Ха-ха! Улар мине юлбаҫар тинеләр. Ҡурҡаҡтар! Әбрәкәй соҡоро һеҙгә ҡәбер булһын!” (“Һуңғы һартай”).
Ғаязитдин Туҡтамыш-хандың артабанғы яҙмышына килгәндә, Ғаффари яҙмаһында ҡыҫҡа ғына, әммә тәрән фажиғәле аҙаҡ бар; ул иһә баяғы өҫтәрәк әйтелмеш һарт батшаһы Ҡоростоң да, “Һуңғы һартай” монологы геройының да яҙмыштарының аҙағына бәрәбәр: “Ул (Туҡтамыш-хан) 17 йыл идара ҡылды һәм әмир Тимерҙән ике тапҡыр еңелде.
Икенсе тапҡырында ул һуңғы сиккә еткерелде* (*Йезди: “Ханлығын, йортон һәм ҡулындағы билдәле һәм билдәһеҙ бөтә мөлкәтен юғалтты һәм, йәнен ус төбөндә тотоп”...), далаларҙа ҡаңғырып йөрөнө, аҙаҡ килеп, 1405 йылдың 28 июнендә вафат булды”.
Заманаһының юғары мәҙәниәтле шәхесе Туҡтамыш-хан, әлбиттә, боронғонан ҡалмыш тарихнамәләрҙе, шул иҫәптән һарт батшаһы Ҡоростоң да тап уның үҙенекенә оҡшаш әсе яҙмышы теркәлгән шәжәрәне уҡыған — Геродот ҡарт файҙаланмыш төп сығанаҡ уға ла билдәле булған. Һәм ул ундағы һарт батшаһы Ҡоростоң яҙмышы менән үҙенең яҙмышы ике тамсы һыуҙай оҡшашлығы хаҡында, шулай уҡ яҡын туғаны һәм әмире Ялыҡ-бейҙең һоҡланғыс батыр тормошо, тетрәткес яҙмышы тураһында ла ныҡ ҡына уйланғандыр: “Барс йылында тыуған кешенең яҙмышы яҙғы ел һымаҡ була, уның йылыһы ла, һыуығы ла бар. Шулай. Тик мин һеҙгә әйтәйем: әсе менән сөсөнө татыған ғына белә. Яҙмышым мине ғүмеремдең эңеренә килтерҙе. Бер ни ҙә кәрәкмәй миңә хәҙер. Үтте минән. Тирмәләремдән дә, көтөү-көтөү малдарымдан да — барыһынан да яҙҙым. Хәҙер мин мөнйәп ташлаған һөйәктәрҙе йыйып йөрөүсе эйәһеҙ эт, өңөн юғалтҡан бурһыҡ кеүекмен.
Хәҙер мин йәйләүҙән-йәйләүгә ҡыҙырып, кеше яҡҡан ут янында йылынып йөрөйөм. Ят ҡаҙандан һарыҡтың ҡалаҡ һөйәген генә бирәләр миңә. Кеше еләнен кейәм, кеше кейеҙенә йоҡларға ятам.
Бер нәмәм дә юҡ минең!
Байғош мин!
Ҡасандыр ҡулға-ҡул тотошоп килгән дуҫтарым ҡайҙа? Юҡ улар. Ҡайҙа батыр Сарым? Ҡайҙа Тәтегәс? Ҡайҙа хан-уғлан[155]?!.
Китте улар. Күптән ергә һарҡҡан уларҙың күҙҙәре.
Бер үҙем мин. Иң һуңғы һартай мин[156].
Ләкин белегеҙ: мин һуңғы яу булманым![157]
Элек мине аҡһаҡал тип тә, бей тип тә йөрөтәләр ине! Эйе. Хәҙер мин ҡарт. Мин үләм. Булһын шулай” (“Һуңғы һартай”).
Һәм ул, ғүмеренең аҙағын кисергән Туҡтамыш-хан, борондан килгән башҡорт йолаһы буйынса, Һарт батшаһы Ҡорос шәжәрәһе хикәйәтен үҙенеке һәм Ялыҡ-бейҙеке менән ҡуша дауамлап, бәлки, Ҡорос батша монологы өлгөһөндә үҙ монологын һәм Ялыҡ-бей монологын да ижадлап теркәгәндер. Һәм Туҡтамыш-ханыбыҙ вафатынан һуң ул ҡулъяҙма, ысынлап та, быуаттар буйына ҡулдан-ҡулға күсерелеп, фольклор ҡанундарынса ла үҙгәртелеп эшләнеп, ошо көндәргә “Һуңғы һартай” рәүешендәге өҙөгө генә килеп еткәндер...
Ҡайһы бер исем-шәрифтәренә ҡарағанда, “Ялыҡ-бей монологы”нда уның улы сифатында телгә алынған “батыр Сарым”, һис шикһеҙ, Туҡтамыш-хандың кесе улы Сарым-асандың ҡыҫҡартылмыш исеме булып тора, сөнки бындағы “асан” — тәхет (ДТС, 59-сы бит), ә икеһе бергә “Сарым — тәхет вариҫы” йәғни тәхеткә ултырасаҡ хан улы, тигән мәғәнәле һүҙ; был иһә Сармасандың (Сарым-асандың) Ялыҡ-бей улы булмайынса (сөнки бей улына тәхет тейеш түгел), Туҡтамыш-хан улы икәнлеген дәлилләп тора. Шул рәүешле, хандың өлкән улының да исеменең (Ҡармасандың) ҡыҫҡартылышы Ҡарым (Карм) булып сыға. Өҫтәүенә, уғата ғәжәпкә ҡалдырып, боронғо Һарт иле Лидияның иң ҙур йылғаһы ла Карм (варианттары: Һарм, Сарм) тип исемләнеп, Птоломей картаһына Һармус рәүешле теркәлгән, ә ул иһә Ҡармасан йәки Һармасан йәки Сармасан тигәндең ҡыҫҡартылмышы булһа кәрәк; бер үк ваҡытта был топоним Башҡортостандың Ҡармасан менән Сармасан (Чермасан) йылғаларыныҡы ла. Бәлки, Һарт батшаһы Ҡоростоң һөйөклө улдары ла шул исемдәрҙе йөрөткәндер: Карм-асан (“Кәрим — тәхет вариҫы”) һәм Сарм (Черм)-асан (“Сарм — тәхет вариҫы”), ә Геродоттағы “Атис” тигәне — Ҡорос улы Ҡармасандың “Атас” (тап атаһы, Атаһының копияһы) тигән ләҡәбе генә булғандыр; һәм, бәлки, уҡымышлы Туҡтамыш-хан был данлы тарихи исемдәрҙе хитаптан үҙенең улдарына алып ҡушҡандыр, сөнки уның күп һанлы бала-сағаһы араһында тап шундайҙары ла бар: Кәрим-бирҙе (Карм) һәм чекри(м) йәки че(к)рм (“ыласыным” мәғәнәһендә); шуларға баяғы “асан”ды ҡушып әйтһәк, килеп сыға Карм-асан (Ҡармасан йылғаһы) һәм Чекрим-асан, ә ҡыҫҡартылмышында Черм-асан (Сармасан йылғаһы). “Һуңғы һартай”ҙан мәғлүм булыуынса, Башҡортостандағы билдәле был ике йылғаға шул монолог геройының йәғни Туҡтамыш-хандың, тип алайыҡ, ике улының исемдәре ҡушылған...
Шуны ла әйтергә кәрәк, “Ялыҡ-бей монологы”нда Туҡтамыш-хан өсөн дә, Ялыҡ-бей өсөн дә уртаҡ дошман булған һәм улар тарафынан йә эҙәрлекләнгән, йә үлтерелгән тарихи шәхестәрҙең исемдәре бар:
1. Ҡотло-буға-уғлан, Урыҫ-хандың улы (монологта Тора-Мәңге тип буталған) — уны Туҡтамыш-хан үҙе үлтергән булыр.
2. “Тимер баҫҡағы” — 1395 й. Өфө янындағы һуғыш алдынан Тимер тарафынан хан ҡылынып, үҙенә ил ҡоршарға оҙатылмыш Ҡойрисаҡ-уғландың йомошсоһо булырға тейеш; уны ысынлап та Ялыҡ-бей үлтергәндер.
3. Туғай-боға-барлас, 1388 й. Туҡтамыш-хан тарафынан ҡамап алынған Бохарала, Тимер яҡлы булып, Туҡтамыш-хан ғәскәренә ҡаршы һуғышҡан әҙәм — монологтағы Туғай-бей.
4 Әли-бәк-ҡаңырат (монологтағы Әлекәй), шул 1388 йылғы һуғыштан алып Тимер ялсыһы — Туҡтамыш-хандың эҙмә-эҙлекле дошманы.
“Һуңғы һартай”ҙың геройы үҙенең улдары Ҡармасан менән Сәрмәсәнде “Алкөн тигән бер әсә балалары” тип атаһа ла, был бөйөк ҡатын геройҙың үҙен, йәғни Туҡтамыш-ханды, тыуҙырған Алкөнәсә (сығанаҡтарҙағы Көнәсә) булып сыға — шәжәрәләге быуындар буталышы алдыбыҙҙа
Монолог геройы “өс ҡатыным бар ине”, тиһә, Туҡтамыш-хандың да ҡатыны өсәү булған: Һөрәнбикә, Шәкәрбикә-аға һәм Туғайбикә.
Ғаязитдин Туҡтамыш-хандың ишле бала-сағаһынан түбәндәгеләре билдәле:
Улдары:
1. Ҡадир-бирҙе
2. Искәндәр
3. Көсөк
4. Әбү-Сәйет
5. Яппар-бирҙе
6. Көбәк
7. Кәрим-бирҙе
8. Йәләлитдин
9. Бәхет Ибәк-хужа
10. Сәйетбәк-хужа
11. Солтан-Хөсәйен
12. Мөхәммәт-хан[158] (Олоғ Мөхәммәт)
13. Чаҡар (Чекре)
14. Хаҡбирҙе.
Ҡыҙҙары:
1. Байрамбикә-ханса
2. Йәнекәй-ханса
3. Мәликә-ханса
Ғаязитдин Туҡтамыш-хан улдары араһынан түбәндәгеләре төрлө осорҙа Алтын Урҙа тәхетен биләгәндәр (К.Э. Босворт буйынса):
1. Кәрим-бирҙе — 1412-1414.
2. Көбәк — 1414-1417.
3. Яппар-бирҙе — 1417-1419.
4. Олоғ Мөхәммәт — 1419-1420, 1427-1433.
Ғаязитдин Туҡтамыш-хандың улы Олоғ Мөхәммәт, Мәскәү кенәзе Василийҙың 40 меңлек ғәскәрен еңгәндән һуң, урыҫтарға бойондороҡло Ҡазанға килеп керә һәм шунда үҙ аллы Ҡазан ханлығын нигеҙләп, уның беренсе ханы була. 1464 йылда ул үлгәндән һуң Ҡазан тәхетенә уның улы Мәхмүт ултыра, Мәхмүттән һуң — сиратлашып уның улдары Хәлил һәм Ибраһим, ә Ибраһимдан һуң — уның улы Илһам. 1487 йылда Илһам ханды бөтә ғаиләһе менән ҡуша Ҡазан халҡы, үҙ йәндәрен ҡурсалап, Мәскәү кенәзе 3-сө Иванға һатып ебәрә; Илһам, уның ҡатыны һәм әсәһе шул урыҫ әсирлегендә интегеп үлә, ә Хоҙайбирҙе тигән улын көсләп суҡындыралар. Был аяныс ғибрәтле хәл татарҙарҙың 1552 йылда Яуыз Иванға үҙ ханбикәләре Сөйөмбикәне, илата-илата, имсәк балаһы менән ҡуша шундай уҡ хаҡҡа һатып ебәреүҙәренең башланғысы була... Ҡазан тәхетенә Туҡтамыш-хан нәҫелдәренән тағы сиратлашып Ибраһим-хан улдары Мөхәммәтәмин һәм Ғәбделлатиф ултыра, шулар менән ундағы башҡорт хандар шәжәрәһе өҙөлә.
Өҫтәрәк әйтелеүенсә, Туҡтамыш-хан үҙе 1405 йылдың 28 июнендә үҙебеҙҙең Төйлән йылғаһы башындараҡ Асылыкүл буйында донъя ҡуя. Туҡтамыш-хандың кесе улының исемен һаҡлаған Сармасан йылғаһы ла шул төбәктән башланып, уның буйында Туҡтамыш-хандың әсәһе Алкөнәсәнең ырыуҙаштары ҡаңғылар йәшәгән Ҡаңғы-Төркәй ауылы әле лә бар. Ауыл исеме Ҡаңғы-Төркәй, миңә ҡалһа, Ҡаңғы-Түрәкәй тигәндән алынғандыр, сөнки бит тап шул ауылдың изге ҡатыны Алкөнәсә башҡорттоң бөйөк түрәһе Туҡтамыш-ханды тыуҙырған; юҡҡамы ни “Һуңғы һартай”ҙа ла халыҡ уның геройына тап шулай “Түрә!” тип өндәшә. Һәм ханды үҙ ҡуйынына алмыш изге ҡәбер ҙә, моғайын, тап ошо төбәктәлер: Муса мулланың атаҡлы “Үҫәргән тәүәрихе”ндә ул хаҡта, Туҡтамыш-хан ғүмеренең ахырында “Сәрмәсән йылғаһы буйында йәшәгән. Ҡәбере лә уның шунда, уңайлы яҡшы урында” (43-сө бит), тип әйтелә бит. Хоҙайҙан булып, ул изге уба һаҡланһа ине, тип теләйек, сөнки ғәййәр большевиктар хөкөм һөргән 70 йыл эсендә ҡыҙыл дәһри-ҡырағайҙар тарафынан Асылыкүл әйләнәһендәге боронғо күп зираттар емертелеп, ҡәбер таштары “бөйөк коммунизм төҙөлөштәре”нең нигеҙҙәренә һалыныуы билдәле...
Әлхасил, мәшһүр М.И. Касьянов халыҡтан яҙып алмыш “Һуңғы һартай” тексының боҙолмаған төп нөсхәһе ошоғаса уҡыусылар ҡулында булмағанлыҡтан, уның, нисек бар — шулай, теүәллекле күсермәһен килтерәм: