаь, меха-фега лаьтта,
Дади волчара бедда боагIа,
Нани йолчара бедда боагIа,
Пхьагал йолча уйла яьй,
Iовдал лерг аз Iехаяьй,
Хьо бози сона новкъа яц, кIалхьара бала хала дац.
Булиг-тIулиг керчаш бода, цунна духьала
кIотаргаша когъеш Ча йоагIа.
-Булиг-тIулиг, аз буаргба хьо!
-Мича со буаргбар Iа, гоамар-тIоамар!
ЛадувгIа хьайна, аз цхьа илли аргда хьона:
-Со булиг, ба тIулиг,
Киркачура хьагулбаь,
Лекхаргачу бехка,
ТIоа теха хьокхабаь,
ЦIерал белла бетта,
Кора тIа оттабаь, меха-фега лаьтта.
Дади волчара бедда боагIа,
Нани йолчара бедда боагIа,
Пхьагал аза Iехаяьй,
Бози сона тIехьайисай,
Со хьогI кхераш вIалла бац.
КIалхьара бала хала дац.
Керчаш бода булиг-тIулиг, духьал доагIа цунна цогалг:
-Марша боагIалба, булиг-тIулиг, ма дика ба хьо,
ма хоза ба хьо!
Булиг-тIулиг гIадбахаб, ше цо хоастабарах,
аьннад цо ший илли.
-Со булиг, ба тIулиг,
Ба со герга булиг,
Киркачура хьагулбаь,
Лекхаргачу бехка,
ТIоа теха хьокхабаь,
ЦIерала белла бетта,
Кора тIа оттабаь,
Меха-фега лаьтта,
Дади волчара беддца боагIа,
Нани йолчара бедда боагIа,
Пхьагал аза Iехаяьй,
Бози сона тIехьайисай,
Ча йолчара удаш 6oarIa,
Хьо Iехаде са дог доагIа,
-Даьллахьий ма хоза илли дар Iа аьннар.
Да ма хьокхалда цун, дика хьахазац, къаденнад со.
Са бата биххье Iо тIа а хайя, юха алал из.
ЧIоагIа гIадбахаб
Булиг-тIулиг, ше аьнна илли цо хоастадарах.
Кхоссабенна цун бата бухьига тIа а баьнна,
доладаьд илли:
Со булиг, ба тIулиг...
Цогало Iап аьнна из дIакхаьллаб.
Урс мукх цанна юкъе
Кае боджеи вайна юкъе.
СЕСКА-СОЛСЕИ КОЛОЙ-КIАНТЕИ
Поэма