— 0-о-й, вуч къанва!?—икI лугьуз Лисам, кьуршахдал ал-чуднавай миргин хъидикьдин кIус булахдин къерехдал вегьена. циз гьахьна. Цик квай кIизрияр инихъ-анихъ катна, кIвач эци-гай чка са кIус кьалу хьана.
Асми вичин итимдиз ашкъидалди килигна. Адаз еке, зурба беден авай. Къуьнер, кIвачер къуват квайбур тир.
— Я руш, хутIур пек-лек. Циз гьахь. Гзаф иер я,— теклиф-на гъуьлуь адаз.
— Заз регъуьда,— лагьана папа, наз маса гуз.
— АкI я ман! — икI лагьана, Лисама делай хкадарна, гьа легьзеда Асми къужахда кьуна, тадиз адан хурарал ва кьуршахдал алчуднавай миргин хамар алудна, ам, вичин кьилел хкаж-| ha хьиз, булахдин циз вегьена. Цин лепеяр кьуд патаз яна, Ас-" мидай шадвилин гьарай акъатна. Лисамни булахдиз эхвичIна. Сада сад кьаз, сада садаз яд ягъиз гъуьлни паб са хейлин вах-тунда це къугъвана.
Са арадилай экуь цав цуру хьана, рагъ чIулав циферин кьу-лухъ катна, гугрумар акатна, цавун са патай маса патаз цIайла-понар яна. Гьар цIайлапан ягъай вахтунда кьуд пад ишигъла-нан хьана, адан гуьгъуьналлаз цавар, абурухъ галаз дагъларни рпхана.
Лисамни Асми булахдай экъечГна, ракъинал къумрал хьан-пий жендекрилай цин стIалар алахьиз метIер чилиз яна, гъи-ir'p цавухъ хкажна, гъуцариз вайзарар ийиз эгечГна.
— Оа, цIаяр-гугрумар, цавар ва дагълар! Куь чIехивал вуч я! Куь къуватар вуч я! Квез авай къуват-къудрат вуч я! Куь па-тнв чун тIветIер я! Чун квез къурбанд я! Ягъ, цIаяр, лап а яла-niip, paxyx цавар. Вири рахух! Эй, кьакьан тепеяр, эй, кIерец тарар!
Цава лап къатиз ягъизвай цГайлапанризни гургумриз Лисаманни Асмидин ван хьана жеди. Члахъ патахъай цавун аршдай йтай цIун хци ялав эрчIи патахъ галай дагъларин кукIушриз яна, дуьньядик еке экв акатна, чил юзана. Мад цIайлапанар яна, йхпа ам Лисамни Асми алай чкадал чиле акьуна.
— Оо-а-ай!!!
^- Оо-а-ай!!
Итимдикни дишегьлидик, шуьмьягърик хьиз, къати цIай вкатна, кесибривай гьич чеб булахдин циз вегьизни хъхьанач.
Диде-буба мус ахкъатдатIа лугьуз жегьил стхайри абур ви-лив хвена. ИкI йифни алукьна. Абур хтанач. Пакад юкъуз гтхаяр гьар сад санихъ фена, текъвей чка хьанач, санайни абу" |i\n гелни гьатнач.
Гила в5 чин-гьикТин лугьуз, стхаяр мягьтел яз амукьна.
Сада лагьана:
— Къушариз элкъвена, цаварал фенатIа? Масада лагьана:
— Балугъриз дуьнмиш хьана, циз гьахьнатIа?! Ихьтин кьатIунар мадни авуна, амма абурун сан гьикьван j г шф хьанатIани, я буба, я диде авай чка стхайриз чир хьанач. I'l.a икI йикъар, варцар, йисар акъатна, дидени буба амачирди пПуруз ашкара хьана. Дуланмиш хьун лазим тир, абурни къуь-|г'р ягъиз, як гъиз, тамуз къвез, кIерецар, ичер, чуьхверар, '• шуьмягъар кIватIиз чпин дерди-баладик акатна. Гьелбетда, ара-пра стхайрин рикIел диде-бубани хкведай, иллаки сад начагЪ кьайи вахтара. Гагь-гагь йифера гьинай-гьанай жанавурди къув ядай вахтунда стхайриз акI жедай хьи, им гуя диде-бубадин шел я.
Гьа икI, са вад йис къвез алатна. Стхаярни яшлу хьана, ги-ла абур къад йисариз акъатнава. Чебни пад-къерех дуьз, кIваче-гъиле звер авай, вилер хци, акьул балугъ хьанвай. Дуствални, шериквални чпин арала акьван тIебии тир хьи, абуруз чуьруьк-вал, нефсинал азгъунвал вучтин затIар ятIа, асла чида-чир.
Мадни са-кьве йис алатна.
Къарикай са юкъуз тамай гзаф четинвилел яна, севрен жен-дек хкана, чпин кIвал-югъ алай чкадив агакьдайла, стхайриз инал са хейлин инсанар акуна. Абур чеб хьтин, чпин диде-буба хьтинбур тир. Чебни са цIуд кас кьван авай. Садбуруз садбу'р акунмазни, ша талгьанвай мугьманарни иесияр кьведбурни ку-хунна. Кьве патайни чIемерукар ва хьелер вилик акъатна. ИкI са хейлин вахт алатна. Мугьманрикай сада, вилик хьана хьиз, вилер экъисиз хабар кьуна:
— Куьн вужар я? Куьне ина вучзавайди я?
— Чун чун я, ракъар,— жаваб гана стхайри са сивяй.
— ЧIемерукар агъуз ая, чна куьн ягъизвач.
— Куьне вучиз агъуззавач?
— Чнани ийида.
Атанвай инсанар, чеб хьтинбур тиртIани, абурун чинрин, гъилерин ранг чпелай экуьди тир. Абурук, чпик хьиз, яргъи слел-чуруни квачир. Беденрал лагьайтТа, кьилелай кIвачел пек-партал алай, кIвачерални кух галай къапар. Чпин дидедин ух-шар квайбурун пекер буба хьтинбурулай лап тафаватлу тир. Абурал цIарцIар гузвай, гардандилай кГвачин дабандал кьван яргъи ва гьяркьуь перемар алай. Абурун кьилин чIарар, тегъвел кутIунна, далудилай лап агъа юрфарал кьван вегьенвай. Хурар, руфун, кIвачер вири кIевнавай.
Стхайриз а карни тажуб хьана хьи, гьи патай акъатайбур ятIани течиз чпин кьилел аватай ксарив кьуд кIвачел къекъвез-вай, дирибашдиз инихъ-анихъ гьерекатдай, зурбаз яргъи кьи^ч галтаддай гьайванар гвай. Чпиз гьеле яргъалай акурвал, инсанар и гьайванрин далуйрал ацукьнавай. Стхайриз тажубни тир, кичТени.
— Ибур вуч гьаванар я? — суал гана абуру.
— Буьркьуь яни? БалкIанар...
— Вуч?
— БалкIанар — лагьаначни квез. Лап вагыпияр я гьа! Паталай атай ксариз стхайрин утагърин къенез къвез кIан хьана. Стхайри чТемерукар хкажна. Абуру ихтибар ийизвачир. Абур чпиз вучиз къайи ятIа чпизни чизвачир.
— Де, севрен як инал эциг, цIай хъия. Чаз гишин я. Фад!
Им лап буйругъ тир. Стхайри жаваб гана:
— Сев чна ягъайди я, якни чиди я. Куьне фена ягъ, куьне ваъ!
— Куьн лап вагыпияр я хьи, яцра цайди яцра недай затI
•гуш.
— Яцар вуч я?
—Яцар куьн, чун — агъаяр я! Чаз гьардаз куьн хьтин виш ни, ава.
Мад чIемерукрал рахадайвал хьана.
— Де хьурай, чна куь дуван аквада,— лагьана гзаф ажугъ книз вилер экъисай сада, инихъ-анихъ чамар ийизвай балкIан-дилай эвичIна.
— Ша-ди, я кас, абур вагыпияр я. Абурукцй зиян жеда, хийир жеч.
— Куьн килигнан: абур сад садаз ухшар я гьа, кьветхверар
XI,ИЗ.
— Вагыциз амай инсанрал адет яз, са чин жеда.
— Абуруз чи чIал гьинай чида?
— Чи мукьваяр я жеди ман.
— Вунани лап лугьуда. Абур лап вагыпияр я. Аквазвани, иПуруз чизвайди кIарасни, къванни кГараб я.
ИкI чеб чпихъ галаз рахаз, паталай атай инсанар, чпин буба || я диде хьтинбур, балкIанрин жилавар.кьуна, агъа патал алай Г|у.'Iахрал фена. Стхаяр гьеле сакит тахьанваз винел аламай. ЛПуру чпин гъилерай гьеле чIемерукар ахъайнавачир.
Са герендилай булахрал гьарай-вургьай башламишна. НплкТанрилай парар алудна, абур ахъайна, недай-хъвадай ня-мгтар, къалин векьел суфра вегьена, эцигна, итимар, дишегьли-|| Г гьалкъадин жуьреда ацукьна. Сада нез, сада хъуьруьниз, са-| | мани лугьуз башламишна. Кеф-кефиятдиз акъатай вахтунда шимри, галтугиз дишегьлияр кьаз, абуру гагь гьарай-вургьай,
• ьцл-къил, гагь еке хъуьрер авуна. Яргъалай килигзавай рагъ-
v х стхайриз акуна хьи, дишегьлияр кьецIил авурдалай гуьгъуь-"II.) итимри, чпелайни вири пек-партал хутТунна, дишегьлияр | i-ужахда кьаз, абурун сивел сив эцигиз, булахриз гьахьиз экъе-'I,шва. Ахпа са итимди дишегьли са патахъ, масада маса па-| I к'ь тухуз, абур векьерал къаткуриз, абурухъ галаз къугъвазва. Рагълух стхайриз им вучтин рафтарвал ятIа чидачир, амма пм.тин юзунар акурла, абуру к са вучтин ятIани, къенин йикъал-||I малум тушир гьиссер акатна. Ихьтин цIийи, чандик хвеш | \'газвай гьисер юзай вахтунда стхайриз акуна хьи, кьакьан ва | I.ПЛИН векьяй лапу жив хьтин дишегьли виниз хьана, кьил nil пел катна. Адан гуы-ъуьниз кьецIил са итимдини чукурна.
— Э-э-эй! — гьарайзавай дишегьлиди зарб катиз, вичи хъвер ийиз.
Итимди адав агакьарна, кьведни къалин векьера квахьна. И гьал-агьвалатриз дикъетдалди килигзавай стхаяр гьейран яз амукьна. Ракъин зегьем буш жез башламишай вахтунда эвер тавунваз атай мугьманар атайвал хъфиз хьана. Абуру чпин пад-къерех туькIуьр хъувуна, шалта-шулта кIватIна, балкIанриз пу-рар хъияна.
— А-а-а! — гьарайна мугьманрин арадай муькуьбурулай иер пек^партал алай ва кIалубризни абурукай тафаватлу итимди. Аквар гьал, им абурун агъа тирни, башчи тирни. КичIевал-затI квачиз ам, гъиле къамчи кьуна, уьтквемдиз стхайрин мукьув ата-на. Абуру чIемерукар кардик кутаз акурла, гъил виниз хкажна.
— Акъваз, я ксар, куьн незвач за. Амма куьне чаз як та-гун за квез багъишдач. За куь дуван аквади,—мугьманрин баш* чиди къацу вилер экъисна, жегьил стхайрин дин-иман фена.
Ада къамчидив вичин кIвачерал алай кьакьан кух галай къапар къуват кваз яна, къайи ван акъатна. Хъфизвай рекье ам мад кьулухъ элкъвена, хъелни хвер кваз ада лагьана:
— За квекай душманар тавуртIа килиг, стхаяр!
Рагълух стхайрин кьил акъатнач. Чпикай душманар вучиз жеда? Са бубадинни са дидединбур я. Чебнм акьван гьурметлу я хьи, абур я цIувай, я цивай сад садавай чара ийиз жеч. Амукьна и чин савух касдивай.
Мугьманар атайвал хъфинни авуна. Яргъал мегъуьн тарар авай тамун кIачIичIлухда эхиримжи балкIандин къаралту квахьна. Амма стхаяр алай чкадилай чкIанач. Агъзур фикир кьилиз къвез хъфена. Ибур вучтин инсанар я? Чпин чIал хьтин, адаз ухшар авай чIалал рахазва. Амма чеб хьтинбур туш. Жендек-рин кIалубар сад ятIани, якIуз лацу я. Стхайриз мадни а кар тажуб хьана хьи, бес диде-бубадикай сад итим, муькуьди дишегь-ли яз хьайила, давай аватна акъатай мугьманрикайни садбур итимар, муькуьбур дишегьлияр яз хьайила, чеб вири итимар вучиз я? Чпикай садбур итимар, муькуьбур дишегьлияр вучиэ туш?
Абурун рикIел алай: тамавай гьайванарни садбур эркекбур, муькуьбур дишибур тир. КIантIа ваз мирг къачу, кIантIа гав ва я сикI.
Йикъар къвез фена. Гьаваяр дегиш хьана. Чими вахтарин гуьгъуьнал цуру гьаваяр атана. Стхайрин рикIелай яваш-яваш патай атай ксарни хъфена, анжах абуру жегьил жаванрик ку-тур гьиссер абурун рикIяй акъатнач. Дуьньяда чеб тек тушир-дини абуруз чир хьана. Иниз килигна ара-бир абурун ниятрай чара инсанар чеб галай патахъ мадни атун фенай.
Рагълух стхаяр гьахъ хьана. Мад гатфар алукьна, гьаваяр игр хьана, чил-цав цуькверивди арушаи къарикаи са къуз чпин кЬшлин-йикъан къвалав гвай булахрал мад мугьманар пайда хьа-ни. Мукьуфдивди килигайтIа, а чпиз чидайбур тир. Чпин тани-itiiiр. Гъалат! хьанач. Вилик хьиз, абурун кьиле чуьхвер хьтин при вилер авай итим акъвазнавай. Ада низ вуч лагьайтIани, я буру кьил агъуз ийидай, тадиз адан буйругъ тамамардай.
Туп яна, сада садав къуьн кутуна, кIватI хьайи стхаяр акур-д«, мугьманрин башчиди, абурун лап мукьув атана, лагьана:
— КичIе жемир, квел тамун инсанар лагьай тIвар ала хьи! Низ чиз, чакай еке дустар жеда. За квез пишкеш гъанва, кьей лхмакьар! Гьич тахьайтIа, куьн эркекар я. Яшар хьана, кьена куьн куьтягь жеда. Язух я куь. За лагьай гафарин гъавурдик пкатзавани? Вилерай аквазва: акатзавач,—башчиди, кьулухъ алкъвена, вичин итимриз эмирна:
— Гъваш а лукI, вегь и жанавурриз. Килигин, гьик! неда-» •ria!
Гьасятда кьве итимди кьуршахдал са кIус пек алай дишегь-ии кьуна, ам цIегь хьиз галчIурна, гъана.
— Чи башчи, цаварал аллагь, чилерал вун! Ви буйругъ чна кьилиз акъудна,— тади кваз лагьана кьведани са сивяй, абурун гъилера чабалмиш жезвай дишегьли азад тежедай къайдада кьунваз.
— Башчи, вун сагърай! Ягъа зун, йикь! ТукIукI, хеб хьиз, (шма зун гьайванриз гумир,— аман-минет ийиз, шез башламиш-на къаравуш дишегьли.
— Вун тирни зи папан чIалаз килиг тийирди?! Гила вач, к'ьуй вун а кипIери тIуьна куьтягьрай!
Нивай вуч лугьуз жеда?! Башчи башчи яз ава. Ам аллагьни n. султанни. Вичин лукI я. КIантIа рекьида, кIантIа — хуьда. ЛукIвиляйни ахъа хъийида.
— Ма, гадаяр, квез пишкеш. КIантIа куьне ам пабвиле къа-чу, кIантIа тукIуна, шишер авуна, шишер, неъ, Куь ихтияр я. Кнез багъишрай. Гьатгьа!
Къаравуш руша гзаф алахъунар ва вягьтIер авуна — башчи, тепе хьиз, вичин чIалал акъвазна. Адахъ галай гьич са касди-ин, гьабурук кваз дишегьлийрини лагьанач хьи: язух я, ада мад пхмакьвилер хъийич, чахъ галаз амукьарай.
Къаравуш руш кицIериз вегьей якIун тике хьиз, рагълух <"гхайрин кIвачерик вегьена, башчи вичин ярар-дустар галаз пгьа булахдал хъфена, гьанал сакит хьана, виликан сеферда ч|,из, нез-къугъваз кеф-кефиятда гьатна. Стхаяр сифтедай, чпин иIначерик квай, кьенвай мейит хьтин, юзун тийиз чилел къат-ii щвай руш акурла, чашмиш хьана. Вучин, вуч тийин? «Пиш-iicm» вуч лагьай гаф я? Башчиди и руш вучиз гадарна, хъфена? Лм вуч паталди ганвайди я? Башчиди вучиз «ам кIантIа неъ» лагьана? Инсанди инсандин як недай шей яни? Бес башчиз,и ва-адахъ галаз атай ксари виликан сефер як стхайривай тIалабна-чирни? Абурухъ дишегьлияр галачирни? Гьабурукай сад вучиэ тукIуначир?
Руш къагьар къвез, къагьар къвез шез акурла, са стхадин: рикI хъуьтуьл хьана, садан рикIе регьим гьатна, садаз адан язух атана. Эхирни, гзаф регъуз-кичIез абуру рушан патав ата^ на, сада адан булушка къуьнелай кьуна. Амма рушаз хъел атана, ам кIватI хьана, ни вичел мад гъил вегьейтIа, ам кIасиз гьа-зур хьана.
Стхаяр ийир-тийир течиз аламукьна, эхирни, абур чпин къай-гъудиз яна. Недай суьрсет куьтягь хьанвай, тамуз фена, яр-емиш-дин, якIун ва виртIедин гуьгъуьниз рекье гьатна. Руш алай чка-дал аламукьна, башчи вичин дстедихъ галаз квахь хъувуна.
Лап мичIи жедай вахтунда тамай стхаяр хтана. Руш чпин утагърин вилик кваз, абур адахъ галаз дуыпуып хьана. Амма са стхани адан я патав атанач, я адахъ галаз рахаз майил аву-нач. Стхаяр чеб дуланмиш жезвай кумадиз гьахь хъувуна. Руш къецел аламукьна. Йиф алукьна, цавун аршдиз гъетер чкIана. Серии хьана, инай-анай жанавурри ва маса вагыпийри къув ядай ванер акъатна. Са бередилай цав мичIи чIулав цифери кьуна, циф дагъдиз, тамуз яна, гьатта кIвал-югъ алай чкадал кьван агъуз эвичIна.
Марф къваз '5ашламишнамазди къаравуш руш, и патаз, а па-таз килигна, са тIимил кьван къерехда еке кьве тар аваз, гьабу-рун кльлгодик экечIна.
Экв хьана, стхаяр са-рад къецел экъечIайла абуруз тарав лап игис хьана, метIер хура туна, ацукьнавай, датIана уьгьуь язвай руш акуна. Абур са-сад вири адан кьилихъ атана, руша кагьра-баяр хьтин вилер ахъайна. Ада я шел-хвал, я ажугъ-зат! авунач. Вичин кьилел атай югъ атурай лагьана, ам вичин кьадар-кьис-метдин хура гьатна. Анжах уьгьуь адавай акъвазариз жезвачир, жендекни зурзазвай. Бедендал алай булушка михьиз кьежена пирпилдиз элкъвенвай. Гишннни лап кицIиз кьван тир.
Куьне лугьумир кьван, Рагълух стхаяр гьакъикъатдани вагь-шияр я. Абур я ва^ыпияр тушир, я гьайванар. Гьич тахьайтIа. абуруз инсанри нек-гъери ганвай, чеб инсанар тирди чирнавай. Абурун къеневайдини къванер тушир, рикIер тир. И рикIери гьисс ийизвай. Вири крарин кьилел чизвай эхир, бес чпиз баш-чиди тунвайди чеб хьтин эркек туш, маса кIалубрин инсан я. Абурун рикIелай гьеле чпин диде алатяавачир. И руш адан эвездай чпиз хтанвайди тир.
... Йикъар-варцар къвез алатна. КТуьд стхадин кьула амукьай жегьил дишегьли — адан тIвар Самана яз хьана — гагь садахъ, гагь масадахъ галаз дуланмиш жез башламишна. Гьа икI кIуьд
< гхадиз са паб, са папазни кIуьд гъуьл хьана. Стхайри чпин ур-i.'ix паб таза емиш гуз, гавдинни къветрен як гуз, булахрай гыши гьамга ятарни, тамарай жагъурай ширин виртIер гуз хве-иа. Паб абуру яргъаз тухудачир, ам гьамиша кIвалел-йикъал жгдай, ада цIалди фу-къафун гьазурдай, гъуьлер дагъдани та-ми жедай.
Чидач, гьикьван къар-фер мад акъатнатIа, къарикай са къуз <'иманади кьатIана хьи, вичиз вири гъуьлерикай Варагъ вуч ятIа-|| и гзаф истеклу я. Ам Саманадиз ахварайни аквадай. Ам мукьув гначир, я тахьайтIа, ам акун тавур юкъуз Саманадиз дерт же-' дай. Вуч ятIани, ам датТана акуна кIан жедай, акур вахтунда-iiii адахъ галаз хъуьрез-къугъваз. Амма стхайрин арада хьайи икьрардиз килигна, Самана виридаз сад тир. Абур нубатдалди Гшфиз адан патав къведай юкъуз лагьайтIа, адахъ галаз вири-дан рафтарвилер сад тир. Бес рикIиз вучин? Ам стхайри эциг-пцвай къайдадал рази туш эхир. Вучиз Варагъ мукьварив атан-мцзди адан рикI, туртур хьиз, зарб кваз къугъвада? Вучиз Ва-(мгъ акур югъ адаз икьван экуь жеда? Вучиз ам такур югъ, лап рцгъ алайди хьайитIани, адаз йифен мичIерай я?
— Чан зи Варагъ,— лугьудай Саманади месик, гъуьлуьз туьмер ийиз. Яраб вири гъуьлерикай вун заз икьван гзаф вучиз кГандатIа!?
— Чич ман,— лугьудай Варагъа, папав игис жез.вичизни идаз хуш гьафа-сафа ийиз.
— Чан Варагъ...
— Чан Самана...
— ХупI туширни, зи гъуьл тек са вун тиртIа! Варагъ рази хьанач. Вири гъуьлериз са жуьредин ихтия-I)II р ава.
— Чида заз, зи цуьк. Амма за вучин, заз вун ви-рпдалайни играми я.— Зи нубат жедалди зи рикI цIрада.
Са йифиз Саманади лап чухулди авуна. Варагъ кIанивиляй Саманади адаз дуьм-дуьз лагьана:
— Са гъуьл хьайитIани кьенайтIа, вун заз муьжуьд къалай жагъидай.
Варагъаз гзаф хъел атана.
— Стха вучиз рекьида, вун декьена!?—гьарай гана ада.— ln-лки къе заз лугьузвай гафар пака вуна маса гъуьлуьзни лу-п.узва жеди! Гьак! ваз чун вири телеф хьана кIанзавани.
И йифелай са кьадар вахтара Варагъанни Саманадин араяр «сьана. Варагъан къаст сифтедай стхайрихъ галаз суьгьбет авун тир. Адаз чирна кIанзавай: Саманади гьабурузни вичиз хьтин ихтилатар ийизвани, тахьайтТа — ваъ. Амма авунач. Вуч ятIа-ии Варагъалай и кIвалах алакьнач. Вичинни Саманадин араяр цуру тирди ада садазни малум авунач. Саманани затIни тийиз акъвазнач. Варагъан месик йиф акъуддай вахт хьайила, ам ви-чин кIваляй къецел экъечIнач. Йифен кьулар жедалди дакIар хьтин тIеквендай къвезвай вацран нурариз килигиз ацукьна, гьа алай чкадал ахпа ахварал фена. Вич ахварик кваз адаз гьич Ва-рагъ атайдини хабар хьанач. Амма Варагъ атунал акъвазнач, ада куьрпе кIел хьиз, Самана къужахда кьуна, вичин кГвализ тухвана.
— Вуна зи чан акъудна хьи,— лагьана адан япал Варагъа, адаз теменар гуз.
Абур туькIуьн хъувуна. Яваш-явашди Саманади кьатIуз хьа-на хьи, кIуьд гъуьлуькай Варагъан гьиссер гзаф зегьемлу я, вичин патахъай амай вахтундани ада гзаф къайгъу чIугвазва. Ада булахдилай яд гъизни, къула цIай артухаризни, як чразни куь-мекар ийизва. Амай гъуьлер инихъ-анихъ алатай вахтунда, я кIама, я тамун далдадик ада вичиз ширин гафар лугьудай, гъи-ле гьатай вахтунда, къужахда кьуна, пIагьарни гудай.
— Аквада, ахпа вунни беябур жеда, зунни,— сивик мили хъуьруьнни назиквал кваз Саманади лугьудай. Амма ибур гьа-кIан гафар тир. Саманадиз Варагъ гьикьван мукьва хьанайтТа,. гьакьван кIандай.
Са къар-фер алатайла, Саманади къатканвайла, адан япал мад сефер кIуф эцигна, лагьана:
— ХупI туширни куьн кIуьд ваъ, муьжуьд стха тиртIа... ИкI лагьана, Саманади гъуьлуьн жаваб гуьзлемишна. Ада
ван тахьайдай кьуна. Адаз паб акьван истеклу тир хьи, адан
гафар кутГун серф акунач.
— Варагъ, чан Варагъ,— жузуна папа,— са юкъуз дидедиз хьайивал кьветхверар рекьинни са юкъуз ийидани?
— Вуна адакай вучда?
— ЧидатГа, жаваб це тIун.
— Заз чиз, са юкъуз рекьидач. Нагагь са юкъуз кьейитIа, абур чилик ни кутада?!
— Чидач.
— Вуна, мад ни ийида кьван.
— Вун декьирай!
— Амайбур ваз кьена кТанзавани?
— Абурни декьирай, амма анжах вун заз гъуьл язкIанда...
Эхирни, Саманади Варагъан кьил какадарна.
Са пакамахъ стхайриз я чпин стха, я гъуьлериз — чпин паЗ жагъун хъувунач. Гьа югъни, пакад югъни абур текъвей чка хьанач. Мукьвал ва яргъал дагъларани къекъвена, гъвечIи ва чIехи тамарани къекъвена, кул-кус, векь-кьал, дагъ-тепе, вацI-булах — вири кIвачелайни гъилелай авуна. Авач хьи, авач. Ви-ликан вахтунда дидени буба хьиз, Варагъни Самана, я циз элкъ-вена, гьуьлерихъ фена, я къушариз дуьнмиш хьана — цаварал. Гьам стха, гьамни вири стхайриз авай са паб квахьай итимар,
•П.иляй къаб аватайди хьиз, зарул хьана амукьна. Абуруз фир-Т<»фир чка амукьнач. Гьанлай садан рикI тIа хьана, масадан жен-дскдик звал акатна, пуд лагьай стха, тIуьникай магьрум хьана, химунизни кГарабриз элкъвена, кьуд лагьай стхади зегьер кнай пешер тIуьна, ам гужунал амайбуру кьиникьикай хвена. Лбурун кьилиз татай гиман хьанач, амма сад атанач — Варагъни Самана чпикай катайди, абуру кьилди яз гъуьлни паб яз ду-цпнмиш хьун кьет! авурди.
Стхаяр ийир-тийир течиз тамани дагъда къекъвезмай — и пнхтунда Варагъни Самана, там атIуз, дагъ атIуз ирид тамарин-|| и ирид дагъларин кьулухъ фена, гьана абур, чпиз кIвал-югъ гуькIуьрна, дуланмиш жез башламишна. Аладун-кагьадун себеб ил, вичин вахтар атайла, абурун гъилиз са куьрпе балани атана.
Къван аватай цал фад-геж уыЦедайвал, стхани паб квахьай чландини фер гана. Нубатдин сефер вичин къул-къаравуш галаз гц гьиняй ятIани башчи итим атай вахтунда, адахъ галай ксар, пллаки дишегьлияр ацукьиз къарагъзавай чкаяр, фагьум авуна, ггхаяр абур чуьнуьхунин дердидик экечIна. Абур атана, булах-|)пл чпин къугъун-къадгун авуна, пар-мар балкIанрал вегъна, дишегьлиярни пурарал ацукьар хъувуна, итимарни гьайванрин фирийрик акахь хъувур вахтунда Рагълух стхаяр кIвачин хьа-iiii. Абуруз балкIанар авачир, амма стхайрик квай лишан мугь-мцприк квачир. И кар чиз, абур хъфидай жигъиррин къваларив фгна, кьил агъадал физвай ериш яз, балкIанрин кIвачерик стхай-(ш еке элкъвей къванер вегьена, гьарай-вургьай ийиз, абурук нсг.чмай кьван кичI кутуна. Бейхабарвал себеб яз, катайди катин, балкIанди чIугурди гьак! чIугуна фена, чилел аватайди пиптна. Гзаф-тIимил ваъ, пуд дишегьли муьжуьд стхадин гъиле II.птна.
Есирар чпи чпин арада пайи-паяр авуна, стхайри абурухъ | ii чаз уьмуьр ракъуриз башламишна. Амма ибур Саманадин хе-' "тар квайбур тушир. Абуру акси гьерекатар гзаф ийидай, "шрни, абур чпин цIийи гьалдив кIанзни-такIанзни вердиш хьа-
Гьа са вахтунда чинеба рикIяй абуру умудни квадарнач:
ii ii'arb башчи сагъ яз амукьнаватIа, ам акъваздач. Адаз тамун иисанар алай чкани чида, адан дишегьлийрин кьилел 'гни кьадар-кьисметни. Ам еке кьушун гвазни иниз кьведа хьи, I I.неда, чебни есирвиляй акъудда, и вагыпийризни жаза гуда. IСиза гуниз есирвиле кьунвай периярни гьазур тир, абурузни | |.уд патахъ экъечIзавай зегьер квай векьер чидай. Йифиз месик ' I.птканвай вахтунда чпин кьилел ихьтин писликвилер гъайи и гимриз зегьер гана, абур вири садлагьана гьелек ийиз жедай. itiip чIур хьанвайди—хъфин тир. Рехъ течиз тушир. Са шумуд
• гфер къвез-хъфей уьруьшар тир. Амма балкТанар авачир. Яхди хъфиз хьайитIа, гьафте герек жедай. Рекье вуч неда? Як,гъери, нек, фу? Емишар нез-незни физ жедай, виридалайни четинди вагыыи гьайванар тир. Итимар, аскерар, къулар ва къаравушар галаз къведай вахтундани вагьшийри чпин карван кьве патахъай-ии гуьзетдиз жедай. Аскерри ара-ара тамуз чIемерукрай хьелер чуькьуьдай. Хейлин дуьшуьшра хьел лап.лазим чкадихъ галукь-дай. Ида вагыыийризни эсер ийидай. Бес чпи, кьилди дишегьлий-ри, пуд касди, нагагь азад, хьана, катайтIа, вагьшийрикай чеб гьик! къутармишда?
Вири суалриз жаваб ава, са и суалдиз — ваъ.
Гьикьван вахтар, вил рекьел алаз акъуднатIани, я башчи, я маса ксар атанач — чеб рикIел аламай итим. амач. КIвалер-дикъар уьцIуьрай чпин! Бес а еке уьлкведа кьилел бармак алай кас амачни? Вири, тIегъуьнди тухвана куьтягь хьанвани? Та--хьайтIа чеб герек амач лагьана, маса папар къахчуна, кефина дуланмиш жезвани?
Есирвиле кьуна, муьжуьд стхадиз набвал ийизвай пуд ди-щегьли акъат тийидай кIеве гьатна. Эхирин, чеб азад хъувун латахъай вил атIунлай абуруз маса чара амукьнач...
Са кьадар къар-фер алатайла, абуру чпин арада ихьтин мес-лят авуна. Гьарда са гъуьл вичел ашукьарда, и жуьреда пуд итим чпин гъиле гьатайла, амайбурукай чинеба яз абурухъ галаз катда.И къаст кьилиз акъудун патал гьинай ятIапи балкIа-нар жагъурна кIанда. Абурни мукьва этрефра авачир. Тамун инсанризни балкIанар чидачир. Са чара мад авай. Миргер. Гъуь-лери тама миргер ягъиз, абурун як гьар вад-цIуд къалай гъиз-вай. ЯкIухъ галаз хамарни жезвай. Папари гъуьлериз миргер, балкIанар хьиз, кГвалел хуьдайди ва абур балкIанар хьиз ишле-мищдайди я лагьана чирна. Итимар рази хьана, вучиз лагьай-тIа абуруз балкIанар са шумудра акунвай, абурук квай хийир кьатIанвай.
ЦIийи папар себеб яз тамун инсанриз миргер, гьеле таза вах-тунда кьуна, кIвале хуьз чир хьана. Куьрпе миргер абуруз акь-ван истеклу хьанай хьи, итимар абурухъ галаз къугъвадай. ЧIе-хи миргериз абуру лап еке къуллугъ ийидай. Гьеле чпин руфу-низ затI-матI ракъур тавунмаз гьайванриз алаф гудай. Имни асант кIвалах тир. Кьуд пата кIамай кьван векь авай.
Миргер хуьз, абурун адетар чириз, хейлин вахтар акъатна. Пуд дишегьлидини стхайрин юкьвай чпиз пуд итим кьуна, абуруз артухан туьмер ийиз, яваш-яваш чпин чIалал гъиз кГвалах тухузвай. Миргер кIвалел вердиш ийиз, яваш-яваш чпин чIа-лал гъиз кIвалах тухузвай. Миргер кIвалел вердиш ийиз гьикь-ван вахт кIан хьанатIа, гьакьван вахт тахминан дишегьлийриз итимарни чпин чIалал вердишаризни кIан хьана.
Вири гьазурвилер акурдалай гуьгъуьниз, йифен мичIи вахтунда пуд стхани пуд паб чинеба кIвалерай экъечIна, миргери-| iii ругуд хукудна, абурал чпин чанта-чулта эцигна, амай мир-i'l> тамуз яна, чебни къалин тамарин дегьнейриз квахьна, па-| iM сегьер жез-тежез абуру вилик са дагъ атIана, са кIусни ял 'i.i-адар тавуна, тамарай кьвед лагьай дагъдин хуруз гьахьна, и дагъдин далудилайни адан муькуь патаз эвичIна.
Са чкадилай бейхабар яз д_агъдай векъи ван къачуна къва-нгр кьил агъадал авахьна. Чеб кьиникай игътият авай папарик-IIН итимрик кичI акатна. Гьар садав са мирг гваз, абур инйхъ-янихъ, гъиле гьатай патахъ катна. И арада къай-кулак акъатна, дпгъни тик яз, са шумуд хъархъу тар ярх хьана, ихьтнн са тар-чп чихелринни пешерин арада дишегьли алай са мирг гьатна.
— 0-ай-й! — гьарай акъатна дишегьлидай. Мирг кухунна | гна.—Куьмек це, Пурагъ. Пурагъ!!! Пурагъ, зун инава. Фад ni.'i, зун вав тушни!?
Атай кас хьанач. Лап кьиникьин кичI янвай дишегьлиди мад гьарай гана:
—I Пурагъ!!! Пурагъ. Зун инва-е. Зи язух ша тIун... Са арадилай пешери вишриш ийизвай ван атана. Ам мукьва хыша.
— Чан Пурагъ...
— Зун Ругурагъ я,— жаваб гана итимди, дишегьли чихелрин иIn пикай хкудиз.
— Бес Пурагъ гьинва? Зи гъуьл?
— Ам маса патахъ катна. Зазни чидач. Гзаф къекъвена,
• нипйни.жагъанач.
— Бес ви паб?
— Заз гьинай чида кьван! Амни санихъ алатна жеди.
— Пурагъахъ галаз фена тахьуй!
— Белки.
Дишегьлидин кIуфал хъвер къугъвака. Ругуракъини идаз финир гана.
— Вуч хъуьрезва?
— Вучда кьван! Чун стхайри пайи паяр ийидайла, заз вири-дплайни вун хуш хьанай, амма ваз кьисмет хьаначир. Амма вун II.ИЧ са йифизни зи рикIяй акъатайди тушир. За аллагьдиз фер-
•и'|) ийидай. Чан аллагь лугьудай за, вуна заз Ругурагъ пишкеш и". Авуна. Килиг, авуна!
Гьа икI, Ругурагъ маса стхадин папахъ галаз амукьна. Абур г:Iпф чкайра къекъвена, гзаф къар-фер амайбурун гел гъиле гьат-
•tuTia лугьуз, ина-ана акъудна. Гьатнач хьи, гьатнач. Налугьуди 'нур дуьньядал хьайибур туш.
... Риваятди лугьуда хьи, Саманади чIуриз башламишай ш.нетхвер стхайрин кIвал, эхирни, михьиз чкIана. Вири кIуьд < гха гьар сад са жуьреда папан-ааялдин иеси хьана, гьар сад са дагъдиз акъатна. Чеб кечмиш жедалди абуруз мад чпиз чеб акун ахъувунач. Вил галайтIани, рикIе эхиз тежер хъелни авай. Гьар дуьшуьшда чара патай атай дишегьлидин фендигарвал тир. Ингье, гила, къад-яхцIур йис алатайла, кIуьд дагъда кIуьд хзан яшамиш жезва. Гьар хзанда вад-ругуд аял ава, гьар хзан-дални бубадин тIвар ала.
Мадни вахтар къвез фена. Муьд стхани гьар сад са дагъда кечмиш хьана. Аялриз чIехи хьайи вахтунда, чпин аялар хьа-на, ибурни эвленмиш жез, мадни къалин. Гьар са хзан алай чка-дал тамам са хуьр арадал атана. Тамарин кьилихъ галай дагъ-ларин кукIушриз экъечIайла, абурун яргъал мензилра цавуз гье-рекатзавай гумар аквадай. КIуьд чкадал, сад садакай гзаф яр-гъаз.
Гьикьван мензилар яргъи тиртIани, ахьтин вахт алукьна хьи, са хуьруьнбур сифтедай сад-кьвед, ахпа вад-цIуд кас маса хуь-руьз акъатна. Жузун-качузун авурла, гьар хуьруьнбуру лугьу-дай, бес чпин ата-бубаяр, риваятдиз яб гайитIа, са дидедин са руфунал хьайи кIуьд стхаяр тир.
— Чун саракъар я.
— Чун къверакъар.
— Чун пуракъар.
— Чун кьуракъар.
— Чун варакъар.
— Чун руракъар. — Чун иракъар.
— Чун муьжракъар.
— Чун кIуьракъар.
Риваятди мадни малуматвал гузва хьи, Ракъарин гьар са хуьр са тайифадиз элкъвена. Гьар тайифадикайни, мадни гзаф йисар къвез хъфей вахтунда, агьалияр гзаф жез, гъвечТи са халкь арадал атана. Абур са чIалал рахазва, амма рахун-луь-кIуьна хейлин тафаватар ава. Ата-бубаяр сад я, амма халкьарин арада шериквилер хьиз мекьи гьаваярни къекъвена.
ТАЗА ХЪХЬАЙ КУЬГЬНЕ ХИРЕР
КIуьд стхадин вилаятда гилани. кIуьд хуьр, гьар хуьрени са совхоз ава. Хуьрерайни яваш-яваш агьалияр дуьзендиз эвичIиз, ина цIуд лагьай хуьр арадал атанва. Чкадин агьалийри адаз ше-гьер лугьуда. "Пварни Ракъар шегьер. Адаз ихьтин тIвар гайи са идарани авач. ИкI ятIани, адан эгьлийрив дамах гва. Чеб ше-гьерогьлияр я лугьуз, абуру чеб дагъдик кумай хуьрерин эгь-лийрилай тафаватлу ийида. Дагъвийри чпи лугьуда:
— Зун шегьердиз фена, хтанай.
Ракъар шегьердин эгьлийрини лугьудай:
— За хуьруьз руш гуд а ч. Шегьерда вердиш хьанвайдавай пни бажагьат дурум ийиз жен!
Пек-парталдин, тТуьнин-хъунин, хе(,етрин рекьяйни абурун н||ида еке тафават ава. Гьикьван лагьайтIани, шегьерда еке кьве мгктеб ава, абурукай сад багъманчийрин мектеб я, ина гьакТни инрц вилаятдин идараяр ва дуванханаяр, кьуд-вад мертебадин кIиалер цавуз хкис хьанва, куьчейра къир цанва, абур кака хьиз пIилцIам я. Шегьерэгьлияр рахазвай чIални масад я. Нагагь гьар | хуьре са нугъатдал рахадатIа, шегьерда нугъватар сад садак 'кахьна сад тир чIал арадал атанва. Адак вири нугъатрай rail) ква,ам уртах чIал я. Хуьруьн эгьлийризни ам яваш-яваш nil» жезва. Адал мектебра тарсар гузва. Амма икI ятIани, уму-ми чIалаз акси ксарни тIимил туш. Элкъвена шегьерэгьлийри
•>м,рерин нугъатар рикIивай кьадач.
Шегьердин кьилихъ галай къеледай, мухбирриз рагълах
-.шк^арин тарихдикай ихтилат авуна, къецел экъечIай Кълинж Ипрагъ хуьруьз фена. Машинар текъвезвай чкаяр яз, хуьрериз иичъердай балкIанрин файтунар физ-хквезвай. Кълинжаз, аял-III;» хьиз, ада акьахизни кIандай. Гъиле гьатай са файтунда ич,ахна, ам хуьруьн къерехдавай са секуьл кIвалерин вилик и ц на. Им инкъилабчи Асали Гъалибан утагъар тир. Иеси халкь-iiiii инкъилабдин вахтара Кьуракъин хуьруьн къерехда, къаз-| шр алай чкадал душманри, цIай кутуна, канай. Зулун йифен i.i кт тир. Вилив мукьва авур тIубни таквадай кьван мичIизвай. I'|,пвани серин тир. ЦIарах-цIарах жив хуьруьн кьилихъ галай днгъдихъай къайи къаю гъизвай. Амма инкъилабдин душман-(III ic цIай квай. Са сятдин вилик Асали Гъалибаз дуван авунай. Хшгаринни беглерин гьукуматдин аксина экъечIна лугьуз, адаз м.иникьин жаза ганай. Дувандин кьиле фекьи Малла Вагьаб ш.чй.
— Гавур! А, гавур!—гьарайдай ада.—Вун тике-тике авуна | Iинзавайди я! Инсанрик ленгер кутунва! Жемят агъайрин.||>сина акъвазарнава! Ваз чарадан девлетар кIанзава, ян!? Вичи | Iиалахдач! Вич шегьерра къекъвез, чарадан мал-девлетдал вил inn, гагь чалхун ийизва, гагь дустагъда гьатзава. Дин-имансуз ииъши! Заз маса теклиф авач. ЦIай яна, кана кIанда! Кунни ii.iiKia ийин? КIус-кIус чка, герек азиятдик кечмиш жен! Куь-| и гь! За зи гаф лагьана!