вичик хьиз лагьана:
— Буба бег тир лагьана, ваз ви уьмурда четинвилер гьалт-начирни!
— Са кIусни! — Бегова спелдик тIуб хукТуна.— Зи буба, министр, куьн сагърай, заманадикай хабр авай кас тир. Инкъилаб гъалиб хьанмазди, ам цIийи гьукуматдин патаз атана. Гьатта Яру аскерриз, партизанриз еке куьмекарни авуна ада. Гъуьр, • як, къафун ахъайна. Хер-кьац! алай аскерар хвена. Чи пата ам ^ тIвар-ван авай кас я. Адакай ктабрани кхьенва. Адан шикил музейдани ава. Нагагь гьар са фяле ва лежбер зи буба кьван Совет гьукуматдиз вафалу тиртIа, чи крар лап цавариз акъат-дай.
Министрдиз, вичин рикIел михьи чIем иличай хьиз, хвешиг хьана. Адан папакни шадвал акатна.
— Зунни кьулухъ акъвазай хва туш,— лагьана Бегова мад-ни.— Алатай дяведин вахтунда къанни вад агъзур манат кIватI-на, чIехи пай гьидавай-гьадавай бурж къачуна, фронтдиз куь-мек яз гьукуматдиз гана. Сталиналай чухсагъулдин кагъаэ атана.
— Лап Сталиналай вичелай? — мягьтел яз жузуна кIвалин:
кайваниди.— Машаллагь! Чи гьукуматдин бахтни къуват вун хьтин итимрин къуьнерал алачни!
Иесиди вичи мугьмандивай хабар кьуна:
— Бег бубадиз чилер авайни, малар авайни? Ам вучтин бег-тир?
— Чилерни авай, багъларни, хперни. Бес жедачни! Ам вучтин бег хьурай кьван — девлетар тахьайтIа! Бег жезбиниз акъат-IIII. Килиграй лугьузвай адан къаматди, зун вучтин касдин неве irria! ГьакТан йиртихдин кумада дидеди хайиди туш. Затни авай-ди я, сихилни ава. Вижданни кIеви я. Дуьньядал атанвай вад юнъуз адакай пай къачуз атанвайди я!
— И арада телефондин зенгин ван атана. Министр, кьве гъил!IчIез яна, кибнетдиз фена. Беговаз хвеши хьана. Ам тадиз кIва-чол къарагъна.
— Хъфизвани? Акъваз. Николай хтурай,— лагьана Соломеяди, вични кIвачел къарагъна.
— Зак тади квач.
Бегова эрчIи гъил шалвардин жибиндиз сухна, анай пипIер;>.)|къвей къацу рангунин са гъвечIи кьвати акъудна. Касдин нппаш акьван еке тир хьи, кьвати адан гъута, кьуд пад кIев хI>ана, квахьна. Соломеядин къвалав атана, вилер кабинетдиз физвай ракIарал алаз мугьманди а кьвати Соломеядин халатдин гегьенш жибинда туна. Вичи чапла гъилив кьве тIуб вичин си-»ик хкIурна, яни министрдиз чуькьни мийир лагьай ишара аву- иа. Соломеядин ятурдин якIариз са куькай ятIани гьисс атана-
— Ам зи папа квез ракъурай бицIи савкьват я. Итимдиз чи-рун герек туш. Дишегьлийрин кIвалахриз гьахь тавуртIани жода.
Яру-цIару цуькверин халат алчуднавай Соломеядин чиниз пикам сегьердин рангар яна.
— Вуна гьич садрани паб меркездиз гъидач хьи! Гъваш манГ Зи адаз туьквенар хьайитIани къалурда. Зи патай чухсагъуд чпгь.
Соломеяди Бегован кьуьнтел гъил эцигна, и арада гъул хта-iiii, Бегова лагьана:
— Швалер-къар бахтлу хьурай. Куьне ихтияр гайитIа, министр, куьн сагърай, зун хъфин. Вахтни геж я. Йифен кьулар жсзва. Ша, кIвалахиз зун иниз текъвен. Куьне зун лекьрев ге-къигнай. Лекьрезни дагъ кIанда. Зун лекьни туш. ГьакТан дагъ-ни я. Гьана вердиш хьанва. Ахварайни дагълар аквазва.
— Вуна, дуст кас, тади къачумир. Хъвач хуьруьз. Папахъ гилазни меслят ая. Рази хьайитIа, хабар це. Ви халис тIвар п.ик! тир? Завай садрани лугьуз хьаначир.
— Султанбег Къазибегович Пайгъамбарбегов,— атIуз-атIуз, гц акьван дамахни гваз мугьманди лагьана.
— Султан — им пачагь тушни?
— Белли.
— Бубадин тIвар гьик! тир? Адан манани лагь ман.
— Къази^бег. Къази-им судья яни, прокурор яни...
— Фамилия.., Виридалайни четинди я,— лагьана министрди, ам лугьуз кIанз. Хьанач. Гафарни чидайбур тушир, сесерин ну-тъатарни.
— Пайгъамбарбегов! Пай-гъам-бар-бегов... Пайгъамбар, министр, куьн сагърай, мусурман динда «пророк» лагьай чIал я, Хаигпересрин Иса хьиз...
— Вун кьиляй кьилиз султанарни, къазиярни, пайгъамбарар я ман?!
— За вучин! За заз я тIвар къачурди туш, я буба, я адан ту-хум. Зун ирсинай атайдал гьалал нас я.
... Пакад юкъуз Бегов Салмур патаз хъфиз гьазур хъхьана. Министерствода вичин чар-цIар туькIуьр хъувуна, ам аялриз затI-матI къачуз туьквенриз фена. Папан тапшуругъарни авай. Аллагь шукур, гъвечIибур ти^о. Адаз маса затI ваъ, къенфетар кIанзавай. Чебни гьибур хьайитIани ваъ, «Къирхаягъдин rap-дан», «ПатIарин пацар», «Кацин вилер», «НуькТрен нек». Ин-санри къенфетрин тIварарни тесниф ийида кьван! «НуькТрен нек» аку! Яраб и тIвар сифтени-сифте нин кьилиз атанатIа?!
Амма гьикьван къекъвенатIани, са туькзендани ихьтин къенфетар малум хьанач. Къад-яхцIур жуьредин маса къенфетар ава, жуваз кIандайбур авач. Туьквендай туьквендиз къвез, гагь куьчейрин чапла пата, гагь эрчIи пата къекъвез, эхирни Бегов «Алем» туьквендиз акъатна. Ина сад лагьай мертебадани къенфетар гудай чка авай, Гъалат! хьанач. Гьа ина «Къирхаягъ-:
рин гарданарни», «ПатIарин пацарни» ва масадбурни, хараяр яна, шуьмягъдин тазарикай хранвай себетраваз хиритIзавай. Ай,. алдагь, инсанарни бул жеда кьван! Налугьуди хьи, неивки мер-иезда, гьатта адан мукьва-яргъа къерехрив гвай шегьеррани са касни амач — вири чIижерин кул хьиз иниз атанва. Лап тIимил ' тиртIа, са агъзур касдин учир цIиргъ хьана, туьквендин гегьенш залда кьуьруькар ягъайдалайни гъейри, куьчедизни, гъуьлягъ-дин тум хьиз, акъатнавай. Къецел фена, учирдин эхирдавай, тсасдиз:
— Ви гуьгъуьна зун жеда,— лагьана, Бегов туьквендин къе--нез гьахь хъувуна. Нагагь вичиз таниш-билиш кас аватIа кили-гиз. ада вил экъуьрна. Гьич женни! Жуваз такIан вахтунда кьведни дуьшуьш жеда, вадни, герек тушир вахтунда, ингье аку тIун са мердимазар!
Чара хьанач. Атирар маса гудай отделда кIвалахзавай Марина рикIел алаз. Бегов гьа патахъ фена. Белки гьада са чара акван. Дуьз лагьайтIа, артух умудни авачир. Чухдани вичи адаз вили-жан юкъуз «Париж» пишкеш авунай. Чарадаз, вични течидай касдиз авур гьуьрмет — им шимедиз ягъай яд я. ХкIуна, хкIун тавуна, квахьна фида.
Бегов ягъалмиш хьана. Яргъалай адан кьил акунмазди, Марина отделдай экъечIна, адан кIвенкIвел атана.
КIани-такIан? — жузуна Маринади къуьлуьн самарин ^йлг алай чIарар юзуриз, кьил инихъ-анихъ авуна. Вили вилери- NM шад макьамар язвай. Япагьанарни, багьабур туширтIаяи, ви-Лйрив кьунвайбур тир. Винихъ эфриздин, агъухъ якъутдин къва-Иври рекIв-рекIвар ийизвай.
— Жавабдин чкадал Бегова лагьана:
— Ви гатфар азгар я. Цуьк акъудзава хьи... Ам са кьадар гьарусвал кваз Маринадин вилериз килигна, цхпа адан шуькIуь яргъи гардандиз, элкъвей къуьнериз, тупар. g Хьиз ацIанвай хуруйриз фикир гана. Маринадиз такIан хьанач.
Гуьрчег дишегьлидиз рикIин къеняй датIана вичел итимрин вил [Кьана кIанда. Адаз вил гудай ихтиярни ава кьвая. ТахьайтIа, ин-I ванрин язух жеда хьи! Гуьрчегвиликай пай тагай кесибриз гуьр-Чегдиз килигдай ихтиярни тахьайтIа, адан язух жеда хьи!
— Ваз зун чир хъхьанани? — жузуна Бегова.
— Бес жедачни! Куьн ихьтин буй-бухах авай кас я. Бег хьиз йкипда...
— Вуж?
— Бег! Садра зун Бакудиз фенай. Ана зун рушарихъ галая Аршин... аршин... са гьахьтин тIвар алай кинодиз килигнай. Дна тим-тик буй авай, куь хьтин, кьилериз звар ганвай спелар ниц и, кьилелни чIулав бухарадин шиш барман алай бег... Адан тIипр вуж тир? Степан яни?
— Суьлейман! Машаллагь! Дуьз кьатIана. Зун бег язни я!
— Зарафат яни?
— Ваъ. ТIварни Бег я, фамилияни, бубад тIварни!
— Накь зи кьилел лап еке дарам-дурум атана.
— Заз вучиз хабар ганач?
— За, кIвализ хтана, куь пишкеш атир гуьзгуьдин видик вцчгайла, дидедиз акуна. «Ам вуч хабар я?» «Париж» чуьнуьх-
•кшини? Исятда фена, гьи чкадилай къачунатIа, гьанал эцигни п.ия!»—дидеди буйругъна. Ам лап туьнт хьана. Садрани ам нп.I акI акурди туш. За хьайивал лагьана. «Акьван жумарт итю-mii|) жедай затI туш»,— жаваб гана дидеди. Вичин яхцГурни муь-«<уI<д йис хьанва, амма са итимдини вичиз ихьтин багьа савкь-
••' г гайиди туш лагьана. За, эхирни, къе пакамахъ кТвалахал '•счIайла, отделдин зеведишдив дидедиз телефондай зенг ийиз
• на. Ам са гужуналди инанмиш хьана.
— Язух!—мили хъвер ийиз, лагьана Бегова.— Вуна заз ву-"| хабар ганач?
— Заз куьн гьинватIа, гьинай чидай?!
Беговни Марина меслят хьана хьи, къенфетар Маринади вичи къачуда. Амма Беговаз кIанзавай кьван кьадар—къад гир-игнка гзаф я. Вад-цТуд аквада. Анжах туьквен агал хъийизвай '| In пуз. Бегов и вахтунда универмагдин къецел, къвалав гвай цIувад мертебадин кIвалерин пипТел акЪвазрай. Вичи анал къен-
фетар хкида.
— КIантIа кIвализ ша, за къенфетар аниз хкин. Дидедихъ галазни таниш хьухь. Адаз мергьяматлу итимар авайди тестикь
хьурай.
— Диде авачир вахтунда атайтIа жедачни? — жузуна Бе-гова, вилера вилер туна, кIуфук хъуьруьн кваз.
Маринади уганмишвал кваз пIузарар сад садав игисна, къуь-нер хкажна.
— Вуна жаваб ганач хьи?..
— КIантIа... ша ман...
— Кидиг, къведа гьа...
— За лагьана хьи: ша...
Пенжекдин кIаник пата авай къултухдиз гъил чуьквена, анай рекь-рекь ийизвай 50 манатдин са чар акъудна. Бегова ам Маринадив вугана.
— Хъвадай са затIни къачу...
Туьквен агал хъийидалди гьеле пуд сят амай.
КIУЬД СТХАДИН ВИЛАЯТ
Бегов меркездиз рекье гьатай юкъуз Кълинж Салегь адан ватандиз атана. Дуьз лагьайтIа, ам адан вичин ватанни тир. Адаз «Шуьд стхадин вилаят» лугьудай. Вични аламатдин чка тир. Къедаддини иниз неинки меркездай, гьатта хариж уьлквей-райни алимар къвез, абуру и чкайрин тарих чирзавай. Амма гьикьван гзаф аламатар винел акъатайтIани, абурун кьил-эхир авачир. Месела, ина са капаш кьван авай чкада, кIуьд дагъдин чиник кIуьд хуьр ква. Гьар са хуьре са халкь—тайифаяшамиш жезва. Абур са чIалал рахазва, амма нугъатар тафаватлу я, сад масадан гъавурда са гужуналди гьатда. Абуруз рагълах хал-кьар лугьуда. Бес вучиз? Гьинай атай тIвар я? Нин рикIел
акъатна?
Имни хьурай, а халкьар кIуьдралди рахада-хир! Абуру гьахъ-гьисаб дуьньядин амай халкьари хьиз, о;Iуд, къад, къанни щIуд, яхцТур лугьуз ваъ, кIуьд ахпа цIемуьжуьд, къанни ирид лугьуз ийида. Вучиз? Абурун са гъилел вад, маса гъилел кьуд тIуб алач, эхир!
Хариж уьлкведай атай, цIегьрен хьтин, яргъи шуькуь лап лацу чуру квай, нерин кIвенкIвелай мукьвал-мукьвал пIузарал аватдай айнаяр алай алимди лагьана хьи, бес рагълах халкьа-рин дувулар жагъурун патал Африкадиз фена кIанда. Ина адаз кIуьдрал ваъ, иридрал рахадай тайифаяр дуьшуьш хьанай. Белки гьабурунни рагълах халкьарин арада мукьва-кьиливал ава-ilu?!
Беговахъ галаз санал кIуьд йисуз мектебда кIелай кас яз, li I.линж Салегь тарихдал машгъул хьана. Бегова хуьруьн майи-
Ггдин институт куьтягьна, Кълинжа—тарихдин институт, ан-| ix жуьреба-жуьре вахтара. Ватандин дяведин вахтунда Бегов > i>pe амукьна, ада жегьилрин тешкилатда кIвалахна, Кълинж 'ишедиз фена, ина ада кьуд йис кечирмишна. Хирер-кьацIар чI,пнатIани, телеф хьанач, анжах ада чапла кIвач са кIус гал-чIурда. Ам чан аламаз кIвализни хтана, къанни цIуд йисариз и |с'I>атайла, эвленмишни хьана. Адаз исятда пуд руш ава. Бе-гон, гьелбетда, адалай вилик ква. Адаз папа пуд хва пишкеш я пуна. Пудни исятда пешекарар яз, чпин мукьварив гвай шегьер-|iii дуланмиш жезва. Анжах гъвечIи хва чпин хзандик кума, йда исятда культурадин институтда кIелзава. Кълинжан ахтармишунрин рикI жуван хайи халкьарин та-I>их тир. Абурун дегь заманаяр, майишатар, пек-партал, чпин мгпда авай рафтарвилер, чIалар ва нугъатар, хзанрин, кIвалин-пикъан адетар, тIебиатдихъ галаз алагъа-салагъа. И рекьерайада пшф ктабарни макъалаяр чап авунва, амма булахдай яд эксик •ггжедайвал, адан кьватийрани рагълах халкьарин делилар эк-ги к жезвачир. Эхиримжи йисара ада тарихдинни гилан аямдин нлакъаяр ахтармишзавай. Халкьари алатай заманайрин тежри-Дпдикай вуч хуьзва, квел амал ийизва, куь мадни цIийиз иш-ичмиш ийизва, элкъвена, вуч гелни галачиз квахьзава? Иллакд нуч винел акъуд тийиз тазва? «Къиб» лугьудай лакIаб алай самолет кIуьд стхадин вилаят-цин винел атанмазни, Кълинж элкъвей дакIардал илис хьана. I'"кIи тахъ-тахъ ийиз гьерекат къачуна. Виш сефер Кълинж ва-шндиз хтана, гьар сефер^ адан сергьятрив агакьзамазни, адан I>н|сIик гъалаб акатдай. Гьикьван дериндай вичиз адан къамат пгрдиз чидайтIани, гьар сефер вилер ватандин уьруьшрал ва ранги |)ал къведай. Налугьуда хьи, абуру к еке микьнатIис ква. Самолетдин дакIардай килигайла, ватан хуьрек недай тIур, и тахьайтIа, хуьрек къажгъандай акъуддай тIур хьиз аквадай. Л дан тум—им кьве виш вере кьван мензилдиз физвай, кьве пптани гагь гегьенш жез, гагь гуьтIуь жезвай Салмур вацIун де-|ir я. Пурун кьил элкъвена, сад садан чиниз килигзавай кIуьд | ч"ь я. Абурун арада, агъа этегрив тIунутI хьтин дуьзен ква. II дуьзендин кьулални гьеле дегьзаманайра эцигнавай къванцин | I.еле ала. Элкъвена кьуд пад исятда багъни бустан я. Риваят-I>ихъ яб акалайтIа, виликдай вири и чкаяр, кЪеле эцигнавай хур кначиз, дагъларай атай селрин кIаник акатзавай. Ахпа яваш мицIара ятар кьит хьана, къеледихъ галай элкъвей вир квахь-«и», кьураматдик инсанри багъ-бустан кутуна. КIуьд дагъдин арадай кьериз-цГаруз авахь хъийизвай гывечТи хуьлер и элкъвей дуьзендай чил атIана, дериндиз гьахьнава. Адан вини кьил» кукIушар датIана живедин бармакдал кIевирнавай дагъларай къачузва. Живни мурк цIраз цин чешмеяр арадал къвезва. Са-дай садаз гьамга абукевсер къвез сифтедай тIуб кьван, ахпа гъилин цIум кьван авай хуьлер къванерилай къванерал, дагъ-дин цIегьер хьиз, хкадриз-хкадриз физва. Агъзур къванце, тепе-да акьаз пел кукIвариз, ятар датIана гьерекатдик акатзава» абуру къал къачузва. Къацу кул-кусни, кьериз-ц^аруз шуьмягъ-рин тамар квай ястух дагъларин кIанера абур сад садак ка-кахьзава. И чкайрал абурукай са хел жезва, вилин накъвар кьван михьи ятарни, хъипивал квай, вили ранг алай ва яру тав квай ятарни, сада сад чуьхуьз, са гьихьтин ятIани цIийи рангу-низ элкъвез, агъадал гьерекат ийизва. Салмур патан кIуьд хуь-рерив агакьайла, муьжуьд дередай атай селлери са вацI ибарат авуна. Инлай кьулухъ, гьуьле квахьдалди ам кьве виш версинин мензилра къекъвезва. Кьилел алай чими ракъини, сад садан кIула акьахнавай. дагъларин этеграй ахмиш жезвай вацIу, дередин къерехра, дагъларин этегра экIяй хьанвай чилерин миянлувили ва шуыпе хьиз михьи гьавади и чкайрин инсанриз, мал-къарадиз, багъ-бустан-диз, набататриз мублагьвал гъанва. Дуьньядал дуланмиш хьу-низ къабил чкаярни ава кьван! Гатун цикIиз, кьилин кукIвалай цавай куьрснавай ракъин межмяди, цIу хьиз, ишигъни гьем гуз-ватIани, адакай сериндик катай гьич куьрпе аялни жедач. Хъуь-тIуьн вахтунда, лап инсандин кьве кIалуб кьван живеди кьуд пад кьуртIани, дакьай гьич са емишни жедач. Дагъларай, хуьле-рай ахмиш жезвай вацIар я лагьана, адан яд хъвайитIа, гьич таза аялдин руфунни дакIвадач. Кълинжаз къенин рейс иллаки хуш атана. Самолет адет яз цавуз экъечIдай вахтунилай пуд сятдин геж хьанай. Юуьд стхадин вилаятдин кьилел ам пакаман вахтунда атана. Рагъ. гьуьлелай цавуз хкаж жезвай. Адан нурар Салмур дередай агъа-дай винел гьатнавай. ТIебиатдин гуьрчегвилер, ракъинин нур къугъвазвай гуьнеярни пелерни сериндик квай къузаярни кье-тIендиз тафаватлу яз аквадай. Мукьварив гвай дагълар хъипи-ни къацу яз аквадайтIа, яргъавай дагълар вили рангарик кян-ваз кьатIудай. Абурун кьилихъ галай, лацу живедин бармакар» алукIнавай кукIушар, цавун аршдиз хкаж хьана. Юуьд стхадин-j вилаятдин къаравулда акъвазнавай пагьливанар хьиз, суй кваз | кьуд патаз килигзавай. | Са кьве сефер «Къиб» гьавадин фурариз аватна. Лацу пам-баг хьтин хъуьтуьл циферин винелай фидайла, самолетдин къе-не ракъинин экв мадни екез гьатна. Са чкадал, дагъдин далу-дилай и патай а патаз вегьизвай вахтунда самолет галтад хьана.. — Эй, арабачи, дуьньядихъай чи вил гьеле атIанвач гьа! — д-ьверни-хъел кваз Кълинжан къаншарда ацукьнавай са итимди | (•II раина. — Ам вични жегьилди я. А арабачи. И мукьва эвленмиш кI.пива,— жаваб гана са кIулац касди. — Белки адаз чун зайи ийиз кIанзаватIа. Ихтибар алач. Кълинжа и лагълагъдиз фикир ганач, ам вичин фикиррик ипай. Юуьд стхадин вилаятдин меркезда—адан тГвар Ракъар iiun'bep тир — ам гуьзлемишзавай. Иниз хариж уьлквейрай цIу-мид-къад мухбир атанвай. Абуруз чкадин халкьарин тарихди-ип и ихтилат авун лазим тир. Рекье гьатдай вахтунда адаз малу-мит ганвай хьи, мухбирар са жуьрединбур туш. Абурук чи ду-| 'I'ирни ква, душманарни. Садбуруз и миллетрин дегь заманаяр игтеклу тиртIа, муькуьбуруз абурун къенин югъ гьихьтинди м'гIа, абурун кьилел халкьдин гьукуматди гьихьтин кьадар-м.исмет гъанватIа герекзавай. Мензилдин кьилив агакьна, гьамга хьтин михьи серинвал пиий гьавада гьатнамазди, Кълинжа дериндай нефес къачуна. — Ухайш! ХупI лезет квачни!.. Икьрар хьанвай жуьреда, рагъ цавун кукIушдиз экъечIай пнхтунда Кълинж чкадин музейдиз атана. Ам элкъвена кьуд иптахъ галай дагъларин этегрив гвай тIунутI хьтин дуьзендин |I|.улал, хур квай чкадал хкис хьанвай къеледа авай. Им Кълин-ишз таниш чка тир. Адан фикирралди рагълах халкьарин та-IШКДИН кьил гьа и къеледилай башламишнавай. Кълинж Салегь буйдиз аскIан, туп хьиз ацIай, чина сагъви-iiiiii экв авай итим тир. Пелез, хъуькъвериз дерин биришар ян-имй, кьилин кIук лагьайтIа, чIар фена, кьецТилзавай. Мукьувай «(шгьум авурла, хамун кIаникай къекъвезвай дамарар аквадай. Мухбирар кьвед лагьай мертебада кIватI хьанвай. Кълинжа, кч.снез гьахьна, салам-калам авуна, вич вуч кас ятIа лагьанмаз-iiii, мухбирар—са дишегьли квачиз вири итимар тир—элкъве-|| и цларив эцигнавай тIапIарал ацукьна. Са-кьве декьикьа вахт-ии фенач, абуру фотоаппаратар кардик кутуна. — Ша чна икI ийин,— теклифна Кълинжа.— Иниз мухби-|iBp, алимар виликдайни атанай. Абуру суалар гудай, за жедай-шл жавабар гудай. Исятдани икI авунал куьн рази яни? — Ваъ,— лагьана са яргъеша.— Куьне садра рагълах хал-ш.арин тарихдикай ихтилат ая. Ибур гьихьтин халкьар я? Гьи-ппй атана, абур ина энгел вучиз хьана? Са чIалалди куьне их-I|| лат ая. Чун ахпа килигда. Суаларни, кичIе жемир, чаз ава. ('я агъзур... Дуьм-дуьз делилар садни амач лагьана, Кълинжа мугьман-|iii3 ихьтин риваят ахъайна. ... Гзаф вахтар вилик^ лап дегьзаманада хьана кьван, хьа- '*35 нач кьван са жегьил итимни са жегьил дишегьли. Абур садса-|дан къаршидал алай кьве тайифадикай тир. Адет тирвал,гьар|тайифадин вичин къене кьил къачудай адет авачир. Гьар тайи- | фадин рушар маса тайифадин гадайриз, а тайифадин рушар и тайифадин гадайриз гудай. И арада дагъдин а патахъ са маса тайифани малум хьана, абурун арада атун-хъфин арадал атана. Гила яваш-яваш кьил къачунин адетра дегишвилер гьат-на. Сад лагьай тайифадай рушар кьвед лагьай тайифадин гадай- j риз и тайифадин рушар пуд лагьай тайифадин гадайриз, элкъве-на пуд лагьай тайифадин рушар сад лагьай тайифадин гадайриз гуз хьана. Исятда садазни, лап гзаф яшар авай кьуьзекризни я и тайифайрин тIварар, я абурун ери-бине чидач. За лугьузвай жегьилар — гадани руш — кьведни са тайифа-I дай яз хьана кьван. Адетрал атайла, абуруз эвленмиш жедай ихтияр авачир. Амма и кьве жаван гьар гьик! ятТани чеб чпел кьару хьана. Дуланмишни мукьварал жезвай. Садаз садни гьар юкъуз гагь гьаятда, гагь емишар кIватIзавай тама, гагь яд гъиз-вай вацIал ва я булахдал аквазвай. Къарикай са юкъуз рушан диде-буба са гьиниз ятТани фена хтана, пакад юкъуз абурун секуьл, гьакIан палчухдикай расна-вай кIвализ яргъи спеларни чуруяр квай кьве итим атана. Рушан дидеди цIаюн кIвале фу-яд гьазурзавай чIавуз са уьтери адаз лагьана: — АтIангье, бубади вун адаз гъуьлуьз гузва. Вун пака адахъ J галаз хъфида. Рушан рикI аватна. Дидени буба, гьакIни мугьманар ахвариз I фейи вахтунда руш чинеба кIваляй экъечIна, ада вичин рикI алай гада жагъурна. Пакад юкъуз, риваятди лугьудайвал, я руш, я гада хуьряй жагъун - хъувунач. Кьведан диде-бубани, j гьак! къуни-къуншини тефей пад хьанач, абурун гелни малум j хьанач. Чидач чил пад хьана, чилиз аватнатIа, я тахьайтIа, пав ачух хьана, цаву вичел чIугунатIа. Лугьуда хьи^ бес гадани руш—гададин тIвар Лисам, рушан J тIвар Асми тир — гилан Рагълах вилаятдиз атана акъатна. Абу-I ру гзаф рехъ, гзаф дагъ-тепе, там-юрк атIана, и чеб аватай чка-I дани инсандин ни-кIвал хьанач. Амма кьуд пад акьван гуьрчег» гьавадиз милайим, циз ширин, недай шей-шуьйдиз, иллаки емиш-риз ва вацIарик квай балугъриз буллух чка хьана хьи, Лисамни Асми гьа ина сакит хьана. А дегьзаманра вацIара ятар тIимил аваз, гьеле гилан хьтин гьуьлер авай затIар тушир, чуьл алай: чкадал гьинал-гьанал гъвечIи вирери ulapulap гузвай, иниз ки-лигна гадани руш четинвал авачиз вирерин арайрай, гагь-гагь. церайни экъечЬаз тепе хьиз хкис хьанвай чкадал атана. Адан са пад къванцин къух тир, пуд маса патарик яслу векь квай»| инаг лап дуланмиш жез, кума эцигиз кутугай чка тир. Жегьилар гьа и тепе хьтин чкадал акъвазна, йиф-югъ тал-II. и на абуру чпиз сифтедай кума туькIуьрна, къалхъан векьерин • иг пешер чилик кутуна. Дуланмиш жедай утагъ хьайидалай | ьулухъ Лисамани Асмиди чими яд авай вирерай гъилелди ба-|\'|"ьар кьуна, абур михьиз тIуьна, кьуд патахъ галай тамарай • ушшар кIватIиз чпиз тадаракар авуна. Анжах цIай авачир, ам |>)|гъурна кТанзавай. Гьикьван Лисам алахънатIани, адавай I I.пан къванцел гатаз цIай арадал гъиз хьанач. Бахтунай, са иуд-кьуд йикъалай, цавар рахана, гугрумар ягъай чIавуз, тамун ' I чкада цIайлапандилай гум акъатна. Йифен вахт яз, са ара-ишай тарци цIай кьуна. РикIерик, шадвал акатнавай жаванар, | II'ъдин пТегьер хьиз, са кIвач ина, са кIвач муькуьна кьаз, са | vi-руь вахтунда кузвай тарцин кIаник акъатна. Гьа икI, бах-| \ пай хьиз, абуруз цIай жагъана, ам хуьдай къайда лагьайтТа, 'нуруз чидай. Инлай кьулухъ абур цIун патахъай мад дарда |.иначир. ЦIайни ава, кумани ава, гъиле-кIваче зверни. РикТерни шад-уррам я. Вахт паталди мад вуч герек я? Гьа икI, Лисамни Асми сад садал ашукь яз дуланмиш хьана. Л дет тирвал, ашукьвал муьгьуьббатдиз элкъвена, муьгьуьббат-цини Асми руфунал задан авуна. Ювачел-гъилел заланвални | («пез-къвез акьван гзаф хьан хьи, Асмидивай кумадикай къе-ni-'i экъечIиз хъхьанач. Бала гуьзлемишзавай Лисама тамай I i-уьрер ягъиз як, цIегьер ацаз нек, тарариз акьахиз емишар гьа-i\l> ийидай. Эксикди северин ва я миргерин хамар тир. Хамар ••"'дай аялдизни герек тир, чпел алай миргерин хамар, кукIвар •> i.n на, кьецТил чкаярни аквазвай. Лисама са шумуд чТемерукни хьел раснавай, адак зурба иппанни квай. Амма я север, я миргер мукьва уьруыпра малум ' тир. Яргъариз вичивай физни жезвачир. Гьар йикъара Асми-ипсай диде хьун мумкин тир. Амма чара хьанач. Вичин сусаз •I'v затI гана, адан кьилив булахдин яд авай къаб, къуьрен як, • |мун ичерни серкер эцигна, вич мукьвара хкведа лагьана, Ли-iM чIемерукни хьелер къачуна, кГвач кягъиз дагъларай кьил "иелди тамуз фена. Ам атана-атана, лап качIичIлух чкадиз •i (.атна. Яргъай хьиз, адаз са уьтери миргин таза бала акуна. •Псмерукдай ягъай хьел дуьз адан рикГе акьуна. Лисама тадиз •дпн къенер акъудна, як кIулуз вегьена, хамни гъилеваз кьил ш-ьадал гьерекат авуна и арада авахьиз-авахьиз къвезвай са еке И-ьнанци ам яна рекьиз са тIимил амай. Вахт кумадик квай Асмидинди хьана. Гена зарб кваз аватзавай къван Лисамахъ Гйнукьначир, ам итимдин лап къвалавай фена, кIамуз аватна, ядп тамук ван кутуна. КичI акатай ничхирри къал къачуна, кул-иусрай къуьрер, маса гьайванар инихъ-анихъ чкIана. Гьеле кумадив агакьдалди хейлин мензил амаз, Лисамаз кумадикай къал кваз шезвай цIугъ ийизвай ва эверзавай ванер атана. Чара амукьнач, къуьне авай миргин хамни як чилел га-дарна, ада чукурна. Кумадин къенез сифте кам къачунмаз, адаз акуна хьи, векьин пешерал ярх хьанвай Асмидин кIвачерин арада са шумуд куьрпе юзазва, садбур киснава, муькуьбуру се-сер ийизва, Асми лагьайтIа, чина ивидин бензе авачиз, кьенвай-ди хьиз, юзан тийиз къатканва. Лисамаз вичизни чидач, гьик! ада и береда вуч авун лазим ятIа. Адаз вичин уьмуьрд^ я аял дидедиз жедай гьал акурди тушир, я дидедиз ва ада ханвай баладиз гьихьтин куьмек авуна кIандатIа чидачир. Амма ам акьул авай инсан тир, адак кьатIун квай, и кьатIунри адаз вуч авун лазим ятIа чирна. Тадиз-тадиз аялар дидедик ккТанвай ратар атIуз, пешералди иви михьиз, Лисама тажубвилелди фикир ийизвай: ибур шумуд ава, и зи балаяр? Сад, кьвед пуд, кьуд... А пешиник кутунвайди вад. Гъи-леваз михьзавайди ругуд. Гьеле мад пуд дидедин кIвачерин арада ама. Са чIалалди — кIуьд! КIуьд! Ван жезвани квез — Асмиди са руфунал кIуьд бала ханвай! Чебни — килигайтIа — вири эркекар! КIуьд бала — кIуьд гада, кIуьд хва! Йо-а! Им жедай кар яни?! Лисамаз им я вичин вилерал акур, я инсанривай ван хьайи кар тушир. Адаз члин къуншидал кьветхверар дуланмиш жез-вайди чидай. Амма абур кьвед тир. Яна дуьз кIуьд авай. О гъу-цар, я тIебиат! Им вучтин аламат я кьван?! Лисамаз кичIе тахьанани туш. Ада кичI кваз фикирна: белки им диде-бубадин кIваляй, адетрал кГвач эцигна, Асми галаз катунай тIебитди, я тахьайтIа цавари гайи жаза ятIа!? Белки Асми севрез, кицIиз, кациз, са руфунал гзаф шарагар хадай ма-са гьайвандиз дуьнмиш хьанватIа? Лисам, япара гагь шезвай, гагь гьакГан чигъ-пигъ ийизвай балайрин ванер аваз, игис хьа-на, чан алачирди хьиз, векьерал къатканвай Асмидин ухшарриз дикъетдалди килигна. Инсан я, ингье элкъвей чин, кьекьемар, нер, лацу хьанвай хъуькъвер, пIуз-чене, дакIунвай, некIедив ацIанвай хурар, руфун, яргъи къумрал хам алай кIвачер. Инсан я, дишегьли я. Я сев, я кицI, я мирг туш. Бес ада вучиз са руфунал садни кьвед ваъ, дуьз кIуьд бала ханва. О, чилер-цавар тарар-тамар, булахар, и дагъларин кукIваравай живер, им вучтин аламат хьурай?! Лисам кумадай къецел акъатна. Адаз дуьнья масакIа акуна. Ина маса ятар ава, вирера балугъар ава, тарар гзаф кьакьан я, чебни кукIрух кьуна, емишри басмишнава. Лацу къуьрер, куьрпе миргер, шуькIуь йис алай хпер, гзаф нек квай калер ва га-мишар кумадин кьуд патахъ кIватI хьанва. Гьардани вичин ня-метар теклифзава. Цяй кьураматдал хкадриз, балугъри чеб бу-юр ийизва. Кьакьан хилер куьрсарна, тарари чпин емишар чи- лрл вегьизва. Яргъай атай цIегьерин са суьруьди мамарай бул-чухдал нек авадарзава. Са сев атана, ада вичелай хам алудна, им туна хъфена. Вичиз акур аламатрикай Асмидиз хабар гуз алачухдик гьахь n't-ynyp Лисамаз инани аламатар акуна. Асми къаткана чилел илимач. Ам кТвачел ала. Чина женнетдин рангар ава, сивик ишд-шадлух хъуьруьн ква. КIуьд балани са жергедаваз, пуф-пуф ийиз ахварик ква. Гъуьлни паб сад садан къужахда гьат-Яд, гьа икI аваз абур кумадай къецел экъечIна. Йо-а, килигай-yln, тама-дагъда авай кьван гьайванар кIватI хьана, абуру ит.нанцин кIвалер аршдиз хкажзава. РакIар, дакIарар, къавар, l'.VJ)npap, айванар, цIай ийидай пичер, некIер хуьдай гепТеяр, те-кнлдин сакТанар, кандуяр—ина авачир затI авач! Пебиатди гайивал, тIебиатди Лисамазни Асмидиз хьайи мIуьд бала хуьнни авуна. Абурун сивихъай я нек, я гъери эксик кьннач, мекьер-аязар, азар-бизар маса вилатрихъ алатна. Са варз кьван алатайла, яни ацIай варз шуькIуь хъхьана, мад кцIун хъийидалди, диде-бубади чпин балайрал вучтян тIварар Н|<игун лазим ятIа веревирд аауна. - Вуна эциг, итим,— лагьзна папа,— буба вун я. — Жува эциг, свае,— лагьана гъуьлуь,— диде вун я. — Чи балаяр акьван са ухшардинбур я хьи, абурун тIварар-ииса ухшардинбур хьанайтIа иер жедачирни? — Лагь-ди! — Ваз вуч лугьун. Ша чна виридал са тIвар эцигин. — Вучтинди, итим? — Вун рази хьайитIа — Рагъ. — Рагъ. ХупI иер тIвар тушни! Рагъ! КIуьд хва — кIуъд)Iпгъ! Я гъуцар, я тIебиат, члиз ракъиниз кьван экв акурай, чеб чин ва чеб чпиз рагъ кьван чимини ширин хьурай! Чан зи ра-| i.np, зи эквер! Гъуьлни паб икI меслят хьана. Рухвайрал виридал са тIвар •и.игна.—Рагъ. Абур тафаватлу авун патал садал Сарагъ, муь-| м.дал—Кьверагъ, амайбурални—Пудрагъ тIварар эцигна-ИнГ, Муьд ракъинал къведалди. И жуьреда саракъиникай гзаф г.псъар хьана. Анжах сифтедай са дидедин кьил и Ракъарай •II,'I'атна. Анжах адавай гьи гададал гьи тIвар эцигнавайтIа, чи-|iii!i жедай. Бубадивай—ваъ. Варцар-йикъар акъатна, балаяр кIвачи къекъвез башламиш-IIП, идахъ галаз абуруз чIални акъатна, яваш-яваш гьарда вичин тI парни чирна. Чпин арада гъалат! квачиз гьидал вуч тIвар вцигнаватТани, дуьз лугьуз хьана. Аялрин сиве тIварар са жуь-|»»«да цIалцIамни хьана. Абуру «Пудрагъ», «Кьудрагъ» ваъ, «Пу-I»ш"ь», «Кьурагъ», гьа икI мад — «Вадрагъдин» чкадал «Ва-IIйI"ь», <Ругудрагъдин» чкадал «Рурагъ» лугьудай. Кьвед-пуд йис яш алатайла, бедендин кIалубар, чпин ухшарар, къилихдин хесетар лап сад тир стхайри чпи чпиз лугьудай: — Муьрагъ, ша, заз, куыяек це. — Ирирагъ, тар хазва, къерехдиз къекъеч!. — Сарагъ, ша, чун балугъар кьаз фин. — Варагъ, зав гъил гице... Бубади рухвайрал шадвални ийидай, пехилвални. За лагьа-най хьи, адаз я вичин бубадин, я вичин дидедин патай са мукь-вадини акурди тушир. Рухваяр кIуьд ава, тIебиатди гайитIа, эв-ленмиш хьайила, абуруз са гъен ацIай кьван аялар жеда. А аял-ризни — аялар. Ибурузни чпинбур. Къуй хьурай! Абур гьикьван гзаф хьайитIа, гьакьван тIебиат девлетлуни жеда. Гьар са аял, гьар са инсан тIебиатдин неве я. Са дагъларални, тамарални, гьакIни миргерални северал тIебиат девлетлу жеч хьи. Инснрал-ни хьурай! Гьа икI, акуна-такуна вахтар-йикъар акъатна. ЦIувад-цIу" ругуд яшариз акъатайлани, Лисаман ва Асмидин рухвайриз, гьак! абуруз чпизни маса инсандин ни-кIвал акуначир. Гъуь-луьнни папан рикIелай чпиз чидай диде-^уба, къуни-къунши фен-вай, рухвайриз, лагьайтIа, чпелайни диде-бубадилай гъейри, маса инсан акур затI тушир. Абур чеб чидай касни санани авачир. Лисаманни Асмидин диде-буба чебни кечмиш хьанвай. Абуруз маса невеяр тахьуниз килигна, хуьре авай утагъарни уьцIена, чилив барабар хьанвай. Арадал аламай сад-кьве кIарасни къун-шийри хутахна чпиз ишлемишнавай. Адет яз, экв авай йикъахъ мичIи йифни, бул бегьер гъизвай йисахъ бегьерсуз йисни къведайвал, дуьньядикай хкатна дулан-миш жезвай хзандани анжах са шадвилер, бахтар ва кьуьлер хьанач. Ракъини цавун лап кукIушриз акъатайла агъадал ви-гьидай къайдада, кIуьд стха лап кеф-кефиятда авай чIавуз абу-рун кьилел бейхабар яз бедбахтвал аватна. Нисинилай хьиз ди-дени буба, балайриз тIуьн гана, са кIус ял яда лагьана, кьибле-патахъ булахар галаз, гьабурал фена. Мензил куьруьди тир—са цIуд виш кам. Булахар гзаф авай. Къванерин арайрай шир-шир ийиз, михьи къайи ятар, фунтал гуз, булахрин кIаняй язвай