И багъ ийизва. Са пуд йисалди ам агакьда. Исятдани пис туш. Г|туз хъша—ваз за вечрен какаяр кьван еке кIерецарни къа- |урда, жумар кьван зурба кицикарни. Куьрелди, заз чир хьана | Iиндай чIалар заз чизва. — Вун зи гъавурда гьатнач. За ваз араб чIал кийикьан аву-"|хъ, ваз чида хьи, себеб авайди. Ам ви ата-бубайрин чIал туш-.I бес!? Бег, чIулав бутулка кьве курунин арада столдал эцигна, стул-| ^ ацукьна. — Яз я гьа! Заз Къазибег бубади са шумудра чи асил Багъ-Iддин арабрикай я лагьанай. Низ чида кьван гьи бубайрин гьи | и тиртIа! Ам Рагълах вилаятдиз мус акъатна? Гьик! акъатна! ^ м пабни галаз атанайни? Паб ина ада къачунайни! Гзаф неси-II) къвез хъфенва. Исятда са затIни лугьуз жедач. Вун тарихчи шни?! Жува ахтармишнани! Сурарикай жагъай гичинрайни •уьлуьн тIварарай тарихдин дегь заманаяр чирзавачни! Анжах ' илле мийир. Садра заз ван хьанай. Са лежбер дагъдиз фена, Iигьарат авур чкадал гичин туна хтана. Гуьгъуьнай ам гзаф ви- iit къапунихъ къекъвена. Гьат хъувунач. Гичин чилик акатна, 'шяй къвезвай ци ам накьварни кваз агъадаллай са фуруз чIу- на. Са вядейрилай гичин алимрин гъиле гьатна. Адан яш пуд ' ч.зур йис тайин авуна. ТIимилни ваъ гьа! Гьар гьик! ятIани •|'{ин эцигнавай музейдиз фейила, лежбердиз вичин къаб чир i-кьана. Ада, вичин хсуси затI я лагьана, ам шуьшедин кьефес-|й къахчуна. Гьарай-эвер акъатна. Кесиб касдиз дустагъ гуз ' тIимил амай. Алимрин арада ихьтин дуыпуьшарни жеда, I ЮГЬ. — Багъманчийрин арадани хьун мумкин я. Фу-къафунни дадмишна, чехирни хъвана, са гьал хъуьтуьл |»пнвай иесини мугьман мад, матакар гамунал хъивегьна, адал |гплтна. Салегьан вилера тувшуьна цлак квай Къазибеган Ци пил гьатна. Шуьшедин кьулухъай виждандал кIеви, гъайбат iiiii и, амалдар, акьуллу кас килигзавай. Бега кисна вич фагьумзавайди кьатIайла, Салегьа лагьана: — Вак бубадин ухшар ква. Ви суьрет дуьм-дуьз гьаданди я! — ТIебиатдин адет я: ичин тарцин кIаник ич аватда. Вичш гьа сортунин. Зи буба аямдин гъавурдик квай кас тир, Салегь| Бег, кIвачел къарагъна, муькуь кТвализ фена, са-кьве декьи| кьадилай гъиле пуд ктаб аваз хтана. Ктабар ада xaличaдaJ эцигна. — Ваз акурбур яни? — Бес тушни! Бега, яру жилд алай ктаб къачуна, чарар инихъ-анихъ ийиз лагьана: — Ингье, и чка кIела. Щарарин кIаникай къелем чIугунваI чкаяр. Салегьаз таниш ктаб тир. Ана Къазибегакай вуч кхьенватТа, адаз хуралай чидай. Муькуь кьве ктабни малумбур тир. Гьа бурани гьа са рахунар ийизвай. Эхь, инкъилабдилай вилик чIе хи меркеэда дуванбегрин ииститутда кIелдай вахтунда Къази бег, жасусри кьуна, дустагъ авунай. И кардикай «Пачагьдин гаф» газетда макъала акъатнай. Адан тIвар ихйтинди тир: «Бег, утанмиш хьухь!» Макъалада кхьенвай хьи, меркездин юкьни-юкьва, пачагьдин идарадин вилик квай майдандал жуьреба-жуь-ре гьарамзадайри ажугъдик кутур фялейри гьукуматдин аксина гьарай-вургьай акъудай вахтунда Пайгъамбарбегов Къазибегни, вич агьваллу кас ятIани, низамдай экъечIнавай инсанрин патаз фена. Адани, фялейрик какахьна, пачагьдин аксина намуссуа рахунар авуна. Абур тухтатмишна, башчияр вужар ятIа, жасус-риз лугьудай чкадал вичи халкьдиз чIуру чешне къалурна. Къа-зибег дустагъ авунва. Силис къвезва. Пуд ктабдани инкъилабдин вахтунда Къазибега Яру аскер-риз куьмек гайиди тестикь ийизвай. Лап са виш касдиз кьван пуд юкъуз фуни гана, хер-кьац! алайдаз дарманарни авуна. Бе-ган буйругъдал хуьруьн папари аскеррин пек-лекни чуьхвена, Марф квай вахт яз, къецел стIалжем тахьун патал аскерриз хуь* руьн жемятди къаткидай месни гана. Полкунин командир Се-менюк Ивана Къазибегав ихьтин шагьадатнама туна: «За ша-гьидвал ийизва хьи, Пайгъамбарбегов Къазибега Яру аскерриз еке куьмек авуна. Вич девлетлуйрикай ятIани, ада инкъилаб-дин тереф хвена. Чи инкъилабдин къуватрикай сад ам я хьи» ада девлутлуйрин арадани таблигъат тухузва. Абурун арада гьихьтин намус квай ксар аватIа, абур вичин патаз чIугвазва. Къазибег гьабурукай сад я. Яру аскеррин полкуни Пайгъамбарбегов Къазибегаз рикIин дериндай чухсагъул лугьузва. Халкь-дин гьукуматдин вири идарайрин къуллугъчийри Бега инкъи-лабдиз куьмек гайиди фикирдиз къачуна кIанда». Мадни са ихьтин агьвалат малум тир. Халкьдин гьукумаг жезвай йикъара Къазибега вичин хушунал хсуси чилерика^ пуд-кьуд рипед мулк хуьруьн кесиб-куьсуьбдиз пайнай. Къур- |Ид суварин юкъуз цIуд лапаг тукIуна^ абурун я,к етимризни, Iti руш амачир кьуьзекриз гана. Эхирни, УькIуь гьуьлуьн къе-|х|)иб халкьдин инкъилабдин аксиниз хариж уьлквейрай атай |у)иманар кукIварун патал Рагълах хуьрерай куьмек фидай вах-уида бегди, пурарни галаз, кIуьд балкIан вичин патай бахш Iупа. — Садни тамир душманар! — тапшуругъ ганай бегди.... Ктабар сад садан винел эцигна, Салегьа лагьана хьи, ви-iMit анра хьанвай вакъиайрикай хабар ава. — Ваз полкунин командир Семенюка гайи чухсагъулвилин Иф вич акурди яни? Ша, килиг. Итимар кьведни халичадилай къарагъна. Абур Къазибегдин |и кил куьрснавай цлав атана. Шикилдин кIаникай, тахтадин 'мкада и шагьадатнама авай. Ам вахтуникди хъипи хьанвай 'г'I'аздал еке-еке гьарфаралди кхьенвай. Семенюкан къул Са-| ьаз архивра хейлин документрай акурди тир. «С» лугьудай ||>фуни лап пуд тупIун чка кьунвай. Къул чIагайди ва дамах • '"|йди тир. — Заз чидай документ я,— лагьана Салегьа, вичи виш сефер ' ь'.инавай гафар рикIяй мад тикрарна.—Гьайиф хьи, Семеню- • in полк инкъилабдин душманри вагьшивилелди тергна. — Дяве я. Гагь ибур, гать абур кIаник акатда. — Гьахъ я. ИкI телеф хьана кIандай командир тушир. — Инкъилабар, ивияр авахь тавуна, жедай затIар туш хьи! Бегов са тIимил вахтунда кисна, ахпа ада юкь агъузна, ха-"гшдилай ктабар къахчуна, абур хурув кьуна. —Салегь, за вавай за затI хабар кьан. Вун рагълах халкьари-if'i тир, и халкьар чидай, абурукай датIана ктабар, макъалаяр i-извай алим я. Гьич садрани вуна Къазибег бубадикай са 'црни кхьенач эхир. Патан инсанри кхьизва, бубади инкъилаб-"и кутур пай къалурзава вуна—ваъ. — Масадбуру залай вилик кхьена. Заз кхьидай затIар тунач. — Жаваб туш. Вуна махсуз яз Салмур пата инкъилаб кьи-л»' финикай еке ктаб чап авуна. Садазни течидай вакъиаяр акь-йпи иердиз къалуриз хьайила, Къазибег бубадин гьунарриз фи-ни|» тагун дуьз туш гьа! И кар са за ваъ, масадбуруни кьатIуз-| ви, Инсанар гъавурдик акатнава. Завай суракьдайбурни ава. ТкхьайтIа ваз зи хъел авани? Чи арада кас-мас ава жеди!? Салегьаз жаваб гуз кIан хьанач. Ам хейлин вахтунда кисна. Лмма Бег ада жаваб гудатIа лугьуз, тIихен къван хьиз кьилихъ |>вазнавай. Эхирни пелевай биришра тIуб экъуьриз, Салегьа 'гьана: — Гьахъ авай шей я, Бег. Гьахъни гъвечIидини ава, екеди-'|. Дегиш тежедайдини ава, яд хьиз авахьна къведайдини. — Гьахъ! Гьахъ! Зун вахъ галаз гьахъуникай рахазва* эхир,— Бега са кIус ван хкажна. — Бег, ша чна и месэладйкай ихтилат тийин! — Вучиз лагьайла? — Вун хъсан хва я — ваз буба кIанда. Ингье вуна аданши{килни художникдив чIемин ширерал чIугваз тунва. Кхьенвайд! устад я. Им гьахъ я... Амма ваз такIан жемир, Къазибег, яни bi буба, халкьдин инкъилабдин патал атай кас тушир. И рекья! адал дамахун, заз чиз, ви чкадал зун алайтIа, за ийидачир...) Беган адет яз яр квай чиниз лаз яна. Хъуькъверик тIарамвал акатна. Нерин кIвенкI яргъи хьана. ЧIулав вилерай къайи дIай^ лапанар яна. — Ваз вуч лугьуз кIанзава? Анжах къаб алаз рахамир... — Вуна зун рахаз мажбур ийизва. Белки тийин, Бег?.. — Вучиз ийидач кьван!.. Ийида... Зун ягъалмиш тушир гьа.| Вуна Къазибег бубади инкъилабдик икьван ашкара яз кутун-| вай пай инкар авунихъ себеб авачиз туш. Заз чизва, Салегь.| Алим туштIани, илимрай акъатнава. Де лагь, лагь... Вав гвай-| ди вучтин гьахъ ятIа чукIулдал хьиз атIутI. | — Ша, Бег, ваз кIанзавай, вуна зун мажбур ийизвай ихти-J лат маса сеферда ийин... | — Ваъ, ваъ. Исятда. Кузмаз. Чимиз-чимиз!.. | — Де акI ятIа, яб це... За гьахъ, анжах гьахъ лугьуда. Грек-I ри лугьудай: Платон зи дуст я, амма гьахъ заз адалайни багьа| я... Вун инанмиш хьухь—Къазибег буба са вахтундани инкъи-| лабдин патаз атай кас туш. За инкар ийизвач. Ада Семенюкан| лолкуниз фуни гана, кесибриз са шумуд рипед мулкни пайна,| партизанрив балкIанарни вугана. Гьатта ам жегьил вахтунда чIехи меркезда кIелдай чIавуз жандармайри дустагъни авуна. Ибур вири гьахъ я. — Бес ваз мад вуч гьахъ кIанзава? — Им, Бег, гъвечIи гьахъ я. ЧIехи гьахъни авай шей я эхир. ЧIехи гьахъуниз килигайтIа, Къазибег инкъилабдин душман тир. Душман! Инанмиш хьухь! ' — Вуна инанмиш ая ман! Делилар гъваш. Къундармаяр мийир... ' — Гъида ман... Ваз абур гъана кIанзава кьван. Къачун ихь-тинди. Къазибег жандармайри дустагъ авунай. Адакай газетди макъалани акъуднай. Ваз чизва. И ктабрани а макъаладин тIвар тикрар ийизва. «Бег, ваз утанмиш тушни?» Гуьгъуьнай вуч хьанай? Ваз малум яни? Гьикьван вахтунда Къазибег ду-стагъда ацукьнай? Пуд юкъуз! Пуд! Гзаф ваъ! — Вуч тафават ава — пуд яни, тахьайтIа къад? Дустагъ диз чуькьвенани? Газетдани макъала акъатнани?! — Белли. Акъатна. Щипуд йикъалай «Пачагьдин гаф» лу- | удай газетди мад са макъала чап авунай. Ваз малум яни? I irb, ваз малум яни? — Заз туш. Вуч макъала я? — Исятда лугьучни. Адан тIвар ихьтинди я — «Бегдивай | |.нл къачун тIалабнава». Макъалада кхьизвай хьи, Къазибег | устагъ авун жандармайрин гъалат! тир. Шегьердин еке май-| шдал фялейри низамсуз къалмакъал акъудай чIавуз Къазибег. I кьуьзуь генерал аваз, адан кьилив къвезвайди тир. Михьи игк-партал алай, чина агьваллу касдин экв авай итим къара |лкьдин кьула аваз акурла, жандармайриз хъел атанай.Вуж.| ria чир тавуна, жандармайри ам чпин идарадиз тухвана. Къа-чI бега вичи «Къуръандал» кьим кьуна хьи, ам вичин вири \ |.муьр пачагь патал гуз гьазур я. Ада таб ийизваз акуна, жан-| I(>майри ам дустагъдиз чуькьвена. Дустагъда Къазибега па-| иъдиз вичин вафалувиликай кагъаз кхьена... Салегь кисна. Ада кьур акъатай сиве мез къекъуьрна, уфт.I шдарна.— Ваз и гафар лугьуз. Бег, заз регьят туш... — КичIе жемир. КичIе жемир, Салегь,— жаваб гана Бега Иъаб алаз.— Мад вуч хьанатIа лагь. Вуна къундармаяр ийизва ЦЪван, мадни ая. — Къундармаяр туш. Газетдин гьа нумрада Къазибега пава гьдиз кхьей кагъазни чапнава. — Заз Къазибег буба чир хъжезва! — шаддиз лагьана Бега. Лмалдар итим я. Ам ахмакь туш кьван — вич дустагъда тваз гуз. Амалдалди къазаматдай экъечIна. Жандармаярни алцур-|. пачагьни. Халкьдин аксинавай пачагь алцурун — лап мари- • гглу кар я! ТахьайтIа, ви къапарай, авай-авайвал хиве кьуна. ьпзаматда кьиферихъ галаз йисар акъуддайни! Ваъ, Салегь! | |>их четин шей я. Багъишламиша — ваз ам са къерехдивай ида. Артух ваъ! — Де хъсан. Вун чидайди хьурай. Дуьньядин «ад лагьай иниедин вахтунда Къазибег атлуйрин эскадрондин командир тр. За дуьз лугьузвани? — Белки. Заз Къазибег бубадин уьмуьрдин куьлуь-шуьлуь-я|> вири чидач. Ахпа? — Ахпа ам я хьи, балшевикрин таблигъатдал чи аскерарни ш •мс аскерар стхаламиш жедай чIавуз Къазибега вичин тапан-шдай кьуд аскер яна, телеф авуна. Галурни шуьшка гваз ам • к'а аскеррал тепилмиш хьана. Вад касдин кьил хали хьиз | ии-паяр авуна. Гьа и гьунар себеб яз Къазибегаз пачагьди ор- • II гана. «Фронтдин газет» аваз, а газетда Къазибеган шикил-'| чапнава, адакай кхьенвай макъалани. За ваз газет авай арии чирин. Вун чIехи меркездиз физ хквезвай кас я. Жуван "исралди килиг. — Къундармаяр я. 7I — Туш,Бег. Гьайиф хьи, туш... Бега Салегьан гафун кIвенкI атIана. — Заз ам чида хьи, Салегь, вун зи Къазибег бубадин геле^ къекъвезва! Заз чида хьи, вуна заз ачухдиз душманвал ийизва!| Ваз тавакъу хьуй: квахь зи кIваляй. Квахь! Фад! Фад! Заз чи-| дач, за вуч ийидатIа! | Тавдин вини кьилихъ галай рак ахъа хьана — гуьрчег лацу| чин гъармукь Назлу гьахьна. | — КIевира рак! Алад а кIвализ! — гьарай гана Бега вичин| папаз. | — За къапар кIватI хъийида. — Назлудинди амал тир. Адаз| итимрин акьунар хьайиди чизвай. Вич ракIарин кьулухъ галай-| тIани, япар тавдихъ элкъуьрнавай. Дишегьли алаз акурла, ви-| чи вичик фикирна ада, белки, итимар секин хъжен. | — Ваз за квахь лагьаначни?!, | Назлу ракIарин кьулухъ чуьнуьх хъжедалди Сачегьа, чина| ивид бензе амачиз, пенжекдин къене патавай къултухдай цIуд| манатдин чар акъудна, ам столдин пипIел вегьена. | — Вуна ша лагьаначиртIа, ви кТвалин ракIарик за тIуб кя-| Дачир. | ИкI лагьана, ам экъечIна хъфена. | — Мердимазар! Къурумсах! Им аку, идакай алимни хьана, | Къазибег бубадин уьмуьрни тупТалай ийизва. Вахчегдинкек|квачир идазни зи сихилдин дуван атIуз кIанзава! | Бег ргазвай. Адан жендекдиз кьилелай кIвачел кьван къайи| гьекь акъатнавай. РикIи фад-фад кIвалахзавай. Адаз кIваляй| &къечIна, къецел физ кIанзавай. Кьилизни къати тIал янавай. — А душман!!! Вун зи бубадин геле къекъведа, яни?Гьин-риз фенатIа аку! Жандармайрин идарайризни, фронтда хьайя| аскеррин штабризни! Къекъвезва! Къекъвезва! Вуч паталла-гьайтIа? Къазибег бубадин тIвар кьацIурун патал! Цуькверин шикилар алай пIатIнусни гваз Назлу атана. Итимни паб сад садаз килигна. Папан вилери суал гана: «Итим, им вуч хабар я? Вуна мугьман душман хьиз кIваляй акъудна хьи?» Гъуьлуьн вилери гьеле затIни лугьузвачир. Абур ивидив ацIанвай. Адак квай ажугъ акьван къати тир хьи, ам садалай аладарна кТандай. ТахьайтГа, рикI акъатна, инал кьиникь мум-кин тир. Уфт аладарна, вичи вич гъиле кьаз кIанз, ада меслят-дал лагьана: — Вири и къалмакъал вун себеб яз хьанвайди я. Вуна, зи паб Назлу, Салегьаз жегьил вахтунда ашнавал авуначиртIа, ам Къазибег бубадин гелени гьатдачир. Вун гъавурда гьатнани? Вуна ашнавал тавунайтIа! Икьван йисар алатнаватIани, кьисао | ийиз алахънава. Кьисас! Вакай адаз ашна хьайивиляй... — Закай, гъуьл, садазни ашна хьайид туш. Я адаз, я ваз. IIм ваз залайни хъсан чида. — А-а, хьайид туш, яни?! Ада Къазибег буба инкъилабдин 'ггрефдар туш лугьудай гафар тестикь ийир жуьре зани вун Сплегьан ашна хьайиди тестикь ийидан?! — Вун секин хьухь.Са затIни тестикь авун герек авач. Назлуди столдилай къаб-къажахдин са пай пIатIнусдал хка-iiii, ахпа ада кьежей пекинал суфрадилай фан, хуьрекдин кIус-е кIватI хъувуна. АцIай пIатIнус гваз мад хтана. Гила рюм-яр, фужерар кIватI хъувуна. — Ичкияр чпин чкайрал эциг хъия,— яваш сесиналди ада уьлуьз лагъана. Бег кIвалин са кьиляй муькуь кьилиз физвай. Адан цIай • II'кьнавачир. Мукьвал-мукьвал ада бубадин шикилдал вил ве-' I пявай. Бубадин внлерай ам дуьньядиз килигзавай. Гилани, || шлай кьулухъни килигун къаст тир. Къазибег садазни бурж-i\ тушир. Гьик! вичиз кIан хьанатТа, ада гьак! уьмуьрни кечир-. тишай. КIандай кьван девлетарни хьанай, ухайш ягъиз кефер-IIИ чIугунай. КIеве гьатдай вахтунда эркек хьиз четивилерайни " I-ечIнай. Пачагъдиз кагъаз кхьена лугьузвани? Лап дуьа | | ейди я. Ам вичи вич къазаматдиз чуькьуьз ахмакь тушир | I пан! КIеве гьатай чIавуз вакIаз буба лагь — лагьанва, амукь-" I пачагьдиз! Дяведин вахтунда душманрихъ галаз стхавал " vp чи аскерар телеф авуна лугьузвани?! Лап герек авуна. 'I ушмандихъ галаз сад жезвайбуруз вучтин инсаф ава? Авай III туш! Абурун кьилер галуд тийир офицер вич ватанэгьли ' ш! ТIурарни кьуьквер пIатIнусдал кIватI хъийидай чТавуз са | I уьк халичадал аватна. Бегаз ам акуна. Гьарай гуз кIанзавай пкъваана. Амма ажугъдин звал мадни къати хьана. И ара да II млуди столдин пипIел алай цIуд манатдин чар кьве тупIув | шчуна, пул гъилеваз ам гъуьлуьн чиниз килигна. Бегаз хъел ч I та. — Ваз, заз чиз, адан гъил хкIур пулни истеклу я! Гадра ам! I IДра—лугьузвачни за?!—Хкадарна мукьув атана, ченгел riiti, папан гъиляй пул шутхунна акъудна, кIус-кIусна! — Ма, гьажетханадиз вегь! Фад юзуз! Алад! Паб, сивни ахъа тавуна, пIатIнус гваз хъфена, вичин кьу-|ух'I«ай рак агална. — ВакIан руш!—лагьана вичи вичик Бега.—Амалдарвал Нупани ваз? Вич тахсирлуди чиз, кац хьиз, киснава. Зи къен (Чывайди чидач! Агь, вун заа акур йикъаз цIай аватрай! Ашна-|i'i Салегьаз авуна, гъуълуьз заз атана. Атайди яни?! Пехъ хьиз Н),'Iтайди я! Зун аку, кьей ахмакь! Ви дамарра Къазибег буба-Kti иви авачирни бес!? И йиртихдин руш ви кIула акьахдайла вавай адаз, алат тийизвай кчаз хьиз, «квахьа!» — лугьуз хьанач-j ни? Гила дамахар ийизва. Тавуна вуч ава кьван? Тупунай ягъайч тIа, акат тийидай девлетни хьанва. Пачагь хьтин гъуьлни ава, рухваяр, хтуларни! Гила захъ галаз рахун тавуртIани жедам Салегь атайла, столдал атай кьван затIар акуначни? Лап багьш мугьман атун хьайитIа лагьана, тунвй балыкни, Цейлондин чайч ни, Бразилиядин къагьвени столдал атана. ЧIехи меркезда{и хкай къенфетарни тадиз ачухна! Гьахъ я, ата-бубаяр гьахъ яI Тама ханвайди гьамиша тамуз килигда. Гьикьван вуна адаз фу| гайитIани, гьайвандикай инсан жедач. Уьмуьрда nianlpyc чIугун тавур Беган рикIел садлагьанаамаатана. КIвале вичиз са ни ятIани пишкеш авур сигараяр аваз,| абур жагъур хъувуна, садан яцIу кIвенкIвек цIай кутуна. Жи-| герра гум гьатна, вилерал стIал атана. Хъел акатна. Сигар да-кIардай къецел гадарна. Яру мишин дивандал ярх хьана, вилета агална. Кьиле фикирри сада сад басмишзавай. Пакамаз экв ачух жез-тежез Бег, вичин кIвалерин кьулухя галай гегьенш гьаятдин пипIевай «Дагъви» машинда акьахна, къалуни агал тавуна экъечIна фена. Куьчейрик гьеле кас-мае квачир. Тадиз шегьердай экъечIна, ам аскIан кул-кусди басмиин навай дагъдин этегдавай багълар галай патахъ рекье гьатна.| Къир куьтягь хьана, чилин рекьел атанмазни машиндин вили» чархарикай чIулав руквадин бурмаяр хкатна. Бега машиндш худ тIимил авуна. Ругни иликьна. Инихъ-анихъ къекъвез, ran жегьил багъларин арадай, гагь куьгьне, кьакьан тарар ава^ чкайрай физ, машин, эхирни, кьуд пад гатфарин цуьквери кьун-вай булахдал атана. Ракьун балкIан акъвазарна, Бег кьуьн-| чIел ацукьна. Юзун квачир лахлах цяй вич акуна. Эвелни-эвел| чене, ахпа чIулав загъ янвай спелар, хъел кваз килигзавай вщ лер... Гъилер цик кутурла, вичин суфат квахьна. Ахпа Berdj пенжек, лерем, амай пек-лек вичелай алудна, абур къацу къалЛ гъанрал гадарна. Къайи цик хукIунмазни, кIваче тIал гьатна.| Бег акъвазнач. Ам булахдиз гьахьна, кIане элкъвей, са тIимил| кьван гъер алай хьтин къванерал кIвачер къадимлу хьанмазни,| юкьвахъ къведалди циз гьахьна. Кьве гъапалдини нишравдин| яд къачуз, ада рех янвай чIулав чIарчIи кьунвай хур чуьхвена,| метIерал агъуз хьана» къуьнерни кваз жендек це туна. Анжах| кьил цикай хкатнавай. Паталай эйбежер аквадай — вилик| экъисна, ажугъдив ргазвай вилери кичIевал кутадай. | Булахдай экъечГна, пек-партал къуьнез хъивегьай вахтунда! Беган гевилар са кьадар секин хъхьана. Чимивилиз къайивал,| ажугъдиз сабурлувал дава тир. Пакаман вахт тушни! Йифизта-|тай акьулни, экв ачух хьайила, кьилиз къведа. «Салегь Къази-| беган уьмуьр чириз, архивра къекъвез, куьгьне газетарни ту-| пIалай ийиз, руг нез пад хьурай тIун! Чарабурал азгъун яз ре-| '.ида вич! Кхьин тавурай ман! Ада зи Къазибег бубадикай вини ктаб-мтабда затI-матI кхьенайтIа, зи намусди кьабул тавуна I шдайди тир. Кхьин тавун намусди кьабулнач. Кьили, кьили |цплахзавач!» —икI лугьуз Бега кьве гъутални пел гатана. «Дагъвидин» кIула ахкьахна, Бег вичи яратмишнавай сор-I>ин емишар авай багъдиз рекье гьатна. Са кьадар мензилдиз г йила, къир цанвай шегьредал акъатна. Ам Салмур вацIун '.грех кьуна физвай. Яргъалай кIерецрин тарар малум жезвай. тIимил мензил хъфенмазни. Бег кьакьан хьанвай тарарин '.in' жергедин кьула гьатна. Им адан кьилиз атай фикир тир. | Iгрецдин кIарасдин хесет чиз, ада садра тежриба патал гат-|рин береда вичин гьаятдихъ галай багъда са фуруз пуд кIе-. it, муькуьдаз вад вегьена, абур пурпу накьвадал кIевирнай. | I чт атайла, фурарай къацу танар виниз хкис хьана. Гатун кьи-'ii Бега санал пуд, санал вад гил пекинал элкъуьрна кутIунна. I Iдни са кьадар. вахт фейила, тежрибачиди гьар фурун гиле- | ii пай лап чан квайди туна, амайбур чукТулдал атIана. ИкI. гилиниз пуд дувул, масадаз вад дувул хьана. Зулуз тежриба-iiii нетижада вилералди акуна. Са йисуз гилер итимдин буйдиз | и ж хьанвай. Къведай гатфарихъ Бега теясриба тикрар хъу- !\iiu. Анжах са фурук кIуьд кIерец кутуна. КIуьдай кIуьд гил <i ьсчТна, абурукай сад туна, адаз амайбурун дувулар гана.Не- шлса мадни зурбади хьана. Гила са йисуз кIерецди кьве итим- iH ii буйдиз гадарна. Пуд лагьай йисуз мадни кьакьан жезвай тарци сифте бегьер 'щи. Кьве кIерец. Зулуз гьардан екевал вечрен кака кьван ч.нца. Гьа и тежрибаяр тухузвай арада, Бег «Шафран» совхоздин Гроном яз, трестдин кьилин агрономвиле тайин аву-Гй. Са йисалайни адан идарачи яз. Гила адаз вичин ният кьи-i Ни акъудиз асант хьана. «Шафран» совхоздин питомникда кьве Цгъманчидал вичин къайдада кIерецрин жалгъаяр битмишарун (Шшурмишна. Са йис алатайла, кьве агъзур кьван жалгъаяр tuna. Гила маса месэла вилик акъвазна. Гьина абур акIурда |Ы«ин! Ихьтин кIерец тарариз еке мензилар кIанда, чпизни бул-уллух яд герек я. Бега амал авуна. Жалгъаяр трестдин мен-Цлра авай кьван шегьре рекьерин кьве патазни яна. Сад ла-Нйди, машиндал яд гуз регьят я, кьвед лагьайди — бегьер I|нтI хъийиз. ... Булахдилай хъфизвай Бег вичи арадал акъуднавай кIерец Iрприн кIаникай, шегьре рехъ кьуна, фена. Кьве патахъайни Шраш къацувал винел къвез кьулухъ алатиз хьана. Рекьин яр-Ьвл кьиле мад рагъ хъиткьинна.
ЯКНИ ЧУКIУЛ
Бегован гиман дуьз хьана. ЧIехи меркездиз фидай вахтун-да жибиндин харжлух патал пул къимиш татайди Гьамид тир. И кар Бегован амлед хва Чупур Челеба чирнай. Ада Муьракъар хуьре совхоздин директор яз кГвалахзавай. Бегов меркездиз рекье твазвайбурук амни квай. Челеба гьи директорди трестдин идарачидин дартафилда я кагъаздик кутуна, я конвертда туна, пул эцигнайтIа фагьумнай.
Гьамида вичин пай кутун патал гьич са гьерекатни авуна-чир. Беговаз тажубвал ийидай кIвалах авачир. Гьамид адаз гъуьлягъ кьван къайи тир. Са карни ада гьуьжет квачиз кьилиз акъуддачир. Са шумудра абурун къалмакъални хьанай. Вири ихтиярар вичин гъиле авайтIа, ада Гьамид совхоздай ваъ, вири Рагълах вилаятдайни чукурдай. ТIем акакьзавачир.
... Меркездай хтай са вацралай хьиз Гьамид мад Бегован чIалай экъечIна. Совхоздин гараждин зеведишвиле эцигун патал ракъурай кас Гьамида кьулухъ элкъуьрнай.
— За буйругъ кхьена, ваз ракъурнава, Гьамид,— лагьана Бегова телефондай.— Вун зи чIалалай элячIайтIа, за ам ви чка-дал эцигда.
— Совхоздин директор яз амай кьван, квевай эцигиз жедач, —ахпа вуч кIандатIани ая,—икI лагьана, Гьамида телефон вичин япалай алудна.
Беговак екез ажугъ акатна. Гьеле адан буйругъ элкъуьрдай кас и дуьньяда дидедиз хьанвачир. Гьамид вичин чкадал ацу-кьардай вахт атанвай. Адан суфат вичиз акун тавурай лагьана, Бегова мад са буйругъ кхьена, ам кьилиз акъудун патал Гьамидаз пуд югъ муьгьлет гана. Нагагь и вахтундани буйругъ кьилиз акъуд тавуртIа, Гьамидаз серенжем аквада. Директор-виляй чукурунин виликни акъваздач.
Пуд югъни алатна. Буйругъ кьилиз акъатнач.
Бегова совхоздин бухгалтердиз эмир гана хьи, вичи ракъурай кас мажибдал эциг, директор мажибдилай алуд. И серен-жемдини Гьамидаз эсер авунач.
Ялав акатай Бегова телефондай чIехи меркездиз зенг авуна.
— Бабам Бабаш, аллагьдин хатур аватIани, залай Гьамид алуд.
— Гьамид вуж я? — суал агана симерай.
— Багъишламиша! Куь теклифдал за Варакъин совхоздин кьиле эцигнавай мердимазар! Квез далу яна, са буйругъни кьилиз акъуд тийиз акъвазнава.
— Заз адакай хъсан хабарар къвезва хьи. Планар ацТурна-ва, цIийи батълар кутазва...
— Бес за вучзава? Планар ацIурзавачни?!
— Ава, Бегов, вунани ацIурзава... Куьрелди, къалмакъалун горек туш. Кьве стхади хьиз кIвалаха. Якни чукIул хьиз жемир. Куьн, заз чиз, кьведни хесетрал векъи ксар я. Сада «як» лагьай-тIа, муькуьда «вак» лугьузва. Зун мукьвара куь патариз акъа-тун мумкин я. Гьамидахъ галазни зун рахада.
— Ихьтин дуыпуыпра я зун, я гьам лугьудай адет я.
— Бегов, Бегов, ахмакьвилер мийир. Чаз вун виридалайни ii.irba я. Герек хьайитIа, чна Гамид маса чкадиз рахкурда. Гье-к'лиг...
Симерай «тIуьтI-тIуьтI» ванер атана...
«Ваз ийидайди за ийида, Гьамид,— лагьана Бегова вич ви-iiiB рахаз.— За ваз ахьтин кар кьада хьи, вун Салмур патарив" ни хквеч!»
Саракъарин совхоздин идарадиз зенг авуна, трестдин идара-чиди бухгалтер Мифтягь жагъурна, ам вичин кьилив ракъурун •(Iилабна.
Мифтягьаз рагъ дагъдин кьулухъ чуьнуьх жез-тежез хабар чьана. Яру рангунин «Дагъви» машиндаваз ам тадиз гьазур хьа-|Ц|. Гьич Беговаз телефондай зенгни тавуна, ам трестдиз чиляй-ii.n вай атана. Бегов кIвализ хъфенваз хьана. Мифтягьа дуьз Бе-гонан кIвалерихъ вичин «Дагъви» гьална.
— А-а, Мифтягь! Ша, ша!
Бегов секин тир. ЧIулав чIарар аквадай кьван хур ачух пе-|мш алаз, ада чапла гъил мугьмандин далудихъ акална. Миф-тигьан вилера суал гьатна: яраб вучиз икьван тадиз «ша» ла-I'|.пнватIа.
Иесиди мугьман дивандал ацукьарна. ЧIулав сперин кIвенкI-игриз звар гана, ам фагьум кваз Мифтятъан чиниз килигна. Птимдин чин гуьрчегди тир. Магьидин хьиз, михьи лацу чин, шуькIуь нер, чухурар авай хъуькъвер, кьилел сифте рех янавай |с'I,алин чIарар, шуькIуь яргъи рацIамрин кIаникай гьевес кваз дуьньядиз килигзавай, цав хьиз ачух вилер. Юулани руьхъвед (шпгунин магьутдин кастум.
— Маншалла! — лагьана Бегова, мугьмандин буй-бухахдиз шикъи кваз килигиз.— Ви^и кьуьзуь жезва—вун жегьил.
— ЧIехи стха Бег, вун залайни жегьил я.
— Зун жегьил я?
— Белли.
— РикI шад авун хъсан кIвалах я. Эвленмиш мус хъжеда? Пик гьич ван-сес квач хьи? ТахьайтIа, свае за жагъурна кIанза-ииии?—Бегов садлагьана кисна. Ахпа рахун давам авуна:— Ипъ, ваъ. За туькIуьр авур свае кьилиз акъатнач.
— ЧIехи стха, ви тахсир авач хьи. Кесибдин язух заз уьмуьр-п ух ава! Аял хадай чкадал кьиникь. Садни ваъ, кьведни.
— Диде авачир аял.
— Ам заз виридалайни багьа жедай. Мифтягьан чиниз серин рангар ягъиз акурла, Бегова рахун маса патахъ вегьена.
— Мифтягь, за ваз, дуст кас, вучтин нуьмекар ва мус аву-натIа, ви рикIел аламатIа?
— ЧIехи стха Бег, вири алама. Садни кшми тушиз.
— РикIел хкваш ди...
— КIвалер эцигдайла, ужуз къиметдай кIарас-тахта ганай-Уьмуьрдани рикIелай алуддач. Куь куьме-к авачиз заз ахьтин утагъар жедайни?!
— Мад...
— Куьне заз машин къачузни куьм-ек авуна. Чи хуьре «Дагъви» гьеле, залай гъейри, садазни авач„..
— Мад?
— Бес куьн тахьанайтIа, заз бухгалтефвилин къуллугъ ак-вадайни? Гьич аквадачир...
— Мад?
— Бес куьн себеб яз, за тIимил-шимил..„
— Квак хьиз ян9..
— Гьелбетда...
Мифтягьа дишегьлидинбур хьтин яргъ:и шуькIуь тупГарал-ди квак къекъведай гьерекат авуна.
— РикIел хуьх, мецел тахьуй...
— ЧГехи стха, куь чIехивилиз килигна» чIехи пай... ГъвечIи лай, лап гъвечIи пай... Мифтягьа гъил юячин хурал эцигна.
— Де хьана, паяр тIимил гьисаб ая. Мад за ваз вучтин куь-мекар авуна?
— Бес заз пабни куьне жагъурайди тушсни...
— Адакай раханай. Тикрар хъувун г-ерек туш,— итимри кьведани мад къайи ухьт аладарна.
— Бес зун кIеве гьатайла, куьне авур к уьмек вуч тир! Куьн тахьанайтIа, зун исятда кьефесда жедай...
—Баркалла! За вугай кьван буржар вири рикIел алама. Ги-ла, Мифтягь, са бурж хьайитТани вахкуда.й вахт хьанва. Адет икI тирди ваз чида.
— Башуьсте, башуьсте, чIехи стха. Вуч кIандатIани лагь, зун куь къуллугъда акъвазнава. Чан ктьурбандна кIандатIа, амни...
— Чан гун герек туш. Заз са душмазг ава. Гьадан чан акъудна кIанда...
— Ву-ву-уч? Чан акъудна?
— Э-эхь! — Мифтягьан жуьреда ягьанат" кваз жаваб гана Бегова.— Ваз кичIе хьана аквазва хьи, гъвечIн стха?!
— Валлагь, завай гьич верчни тукIваз жсеч!..
— 0-гьо-гьо!!!
Бегова кьве гъилини руфун кьуна, еке хъуьруьнар авуна. Ада мугьмандин къуьнез гъуд чуькьвена.
— Ой, Мифтягь!
Бегов кисна. Ам вичин уьтквемвал квай вилерал инихъ-анихъ нилигна, капаш ченедлай элкъуьрна, кIуф вилик чIугуна, сивв яд авай хьиз, ам инихъ-анихъ къекъуьрна. И гьерекатдик кваз кIвенкIвер винел хкис хьанвай чIулав спелар агъуз-виниз юзана.