I. Туналтыш ужаш
Ончылмут
Калык мурым Российыште ХVIII курымышто шымлаш туналыныт. Российыште эн первый книгам М.Д. Чулков «Собрание разных песен» луманым савыктен. Тушто кресаньык, казак, солдат, оласе калык муро-влак пурталтыныт.
1849 ийыште М. Крюковскийын «Этнография горных черемис» пашаже лектын. Тиде авторынак пашаштыже «Образы народной словестности» икымше хронологический возымаш-влак улыт, тушто 10 наре курыкмарий муро пуртымо. 1900 ийыште Казаньыште савыкталтше Пульхерий Никитскийын сборникыштыже, 9 марий муро пуртымо.
Марий муро гыч гына шогышо сборник 1908 ийыште Российыште савыкталтын. Тудын авторжо, 1898 ий Озан оласе иноредческий учительский семинарийын выпускникше, кресаньыкын эргыже, марий А.Аптриев. Эше тунеммыж годымак, тудын пеш сай слухшо лийын, садлан черемис хорым вуйлатен. Текстым рушлаш 1908 ийыште этнограф, тюрк калыкым шымлыше Николай Федорович Катанов кусарен. 1908 ийыште Казанский археологический общество журналеш рушла вариантше лектын. Тиде ийынак эше черемис да рушла йылмыла дене лектын.
Тиде сборникыште эрвел марий муро-влак пурталтыныт, шукыж годым формыж дене муро-влак ныл корнан улыт. Сборникын структырыжо:
1. Кучык илыш нерген муро.
2. Суан муро.
3. Религиозный муро.
4. Удырамаш муро.
5. Муро дек припев-влак.
6. Колшылан муро.
7. Родо-шочшо-влаклан муро.
8. Салтак муро.
9. Илыш йосылык муро.
10. Турло содержаниян муро-влак.
Марий муро фольклорын первый нотный сборникше Октябрь революций 1917 ий деч вара гына лектын. Казаньыште 1919 ийыште икымше «Марий муро» сборник лектын.
Тыгак, каласен кодыде ок лий, марий муро сборник-влак 1920-1930 ийлаште вес эллаштат лектыныт. Финляндийыште Х. Паасоненын «Марийские песни» сборник 1939 ийыште лектын, тушто 252 муро пуртымо.
Тыге калык муро виянме кужу корным эртен.
Курсовой пашан цельже да задачыже-влак
Цель: Эрвелмарий калык мурышто турло символ-влакым шымлаш. Тиде цельыш шуаш тыгай задача-влакым шындена:
1. Эрвелмарий калык мурышто сылнештарыме йоным шымлен лекташ.
II. ТУН УЖАЖ
Илыш нерген калык муро
Эрвел марий калык мурышто, илышым турлын ончыктымо, йосылыкымат да куанымат мурышто сайын почын пуымо.
Ай, эрта вет, эрта вет,
Ямле кенеж эрта вет.
Ямле кенеж адак толеш,
Рвезе пагыт эрта вет.
Шке мурем, шке шушкем,
Куко мурмым колышташ,
Куко мурыш, мые шортым,
Йораталмем шарналтен.
Еш илыш нерген калык муро
Еш илыш да йула нерген калык муро поэзийыште удырамашын пурымашыже, куан ден ойгыжо кумдан ушандарен суретлалтыт. Волгыдо удыр пагыт йыран умбал маке пеледыш дене танастаралтеш, неле вате илыш - кочо шоган шудо дене танастаралтеш.
Кушыч кайыше лайга пыл гае удыр пагыт порт коргысо мотор, чечен пеледыш гае, ойган вате илыш каван вотенсе шудо куштыра гай.
Орлыкан, торсыр тошто саманыште удырамаш шуко йосым чытен. Тудын еш илышыжат куштылго лийын огыл. Ойгырышо, шулыкан удырамашын поэтический символжо – куку.
Мемнан урем пешат кужу:
Мучко гыч мучко сар куэ-лай.
Мучко гыч мучко сар куэ.
Сар куэште куку мура –
Мемнан шинчавуд йога.
Тунамак кресаньык еш илыш, еш кокласе кумыл кумдан суретлалтеш. Ача ден аван койыш-шоктышыжым ончыкташ манын, мурызо-влак сылне, шке шотан мут чиям кучылтыт. Нуно эн пагалыме, чот жаплыме ен улыт.
Шийжат шерге огыл,
Шортньыжат шерге огыл.
Уйжат шерге огыл,
Муйжат шерге огыл.
Мемнан ача-аваже
Мемнан дечын шерге улыт.
Ава поро кумылан, ныжылге, тыматле койышан, икшыве верч лым лийде тырша, чон чеверлык, шум моторлык дене ойыртемалтеш. Ава лывырге кидан, пашалан шуман. Тудо йочаже-влак верч эреак тургыжлана. Тиде шот денак мукш ава дене танастаралтеш. Очыни, тыгай танастарымаш пеш тошто, акрет годсо, марий кресаньыкын ожнысо илышыже да пашаж дене кылдалтын. Кызыт тыгайым огына верешт.
Ача-ава лывырге, шокшо кумыл дене ойыртемалтыт, чон шижмашышт волгыдо, куандарыше.
Куэ вует – лывыргет,
Ава кумылет – лывыргет.
Ломбо вует – лывыргет,
Ача кумылет – лывыргет.
Икшыве нерген шонымыштат ушандарен суретлалтеш. Психологический параллелизм йон айдеме чон шижмашым келгынрак почаш полша. Энер йорта – вуд йога, шке йоча нерген ача-ава шона – шинчавуд лектеш.
Йуржо гына йуреш, лумжат лумеш,
Йуржо дене лумжо тан йогат.
Мыйын гына шочшем мундырно ила,
Буймо вуд ден шинчавудем тан йога.
Кумылышт эреак йоча пелен. Эре шке йочашт верч ойгырен шонен коштыт.
Портончыл-лай мучаштем олмапуэм,
Сар шушпыкшо сайрашен ок кае.
Эр гына кынелам, кас возам гынат,
Игем-влак уш гычем огыт кай.
Ача-аван да шочшо-влакын тужвал сын-кунышт нергенат ойлалтеш:
Куку гае ачам уло,
Куку шулдыр авам уло.
Вараксим гае изам уло,
Вараксим шулдыр енгам уло,
Кенеж лыве шольым уло,
Лыве шулдыр шужарем уло.
Вес мурышто ача каван дене танастаралтеш, енга – порсын кевыт дене, шольо – шымлу шым шулдыран.
Каван гае ачам уло,
Мукш ава гай авам уло.
Кем ургызо изам уло,
Кемым урген вучалеш.
Порсын кевыт гай енгам уло,
Порсыным ярымлен вучалеш.
Кечылан шым гана лектын вучалеш.
Тыште ончыктымыла, ачам каван дене, енгам порсын кевыт дене танастарыме пеш шуэн вашлиялтеш.
Икшыве нерген ойлымо годым мурызо-влак у, виян танастарымашым кучылтыт. Шке шочшо шортньо, чинче падыраш гае.
Чинче падыраш огыл улмаш,
Ачажын-аважын игыже улмаш.
Йочам ныжылгын «игем, чомакаем» маныт.
Ой, ой, игем – чомакаем,
Ой, ой, игем - чомакаем.
Ача-ава-влак шке йочаштым чучкыдын ужнешт, куан ден ойгым пырля пайлынешт. Нуно шочшыштым алал кумылын, чон юарлен вучат.
Кукшо курык умбач имне вола,
Пугыж ден тортажым модыктен.
Мыйын гына шочшем толеш гын,
Налаш лектам, кок шинчамым модыктен.
Шочмо суртышто, ача-ава воктен икшыве-влакын чонышт юарла, куанле кумыл дене темеш, мукш иге гай модаш кидышт-йолышт лывырга.
Меже толын улына да
Мукш иге гай модына.
Еш куанын поэтический символжо – лаштыра куэ парчан лыжга мардежыште эркын тарванылмыже, модмыжо.
Портончыл-лай мучаш лаштыра куэтшын
Парчаж дене, парчаж дене, ай-хай,
Парчаже ваш модеш.
Парчаж дене, парчаж дене, ай-хай,
Парчаже ваш модеш.
Таче гына шинчада ваш-ваш модеш шол.
Еш илыш нерген лирикыште куштылго мыскара сынан мурымат вашлийына. Нуно шемер калыкын мыскарам умылен моштымыжо, таза шулышан улмыж нерген ойлат.
Шем агытан муралта гын,
Салтак ватылан кынелаш.
Йошкар агытан муралта гын,
Поръен ден качылан кынелаш.
Ош агытан муралта гын,
Удыр енлан кынелаш.
Шонго чыве кекекла гын,
Кува ден кугызалан кынелаш.
Тыгайже ен-влакын илышыштым, йулаштым келгын пален налаш полша. Тудо виян толмо корныштыжо шке шотан сылнылык дене пойдаралтын. Еш илыш дене кылдалтше чон поро кызытсе чевер, мотор илышнам утларак аклаш да эше чот тыршен тузаташ туныкта.