— Инсанар, Мифтягь ваъ, душманар, жуьреба-жуьре рекьиз жеда. Тапанчидай, ружадай яна кьиникь, гапурдал тике-тике тун асант кIвалах я. Рекьизвайдаз са кьве декьикьадин тIал я. » \м кьейи кас амай уьмуьрда къурхудик жеда. Заз масакIа | ушман кьена кIанзава. Ам ахьтин чкадал гъана кIанда хьи, | срек ада вичи вич асмишрай.
— Куьн гьахъ я, чIехи стха. Фитнедик кутун тушни? А кар-' ди зун устIар я. И жуьреда за кьведан кIвалер чIурнай. ''-
Бегова вичи вичик фагьум-фикир авуна. Ам цлакай куьрсна-^ вии вичин бубадин шикилдиз килигна. Хцин вилерни бубадин нилер сад садал туьш хьана. «Зи хва,— лугьузвай бубадин ви-лори, — уьтквем хьухь. Душманар кьамир! Нагагь ам ви кIула пкьахайтIа, инсаф мийир! Душман декьенамаз алатдач! Ваз вак къвезвани, зи хва?!»—«Ава, буба!—жаваб гана Султанбега.— Ни ви ирс кьунва, ам за кьилизни акъудна. ТахьайтIа зун вихва 'шхьун лазим я хьи!»
— ГъетIрен вахт я, Мифтягь, вун хъвач.
— Бес куь тапшуругъ? — Мифтягь пашман хьана. ГьинватIа-iiii, иесидин вилик сефивал къалурна. Инсан рекьиз жедач ла-| |.пна, хиве кьуна. Ахмакь! Рекьидай ман!.Ам кьиникь вуч кьван |» ар я. Я зарб гьалтзавай машиндик кутада, я ичкидиз зегьер iiri ьена, агъуламишда... Инсанар телеф ийидай жуьреяр гзаф ава <|.и!
— Зун куь къуллугъда акъвазнава, чIехи стха! — лагьана Мнфтягьа.
— Заз чида. Вунани фу тIуьна кIандачни... Бегова Гьамидаз гьихьтин жаза гун лазим ятIа, гьеле кьетI-|| шачир.
Сада садав гъилни вахкана, чара жедай чIавуз Бегова жупа:
— Винни «Шафран» совхоздин директор Гьамидан араяр ч к! я?
— ЧIехи стха, вуна гьик! я лагьайтIа, гьа гьакI. Заз хабар ц. Ада Яру Няметаз къуллугъ гузвач. Бухгалтер Къембер, | гьайтIа, адаз душман кьван такIан я.
— Машаллагь! Ваз дуьньяда вучтин агьвалатар къвезватIа, 'бар ава. Гьамидаз жаза гана кIанзава. Герек ам ахьтинди
жен хьи, Гьамид вичин шалта-шултуни къачуна, чи вилятдай| катин. |
— Ленгерик кутачни! |
— ГьакIан ленгериди бажагьат эсер ийин. Мердимазарди | совхозда хъсан кТвалахзава. Са тахсирни кутаз хьун мумкин;
туш. ХьанайтIа, за адан хам хутIадай.
— Бес гьикIин?
— За фикирзава: са чалкечир дишегьли кардик кутуна;
кIанда. Ви рикIел аламани: чи халкьар арадал атуникай рива- • ятри лугьузва гьа, кIуьд стха сад садавай са дишегьлиди чара, авуна. Кьведани ваъ, сада! Им еке таре я. Дишегьлиди чIур та^ вур кIвал садавайни чIуриз жеч, Мифтягь!
— Заз чиз, Гьамидан нефе чара дишегьлидал къвеч. Ам Сел-ванахъ галаз Керемни Эсли хьиз ава. Дуьньядизни папан виляй килигзава. Са маса рехъ жагъурда ман...
Пакад юкъуз Бегов Варакъин хуьруьз фена. Рекье къир цан-вачир. Чала-чухур чкаяр гзаф авай. Зарб худ гана, Бегова абу-рун арайрай машиндив акI кьуьруькар ягъиз тунай хьи, ам гьич са сеферни хъуртIа акьуначир. Анжах машиндин кьулухъ рук-вадин гапIалар цавуз акъатзавай. Чархарикай зарбдиз хкатиз къванери къерехрив гвай цлар кукIварзавай. Цлар аскIан ва я, алачир чкайрал къванер багъларин къенез аватзавай. Гьинал-гьанал дуыпуьш жедай инсанар, рикIиз хал яна, алай чкадал илис жедай. РикIяй абуру «аллагь, аллагь!» лугьудай. ^
Асали Гъалибан ядигарханадив агакьайла, Бегова садлагьа-;
на машин акъвазарна. Ам агъадай винел кьве мертебадизни ки- i лигна. ЧIереяр, балхунар, рак-дакIар, пад-къерех хкатна, эйбе- ' жер гьалда авай. ГъвечIи гьаятдани пад хкатнавай ичин тар экъечIзава, адан къваларив са шумуд къван чкIанва. Яргъал пипIе лацу кьве каци къугъунар ийизва.
Гъил эцяна, Бегова дапIар хкудна. Рак ахъа авуна, Асали Гъалиб дидедиз хьайи, ада жегьил вахтар акъудай кIвалериз гьахьайла, аквазвайди анжах кип-кесибвал тир. Хуыпреканди вири цлаоин пипIер кьунвай. Гурарай винел мертебадиз экъе-чIайл,а, Бегов мугьманлухдиз гьахьна. Ина цларикай хейлин шикилар, шуьшейрин кIаник кутуна, куьрснавай. КIвалин вини кьилихъ галай цал Асали Гъалиб кузвай шикилди кьунвай. Адан чина са къат руг авайтIани, Гъалибан ялавлу вилер руквадикай-ни хкисна аквазвай. Бегова вичин вилер шикилдилай килигза-вай вилера туна. Гзаф вахтунда садбур садбуруз килигна, сад-буру садбур ахтармишна. Бегов фикирдик акатна.
Совхоздин идара авай куьчедиз атана, Бегов кьве кIарцIин гурарай адан гьаятдиз гьахьна. Инани Асали Гъалибан гуьмбет авай. Совхоз адан тIварунихъ галай. РакIарив агакьайла, Бегов кьулухъ элкъвена. Ам гуьмбетдин винел алай къванцин Гъали-
баз килигна. Адан вилер къванцяйни ажугъ кваз дуьньядиз ки-лигзавай. «Вил гала,— фикирна Бегова.— ГьакIа йикь!»
Директордин кабинетдиз гьахьайла, ина адаз Гьамид ва мад кьве кас акуна. Абуру столдихъ ацукьна ихтилат ийизвай. Абу-руз Бегов хуьруьз атуникай хабар авачир. Салам-калам тавуна, Бегова сесиник чиргъ кваз хабар кьуна:
— Ибур вуч лагьай чIал ятIа, лагь куьне. Зун исятда яди-гарханадиз килигна. Ядигархана туш, xapania я. Куь совхоздал гьич тахьайтIа, Асалидин тГвар алачни? Куь къагьриманвал гьиниз квахьнава? Сифтени-сифте вуна жаваб це, директор! Сов-хоздиз ядигархана къайдадиз хкидай пул авачни? ТахьайтIа, трестдай атана, за гана кIанзавани?
— Бег Бегович, ингье исятда чна ийизвай ихтилат гьа и кардикай я. И мукьва чиниз профессор Кълинж Салегьни ата-най. Адани вичин теклифар ганай. Вичиз Асали Гъалибакай са хейлин цIийи делилар ава. Абурни ядигарханадиз гуда лагьа-най.
— Валлагь, Салегь тахьанайтIа, чаз тIур сивихъни гьнк! ту-худатIа чир жедачир. Гьада чирна — баркалла! Гьамида хабар кьуна:
— Ядигархана чукIур хъувуна, цIийи кьилелай эхциг хъу-вуртIа, квез гьик! аквазва?
— Совхоздин директор вун яни, жува фагьум-фикир ая. Ядигархана гъаргъардал ала. Ам уьцIейтIа, эвелни-эвел вун беябур жеда.
Беговаз мадни са вуч ятIани лугьуз кIан хьана. И арада адан кьилиз фикир атана хьи, ядигархана уьцIуьникай Гьамидаз лагьана кIандачир. Асалидин кГвалер уьцIуьн шак алачир кар тир. Нагагь абур уьцIена, са-кьве аялни къванерик акатайтГа, Гьамидан кьилел цIай къуриз жедай. Гьайиф — лагьана...
Бегов хъфиз гьазур хьана. Гьамида им кьатIана. Ам къа-рагъна, Бегован мукьув атана.
— Лазим кIвалах-затI авани? Заз куьн хъфиз аквазва. КГва-лиз ша ман...
— Заз гишин туш...
— Заз квехъ галаз чи рафтарвиликай рахаз кIанзавай. Кае-мае аламач, ша чна и ихтилат ийин. Ам фад-геж авуна кIанзава.
— Ийида ман.— Бегов, дамах гвай кьил хкажна, спелриз тавазвал авуна, кьве дакIардин арада авай цлав дивандал ацукьна. Буржинар буш яз, ам фуруз хьиз аватна.
— Кабинетда сагъ са диванни эцигиз жедачни?! — Бегов кГвачерик стул кутуна, пенжерда ацукьна.— За яб акалзава. Де лагь, ваз вуч лугьуз кIанзава. Жува чIехи авур бармак жуван вилера гьатдай адет я, Гьамид.
6 Зак. 5I 8I
/
— Зун? Куьне чIехи авуна? Багъишламиша, им хьайи кар туш. Дуьз я, куьне зун кьабулна. Виридалайни усал совхоз тир, гьам зи хивез чуькьвена. Квез течиз туш. Ам за кьарадай акъуд-ли авуна. Ингье, исятда...
ИкI лагьана, Гьамида гъил кабинетдин пипГез туькIуьрна, Яру кьве пайдах къалурна.
— Ой, Гьамид, Гьамид. Вуна, пайдахар къачуна лагьана, дамахар ийизвани? Мад къахчудач, юлдаш. Абур ваз гун патал за трестдани, министерстводани кIамай кьван таб-гьилле авур-ди я. Ви мукьва яни, мирес яни, вуж я, гьадаз шад хьун патал.
— Дуьз туш! Совхоздин кТвалахдин нетижайрик са таб-гьил-лени квач.
—Ква, Гьамид. Ква... Хиве кьада: мад тадач. Икьван гагь-ди эхи авунайтIа, гила хъийидач. Беса!
Ихтилатдин гур вахтунда вили шир янавай хунча тахтадин рак са тГимил кьван ахъа хьана. Хъиткьердай аскIан хьтин итимдин яру суфат малум хьана. Ам Гьамидазни, Бегазни акуна.
— Ша, ша, Нямет, — лагьана, Бегова теклифна. Къабах хьиз, яргъи кьил алай чин яру итим кабинетдиз
гьахьна. Бегов пенжердай юзанач. Ада гъил яргъи авуна, цлав
гвай стул къйлурна.
— Ацукь, Нянет. Гьик! хьана? Хийир-хабар? Нямета уьлгуьчдал тунвай кьил и патахъ, а патахъ эл-къуьрна.
— Бег стха, кьве варзни алатнава,— ада вилер Гьамидал туьш авуна.— Гьеле...
Бегов Гьамидаз килигна.
— Чун кацни кьиф къугъваз гьикьван жеда, Гьамид?
— Нямет, вун хъвач...
— Вучиз хъфида кьван? Акъвазрай.
— Заз ам алаз рахаз кIанзавач.
— Алачизни рахун герек туш. За ваз кагъаздал кхьена, кIумлни гьалчна, буйругъ ракъурнава. Буйругъ кьилиз акъуд — куьтягь хьана фена.
— Жедач. Завай жедач.
— Себеб лагьайтГа?
— Нямет гараждин крарикай хабар авай кас туш. Заз кIва-лахдик квачир кьве инженер ава. За квез гьабурукай сада гараждин зеведишвиле тайинун патал кагъаз ракъурна. Пешекар туна...
Бегова рахун кьатIна:
— Нямет, вун пака сятдин иридаз кIвалахал хьухь. Гараж алай чка ваз чида хьи. Гьакъисагъвилелди кIвалаха... Гьамида трестдин идарачидин гаф атIана:
— Са гараждани Нямета кIвалахдач.
— Нямет, алад! Аллагьдиз шукур аватIани, алад. Нямет, япарни кваз мадни гзаф яру хьана, ракIарив фена. Ам садлагьана кьулухъ элкъвена.
— Килиг, Гьамид, гаражда за кIвалах ийида хьи, ийида. Нун кIантIа, пад хьухь, кIа'нтIа...
Гафун кьатIни туна, Нянет къецел экъечIна.
Гьамидаз маса чара амукьнач. Ам гьужумдиз фена. Са-кьве сефер чIарар кьери-цIару жезвай кьилелай гъил элкъуърна, ам вичин столдихъ ацукьна. Дахилда кагъазрик къекъвена, абуру-кай гъилин капаш кьван авай са чар хкудна.
— Им, юлдш Бегов, къанунсуз яз совхоздиз ракъурзавай ирид лагьай кас я. Ирид! Чебни пуд йисан вахтунда. Бухгалтер снд. Агроном — кьвед. Кьве амбарчи. Мадни... Бухгалтер ду-стагъда ацукьайди я. Агроном къунши совхоздай чукурайди я. Кьве амбарчини, квез хъел къвемир, чалхунчияр я...
— Ваз идал вуч лугьуз кIанзава? — Беговаз рикIивайни хъел итана. Акьван атана хьи, ам пенжердай эвичIна, столдин къва-лав мукьва хьана.— Гьамид, ваз зун вуж ятIа чидани?
— Чида, гьелбетда, чида... Куьне зал илитIзавай ксарай чир кьпнвачни бес!
— За ваз ийидайди ийида! — икI лагьана. Бегов экъечIна х-ьфена.
Гьамид хиялрик акатна. Зурзазвай ченедик кьве гъил куту-ип, ада яргъалди фагьум-фикир авуна. Ам залан гьадисада гьат-иавай. Жемятди лугьудайвал, «киш» талгьайтIа, къуьл куьтягь жезвай, лагьайтIа — ничхирар катзавай. Трестди ракъурай бух-гплтер гъил чиркин кас тир. Ада чинеба, ампа кицIи кьван, совхоз незвай. Амма са жуьредани ам кьаз жезвачир. Агроном, лпгьайтIа, кьве амбарчини галаз адан шерикар тир...
Дагъдин хуьрел йиф ацукьна. Кабинет мичIи хьана. Чапла I-ьилив гвай телефонди куьруь-куьруь кьве зенг авуна. Са ара-дилай абур мад тикрар хъхьана.
— Вуж я? Вуч я? А-а, Селвана, вун яни?..
— Вун кIвализ хквезвайди тушни?
— Хкведа, свае. Исятда...
— Мукьвара чи кIвалерин виликай ви чIехиди машиндаваз хъфенай. Ваз акурди яни?
— Акуна, свае. Зун исятда хкведа...
Совхоздин идарадай экъечIна, Асали Гъалибан гуьмбетдин иптавай фидайла, Гьамида вичи вичик фикир авуна: «Яраб ин-к'I'илабчидиз четин тиртIа, тахьайтIа исятда заз?! Гьелбетда, инкъилабчидиз! Ада гьич тахьайтIа, пачагьдин девирда чинеба кIвалахиа». Вичиз малум тирвал, Асали гъеле цIувад йиса авай исаван яз Кьелен шегьердиз акъатна. Ина адакай къара фяле
"• 83
/
хьана. Ам хьтин фялеяр гзаф авай. Амма а бурун арада Гъалиб виридалай виждан кIеви инсан хьанай. Ада зегьметчийрин гьал-агьвал рикIин сидкьидай кьабулдай. Вад сефер ам жасусрин гъиле гьатна, пудра дустагъ авуна, кьведра суьргуьндиз чукур-на. Эсер хьанач хьи, хьанач. Гьар сефер Кьелен шегьердиз хтан-мазди, ам мад инкъилабдин кIвалахал машгъул жедай. И кар-дик кваз адаз гьич паб-аялни акуначир.
Халкьдин инкъилаб кьиле тухвай йикъара адан душманри шегьердин са магьледал гьужум авуна... Чапхунчияр, инкъилабдин аскеррин парталар алукIна, кьилел яру пайдахар кьуна, гъиле гапурар аваз, йифиз жемятрин кIвалер-къара къекъвена. Сифтедай абуру са хейлин итимар телеф авуна, жегьил дишегь-. лийрал писликвилер гъана. Идални бес тахьана, дустагъхана-дал гьужумна, инани, дуст-душман, тахсирди, тахсир квачирди талгьана, са шумуд кас гапуррал кукIварна.
РикТера къурху гьатай инсанар мичIи йифиз къваларив гвай тамариз катна. Пакад юкъуз шегьердин майдандал цIуд агъзур кьван махлукь кIватI хьана. Сад садал эцигнавай челегрин винел акьахна, душманри сифте яз туькIуьрзавай зегьметчийрин, гьу-куматдин аксина къайи рахунар авуна. Хъел кутунвай жемят-ди, дуетни душман течиз, гьарай-вургьай къачуна. И кардикай хабар хьайи Асали Гъалиб тадиз касни галачиз майдандал фена. Вилик квай инсанар инихъ-анихъ къакъудиз, ам челегар сад садан винел эцигнавай чкадихъ уьтмиш хьана. Челегрин вини кьилел акъвазна, халкьдин гьукуматдиз лянетар ракъурза-вай футфачидин шалвардин кек чТугуна, Гъалиба адаз гъуд юзурна. КIватI хьанвайбуруз Гъалиб чир хьана. Абур сифтедай инихъ-анихъ къекъечТна. Ахпа абуруз ам гьа и чкадал кIур га-на кукIвариз кIан хьана. Амма абурун хурукай хкатна. Гъалиб челегрин винел акъатна.
— Эй, юлдашар зегьметчияр! Куьн буьркьуьзвани? Сенфиз шегьерда чапхунар авур ксарикай садни цIийи гьукуматдин те-рефдар тушир. Абур чи ажугълу душманар тир. Йифиз дустагъ-ханада инсанар телеф авурбурни гьабур я. Яру пайдахар хкаж-на, чи аскеррин парталар алукГна, абуруз цIийи гьукумат халкьдин виляй вегьиз кIа'нзава. Эй, зегьметчияр! Куьн вуч футфачий-вачни? Куьн буьркьуь хьанвани? Айих хьухь!
Гьа и арада лап мукьувай тапанчи ягъай ван акъатна. Гъалиб тадиз кьулухъ элкъвена. Буш хьайи кГвачеривай жендек хуьз хьанач. Ам челегрилай кьил агъадал къир цанвай чилел алукьна.
Мад ва мад тапанчияр ягъай ванер акъатна. Жемятдик еке къалабулух акатна. Ам гьарнихъ чкIиз катна.
АцГай вацран нек хьтин ишигъди кьунвай куьчедай кIвализ
хивезвай Гьамидан вилерикай Гъалиб душманри ягъай агьва-'штар карагзавай. Гъалиб рикIеваз, ам кьулухъни элкъвена. Гъа-'|чб совхоздин идарадин виликай гуьмбетдилай элячIна, вичин гуьгъуьниз къвезвай хьиз ада гьисс авуна. Куьчедин яргъал иьиляй къвезвайди бес Гъалиб тушни? Адан къаралту аквазва »хир! РикI дарих яз Гьамида фикир авуна: Гъалибаз яракьар гнай душманрихъай кичIе хьаначир. Кьуд пад цIийи гьукуматдиз акси башибузукьар кIватI хьанвай майдандал ам садани гакъурначир. Вич фенай. Вичин гуьгьуьлдалди. Адаз вич яна |.ьиникь мумкин тирди чидачирни?! Гьелбетда, чидай. Амма.исъвазначир. Фенай. Душманрин юкьваз гьахьнай.
Бес вичивай Бегован аксина вучиз экъечIиз жезвач?! Чир-иилер авачни? РикIе виждан авачни?!
— Э-эй, вуч лагьана экъечIда кьван! — вичизни хабар ава-
•III3 Гьамид, ван хкажна, вич вичив рахаз башламишна. Са гъве-
•||и бередилай келледиз «кьван... кьван...» ван атана. Гьамид 'тих хьана. Амма къенез хъфей ванцелди ада вичи вичик рахун |;|вамарна. Вуч лугьуда кьван! Бегова вичел ирид-муьжуьд къул-'|угъчи илитIнава? Абур дустагърай хтайбур я? Маса совхозрай
•исурайбур я? ЯтIа, я ман. Белки Беговални гьида-гъада, ада ви-чгл хьиз, татугай инсанар илитIзава жеди! Инсанар тушни? (;ид,бур мукьва-кьилияр я, муькуьбур—танишар-билишар!
Вичин утагърин вилик хтана, рак ахъайдай вахтунда Гьамида фикир дегишарна. Бегова вичин кьилелай къуллугърал тайин ннунвай ксар чиркинбур я эхир! Дуьз лагьайтIа, садни чуьнуьх-чппхун ийидай вахтунда вичи кьунвачир. Амма рикIи лугьуз-ний: Гьамид мукъаят хьухь, абуру ви кIвал чIурда.
Кьвед лагьай мертебадиз тик гурарай виниз экъечIайла, Гьамидан рикIик шадвал акатна. Ювалера электрик экв авай.
— Вун вуч геж хьана, гъуьл? — Ихьтин гафар лугьуз Гьами-дан хуруда кьуьнтерал кьван гъилер, метIерал кьван кТвачер к'|,ецIил лацу якIарин дишегьли гьатна. Ахпа ам гъилер гъуь-чуьн гардандихъ акална, адакай куьрс хьана. Итимди адан шу-мал далудихъ вичин гъилер акална, кIуфуз темен гана.
— Мадни це тIун,— тавакъу авуна папа, вичин пIузарар и тим дин сивив мукьва ийиз.
Итимди мад адан зегьемвал квай пIузарриз теменар гана, им къужахда кьуна, виниз чТугуна. Дишегьлидал къацу чIурал псневшаяр чкIанвай читин булушка алаз, амма адан этег лап \ка.ж хьана. МетIерилай виневай яцIу якIари чеб къалурна. Ашкъидиз атай Гьамида паб гъилерал къачуна, ам фарфалаг хьиз вичихъ элкъуьрна.
— О^о-й! Зун аватда гьа?! — лугьуз папа гъуьлуьн гардан жезмай кьван чуькьвена.
— За вун авуддани мегер, зи чан! — лагьана гъуьлуь, паб
| кьецIил кIвачер яру-цIару халичадал |
агъуз хъувуна. Папан гьалтна.
— Де ша, фу нен. Зазни гишинзава!
— Эвелни-эвел..,
— Зун кIанзава тахьуй?
— Вун тахьака, бес вуж жеда?
— Сифтедай фу-xanla...
— Сифтедай вун, ахпа абур...
— Вун акьван къаних яни? Заз вун ихьтин итим тирди чи-дачир...
— Гила чир хьанвани?
— Де ша-ди, за ваз фу-къафун гун.
Гъуьлни паб сад садакай чара хьана. Чина женнетдин ранг,, жендекдани еке гьиссер авай дишегьли фан-къан кГвализ фидай рекье Гьамида адан жендекдилай вил аладарна. Вич бахтлу кас я, лугьузвай касди вичи вичиз. Къанни цIуд йис жедалди эвленмиш хьаначир. Къе жеда, пака жеда лугьуз яргъал фе-най. Дад алай са рушни вичел дуыпуыц тахьуникай кичI квай.. Амма вич гуьзетзавайди хьиз, Селвана субай амай. Руш Сара-къай тир. Абур сад-вад йисан вилик зулун сифте юкъуз сад са-даз акунай. Къанни кьуд йисан яшдиз акъатнавай Селвана, дар-манханайрин пешекаррин институт куьтягьна, гъвечIи Рагълах щегьерда кIвалахал тайин хьанвай. Дарманхана майдандин эр-чIи къерехда, кьве чинар тарцин къвалав гвай. Са вучтян дарч ман ятIани кIанз, рак ахъайна, къенез гьахьай Гьамидаз ам акунай, акунмаздини гьейран хьанай. Дишегьли лугьуз тежедай хьтин сериштада авай. Нерин къаншарда тух чIулав чIарар кьве патаз пайна, ада кьечIем авунвай. Чубарукдин лувар хьтин ра цIамар кьвед кьве патахъ катнавай. Вилер. О-о, вилерни жеда кьван! Абурун суьрет чIу.гвадай кас гьеле дуьньядал атанвачир. Суьретчидивайни ихьтин вилер бажагьат къалуриз жедай. Абур дагъдин хъипи цуькверин дуьдгъвер хьиз аквадай. Чебни аш-къидин, михьивилин, лайихлувилин гьиссерив ацIанвай. Гьамщ рушан вилерал акьван ашукь хьанай хьи, адавай дишегьлидш маса чкайриз килигдай жуькэт мад хьаначир. Селванади виде! агъузна, ам шуьшедин кIаник квай дарманриз килигна. •
— Ваз кIани-такIан? — жузуна Селванади ам вичиз икьвая| гьевесдал килигиз акурла.
— А-а, заз дарман кIанзавай. Исятда. РикТелай алатна.
— Вуч тIазватIа лагь, дарман за жагъурда. Гьамида вичин дерт лугьудай чкадал суал гана:
— Вун вуж я? Заз акурди туш эхир....
— Зун цIийи зеведиш. Къе сифте югъ я кТвалахиз. Вунни) дарманханадиз атай сад лагьай кас...
—АкI ятIа, ваз цIийи къуллугъ мубаракрай! Савкьват зи 'питай.
— Ваъ, ваъ,— Селванадин лацу чиниз яр яна, хъипи вилера утанмишвилин рангар къугъвана.
Адет яз, инсанри лугьуда хьи, бес кьадар-кьисметар авай;|птI туш. И мисалди ам авайди тестикь ийизва. Къанни цIуд ичсуз Гьамид, къанни кьуд йисуз Селвана дуьньядал яшамиш ^(.ана. И яргъи уьмуьрда абуруз садакай садаз гьич хабарни;
шачир. Я итим эвленмиш хьаначир, я дишегьли гъуьлуьз фена-чир. Бес абурун яшайишда чеб бегенмиш ва члиз бегенмиш ксар дуьшуьш хьаначирни? Гьелбетда, хьанай, амма садни кьисмет-дай атаначир. Анжах гила атана. Гьамида, хуьруьн майишатдин институт куьтягьна, агрономвилин пеше кьуна.
Ада сифте пуд йисуз яргъал, гзаф мекьи чкайра кГвалахна. Ахпа ам Рагълах патаз хтана. Инани са кьве йисуз «Klaxap ичер» совхозда кТвалахна. Эхирни, амледин гадади Беговаз ам «Шафран» совхоздин директорвиле кьабулун теклиф авуна. Гьахъ рахана кIанда, Бегова терс амалар авунач. Адан амлед хва вичиз герек кас я лагьана, Гьамид директордин тахтуниз чТугуна. Сифте кьилерай пашманни хьанач. Гьамида гьеле сифте йисуз совхоздин майишат иердиз тешкил авуна, емишрин бе-гьерар артух хьана.
Селванадин уьмуьдин чарх маса патахъ элкъвез.вайди тир. Лдаз Рагълах вилаятдиз хквез кIанзавай. Ина адан Седеф ди-де, гъвечIи кьве вах авай. Амма Кьелен гьуьлуьн къерехдив гвай ветегайрин мукьув дарманхана гваз, Селвана аниз тайин ввунвай. Чар-кагъазни къачунвай, вичини разивал ганвай. Сад пвай — кIаниди, сад авай — жедайди. Гьи арада вичихъ галаз институт куьтягьай маса руш гьа ветегайрин къвалав гвай за-воддин инженердиз гъуьлуьз фенваз, ам гъуьл авай чкадиз рах-курун лазим хьанай. Селвана икI хьана, вичин мураддихъ агакь-на. Ам вичин ватандиз хтана. Нагагь вичихъ галаз кIелай руш гъуьлуьз феначиртIа, адан гъуьлни заводда авачиртIа, Селвана, гьелбетда, вичин ватандиз акъат хъийидачир. Адаз Гьамидни иквадачир. Эхирни, вич адаз, амни вичиз кьисмет жедачир.
... Фу-къафун тIуьна, Гьамида, вичиз адет хьанвайвал, вилик квай къаб-къажах кIватI хъувуна.
— Элгьем, ЦIийи свае. Иштагьлу тIуьн хьана. Вун сагърай!
— Чаз ризкьияр мадни гзаф хьурай! — жаваб гана папа. Гевил шад яз, Селвана, гъуьлуьн патав атана, адан метIерал пцукьна.
— Ваз вуч аватIа, чидани, гъуьл?
— Лагь, чир жечни...
— За кьатIайвал, кIвале тIеамлу хуьрек хьайи чIавуз вуна заз «Щийи свае» лугьуда.
— Ваз бегенмиш тушни? — Гьамида эрчIи гъил папан гар-дандихъ вегьена, адан кьил вичин хъуькъвев мукьва авуна. Итимди папан япун чанахъдик пIузар хкIурна.
— Заз вуна «Щийи свае» гьамиша лагьана кIанда. Селванади хъуьтуьл гъил итимдин ченедал, хъуькъверал эл-къуьрна, адан сивиз темен гана.
— Лугьуда ман, Щийи свае. Вун заз гьамиша цIийи я...
— Акъваз, акъваз! — Селванади вичин кьил адан чинивай чара авуна, нерин тарсуна биришар гьатдай кьван фикир кIватIна.
— А-а-а... Белки ваз Куьгьне свасни авай жеди?!
— Заз?
— Ваз тахьана, заз яни?
— Вун, Щийи свае, зи сифтедини я, эхиримжидини.
— Белки ваз зи халис тIвар бегенмиш туш!
— Селвана...—Гьамида и тIвар гьижайриз пайна тикрарна:
— Сел-ва-на. Первана... Маса дишегьлидал алаз гьеле дуьшуыы хьайи тIвар туш. Лап хъсан тIвар я: Сел-ва-на. Селди ван авуна. ИкI лагьай чIал яни?
Гъуьлни свае сад садал машгъул тир гьа и вахтунда къецел патан рак гатай ван атана: «Пахъ», «пахъ», «пахъ».
Селвана гъуьлуьн метIерилай къарагъна.;
— Рьуьлуьхъ галаз чан-рик! ийизни тадач. Тадиз атанва..! Женнетдин ранг авай чиник цуру лишанар кваз Селван? цIун кIвализ хъфена. Гьамид дегьлиздиз экъечIна, экв куькIуьр| на, гурарай агъуз эвичIна. Чефте ахъайдалди ада жузуна: |
— Вуж я? I Жаваб гайи кас хьанач. ИкI ятIани, ада рак ахъайна. Кьи^ къецел акъудна, куьчедин и патаз, а патаз килигна, мукьвари^ касни гвачир. Цавай вацра серинвал квай ишигъ гузвай.
Гурарай винел экъечIдайла, Гьамидаз вичиз килигиз акI вазнавай паб акуна.
— Касни авач,— лагьана Гьамида.
— За Яру Нямет ятIа, лагьанай.
— Ваз гьинай чида? I
— Атанвай. Вун идарада амаз атанвай... Ша хъша, за лугьуда.
Гьамидаз тажуб хьанач. Адаз анжах и хабарди пис эсер авуна. Нагагь папа «хъша» лагьаиа кIвализ хтайла, Селвана вичин метIерал ацукьна, вичихъ галаз чан-рик! тавунайтIа, идарада Беговахъ галаз хьайи къайи рахунар рикIелай алатдачир. Абу-рун тагьсирдик кваз рикI дарих яз амукьдачир. Гьамида фикир авуна хьи, Селвана амалар чидай кесерлу инсан я. Вич идара-
дай хтанмазди, ам хуруда гьатун, гардандикай вич куьрсарун, инци хьиз кинар авун, вичин метIерал ацукьун дуьшуьшдин кяр тушир. Абурухъ чпин мана-метлеб авай. Гьамид анжах ги-.|ЦI гъавурда гьатна. Адаз чир хьанай хьи, Яру Нямета Селвана-диз вичинни Бегован арада хьайи къалмакъалдикай ихтилат пвунва. Папаз гъуьлуьн рикI аладриз кIанзава. Гьа икI хьунни и пуна эхир, бубад хва. Паб туш, къизил я...
— Гъуьл, иниз ша,— Селванади Гьамидан гъил кьуна, ам чилел экIянавай, ачух рангарин еке гамунал ацукьарна. Вични «дан патав, далу нехишар квай кагъазар алкIурнавй цлаз яна, идан патавай ацукьна. Селванади гъуьлуьв къизилгуьлдин ири itybKBep алай ястух вугана.
— Вун ястухдихъ агалта, за ихтилат ийида. За ваз телефон-дпй зенг ийидалди са сят кьван амаз, Яру Нямет атанай. За вун идарада ава лагьана. «Чида,— жаваб гана ада,— заз Гьамид и куна». Ахпа лагьана: «Заз вахъ галаз ийидай са рахун ава». Ам захъ галаз тавдин кIвализ атана. Сифтедай адаз чи хъел гааф авай., «За Гьамидан дуван аквада. Ада фикир тавурай, || кар за 'буш кьада. Гараждиз зун къведа хьи, къведа. Гьавая Гьамида вичин кьил беладик кутун тавурай». «Я стха,— лагьа-нп за,— зун итимдин крарик къаришмиш мийир». «За вилика-маз хабар гузва; зи рекьел акъваз тавурай». Ахпа Яру Нямет лупIна кисна. ИкI пуд-кьуд декьикьа хьана. «Са такъуб яд це ваз»,—тIалабна ада. Зани гичиндай дана, Ятьед булахдин яд гана. Ада хъурт-хъурт ийиз хъвана. Хъвадайлани туьтуьн хат ийрбдиз виниз-агъуз фидай.
И арада мад кIаникай рак гатай ванер атана. Хъел кваз хьиз Гьамид кIвачел къарагъна.
— Акъваз,Гьамид. Зун фида. Яру Нянет ятIа, вун гьеле хтан-нач лугьуда.
— Нагагь ви къвалав атанвайтIа, адан вилер зал алай жеди.
— КIантIа хьурай. За ада лагьай кьван гафар ваз ихтилат ийин.
Юаникай мад рак гатай ванер атана. Виликан сефердилай тафаватлу яз и сефер рак уьтквемдиз гатазвай: «Къап», «къап», «къап».
— Зун эвичIда.
— Герек туш, свае. — Заз яб це.
Селвана, чапла гъил мегьежрал эцигна, гурарай агъуз;>вичIна.
— Гьамид кIвале авани? За ваз зун хкведа лагьанай.— Ня-метаз ракIарай дегьлиздиз гьахьиз кIан хьана. Адан вилера «жугъдин цIерекIвар къугъвазвай. ЯцIу пIузарар алай сивин
къерехдив цуыЛуьндин хъипи хьанвай каф гвай. Сивихъайни къенер винел акъуддай ни къвезвай.
— Дуьз я, Гьамид хтанва, Нямет дай. Амма исятда куьн гуьруыымиш хьун герек туш. Амни перт хьанва, вунни гьа гьал-да ава. За адаз куьне заз лагьай гафар гьеле хъланвач. Са кас атанвай. Вахт хьанач. Вун пака хъша. Няниз. Гьа и вахтунда. Заз чиз, куьн меслят жеда.
— Килигда ман, бубад руш! Са югъ фад, са югъ геж! Жу-ван итимдиз, жуван мердимазардиз лагь: ам тахьуй, валлагь, аллагь хьуй, гараж за къачуда хьи, къачуда. Трестдин буйругъ зав гва. Ам гьеле пуч акъуднавай кас авач. Я женни ийидач!..
Яру Нямет ван кваз, рахаз-рахаз хъфена.
Тавхана кГвализ хтана, мад яру-цIару гамунал динж хъхьа-на. Селванади рикIик къалабулух кваз лагьана:
— Чан гъуьл, Гьамид, зун ви къуллугъдин крарик къа-ришмиш жезвач. Яру Няметаз адаз кIанзавай чка гана алуд. Нагагь Бег, Султанбег и кардик къаришмиш ятIа, ада буйругъ ганватIа, абуру чпин къаст, заз чиз, зи рикIи икI лугьузва, абуру чпин къаст кьилиз акъудда...
Гьамида жаваб ганач. Ам фикир кIватIна, хейлин вахтунда гьич вилери цIапI-цIапIни тийиз, гамун са чкадиз килигиз акъ-вазна.
— Зав чуьнгуьр гице, Щийи свае. За ваз кьве мани лугьун...
— Вуч? Ви рикIел манияр атанвани?
— Зун и пата, вун а пата. Арадавай мензил вуч я? Чун сад садаз кIан хьайила...— хурал чуьнгуьр кьуна, адан симерай ту-пIар авадриз Гьамида вичиз авачир ванцел манидин гафар лагьана.— Ахпа гьик! тир, Щийи свае?
— Залум бубад тагун вуч я!
— Гьамида тикрар авуна:
— Залум бубад тагун вуч я!.. Валлагь, свае, кьулухъ чIу-гуна жедач. Яру Нямет хаталу инсан я. Адакай заз са къад касди ихтилат авунва. Нагагь ам гараждиз ракъурайтIа, ада анай еке пад акъудда. Эхирни, за жаваб гун лазим жеда. Мад-ни килиг. Им трестди зи разивал авачиз совхоздал илитIзавай муьжуьд лагьай кас я. Садни къуллугъдин рекьяй пешекар туш. Сад дустагъдай хтанва. Сад маса совхоздай чукурнава. Садни...
— За, чан зи гъуьл, вун гьахъ туш лугьузвача. Вун гьахъ я. Виш агъзур сефер гьахъ я. Амма вун тек я. Ви пад кьадай кас и дуьньядал алани?
Гьамида зарафатдал вегьена:
— А-а, Щийи свае. Вунани зи пад кьазвачни?
— Гьелб«тда, ава.
— Бес вуна садни авач лагьана эхир...
— За рикIивай лугьузва, вичи ягьанат ийизва... Залай гъей-ри, мад садни авач. Гьа ви кьве стха къачу...
— Щийи свае, ваз минет хьуй: абурук хкуьрмир. Чун аял нахтарилай сад садав атай стхаяр хьанач. Мад за вучин!?
— Вуини тахсирлу я. ДатIана еб чIугвадай зат! туш. Ахьтин <шин эхирни санлай кьат! жеда..
— Нагагь вакай совхоздин директор хьанайтIа, вуна ам гьи чкадал гъидайтIа!
— Зун дарманханада амукьрай. Мад маса къуллугъар заз
герек авач.
— Эе, хьана. Яру Нямета ваз мад вуч лагьанай?
— Эвелни^эвел, ваз за лагьайвал, ада еке къурхуяр гана. Га-раждин иеси вич тахьайтIа, вичи чи кIвалеризни цIай яда лагьана, гараждизни. Валлагь, ийида. Ам пис кас я. Ада вилер вкъисай вахтунда рикIяй пад акъатда. Вилер туш — кьилел чIулав гум алай ялавар я.
— ЗатIни ада ийич. Вун сакит хьухь. Ваз секинсузвал хъсан
туш гьа...
Селванади чиник утанмишвилин хъен кваз вилер агъуз авуна. Ада ахпа уфт акьалдарна. Ам кисна, вилик квай гамунин кьве нехишдиз килигиз акъвазна. Нехишар нуькIерин суьре-тар тир. Сад яруди, муькуьдини руьхъведин рангунинди. Яруди рпкъин экуьн хъендик квай. Руьхъведин ранг алайди адан экуь-на гьатнавай.
— Вун кисна хьи, Щийи свае. Я ваз лагьай пис гаф авани? Папа къацу чIура беневшаяр чкIанвай читдин булушка алай
к'ьуьнер са тIимил кьван виниз хкажна. Ахпа ам вилер кIани-
кай гъуьлуьз килигна.
— Вуна заз «секинсуз жемир» лагьанай...
— А-а. Лагьанай. Ви гьалда ваз секинсуз хьун пис я, свае.
— Зи гьалда. Захъ дегиш са гьални авач...
— Авач? — Гьамидан чиниз серин хъен яна. Ада вичелай пслу тушиз папан руфун алай чкадал вил вегьена.
— Зани затI-матI аватIа лугьузвай. Ягъалмиш хьана. Авач, Гьамид. Ваз такIан хьанани?! Гьелбетда, хьана. Гьахъни я. Ваз «квазвачни. СакIани жезвач.
— Де хьна, Щийи свае. Хажалатар мийир. Кьисмет хьайи-|| а, жечни!
— Чи яшда авай инсанрихъ кьвед-пуд аялар ава! Селванадин гевил лап цуру хьана. Адан хъипи рангунин
пилера накъвари ulapulap гана. Туьтуьниз къагьар атана. Ди-