Ризаитдин Фәхретдинов
Милләтебез – миллиәт
Беренче мәртәбәдә Уфада торған ваҡытта “Тәржеман” гәзитәсенең санларында үз милләтемез хаҡында бер ҡәдәр мәҡәләләр язған идем. Мәҡәләләремнең хөләсәсе үземезнең “төрки” милләтенән булыуымызны вә “татар” түгел икәнемезне дәғүә ҡылыудан ғибәрәт иде.
Ун йыллардан артты инде матбуғат берлә иштиғалем юҡ. “Тәржеман” гәзитәсе түгел хатта “Ваҡыт” гәзитәсене дә күргәнем юҡ дисәм дөрөс. “Тәржеман” гәзитәсендә булған сүзләремнең уҡыучылары ҡашында тәьсир ҡалдырып-ҡалдырмауыны белмәйем. Бөгөн һәммәсе хәтеремдән чыҡҡан. Хатта язылған йылы вә тарихы да исемдә юҡ. Шул ҡәдәр нәрсә хәтеремә килә: “Без татар түгелмез. Бәлки төркмез”, – сүзене башлап матбуғатта сөйләүче үзем булсам кирәк. Элек ваҡытларда “Тәржеман” сәхибе Исмәғил бей үзе дә тарафында иде.
Ҡағызлар аҡтарылған ваҡытта бөгөн аңсыздан бер сан “Тәржеман” гәзитәсе килеп чыҡты (1913 йыл 17 июнь 145 номер). Алып ҡарасам мында төрклөгөмез хаҡында “Миллиәтне белмәк” тигән сүз башы астында бер мәҡәлә бар. Мәҡәлә озон, Исмәғил мырзаның үз тарафындан язылған булса кирәк. Яңы килгән гәзитәне уҡыучы рәүешендә моны уҡып чыҡтым. Бәлки жыйып ҡуйыуым да шул мәҡәлә өчөн булғандыр. Бу рәүештә озон мәҡәләне генә күчерә алмайым. Шулай булса да бәғзе бер әһәмиәтле жөмләләр бар. Анларны иғтибарсыз ҡалдырыуға да көчөм етмәй. Шуның өчөн дә бу урында сайлап күчермәкче булдым. Мәҡәләлә ошбу жөмләләр бар:
“Татар” исеменә ғашиҡ кешеләрдән Ғәбделбари Баттал әфәнде Ҡазан шәһәрендә чыға торған “Мәктәп” журналында татарлыҡ дәғүәсен ҡыладыр. “Болғар” төркләренә “татар” исеме читләрдән бирелгән, әммә милләт үзе бу исемне ҡабул итмәй. Хатта аны тәхҡир итеп санағаныны иғтираф иткәне хәлдә Баттал әфәнде “татар”лыҡны ҡабул иттереү ижтиһатындадыр.
Милади берлә егерменче вә милли тарихымызның ун өчөнчө ғасырында булыуымыз хәлдә бер тарафтан “образование” вә икенче тарафтан да “зыялы вә белеүче” әдәмләремезнең суҡырлыҡлары вә тәҡлидчелекләре иң олуғ бер бәхетлегемездәндер.
Иске Мәскәүнең тарихтан һәм этнографиядан хәбәрсез дьячоклары тарафындан безләргә “татар” аты тағылған. Руслардан алып френк ғауамы да безләргә “татар” дигәнләр. Баттал әфәнде инде шушы исемне ҡабул итәдер. Хәлбуки без бу хатаны ҡабул итеү урынында аны дөрөсләүгә бурычлы идек. Әлдә яхшы руслар безгә “татар” исемене биргәнләр, әгәр дә “черт” дип исем биргән булсалар иде бөгөн Баттал әфәнделәрнең: “Без төрк түгел, бәлки черт”, дип дәғүә итеүләре лазым килер иде.
Әгәр дә Ғәбделбари Баттал әфәнде “татар” исеменә ғашиҡ булмаса иде “выждан-и милли” (народная совесть)” читләр тарафындан бирелгән яңлыш исемене ҡабул итмәз иде.
Баттал әфәнде: “Чын Алтын Орду татарларының тоҡомондан булған Ҡырым татары Исмәғил бей Гаспринский: Без – татар түгел, бәлки төрөкмез, тип ҡычҡырды “ ди.
Дөрөс, без шулай ҡычҡырдыҡ. Чөнки өч мең йыллыҡ бу төрк биш йөз йыллыҡ яңлыш исем булған “татар”лыҡны ҡабул итмәз. Безнең ҡарт бабаларымызның асыл йортлары Алтын тауларда, Урта Азия болон вә туғайларында, далаларында иде. Мәдәни күршеләре дә чинлеләр иде. Монларның иске тарихлары төркләрдән (тукюлардан) хәбәр бирәдер. Монда “татар”ның исеме дә, жисеме дә юҡ.
Иске Иран тарихлары, хатта әсатиры “төрк”, “туран” вә “Төркөстан” берлә уғрашадыр, монда “татар”ның намы вә шаны юҡ. Рум-Бизанс тарихы төрк хаҡанына, Төркөстанға илчеләр юлланғанлығын сөйләй, татар ханы йәки Татарстанны димәй. Ғәрәп тарихлары “төрк” вә “Әтрак”дән бахис итә, татарны белмәй. Иң иске мөәррихемез Әбүлғази Баһадир хан үзе язған тарихҡа “Шәжәрә-и төрк” дип исем биргән. “Шәжәрә-и татар” димәгән.
Иске заманлардан бирле “уйғыр төркләре”, “төрк языулары”, “төрк әсәрләре”, “төрк хәрефләре” мәғлүм, “татар” түгел. Чөнки “татар” юҡ.
Жыһаннәмәләр, жаграфиялар, Ғәрәпстан, Афғанстан, Төркөстан йорто, Төрк йорто дип сөйләйләр, әммә “Татар йорто” димәйдәр. Чөнки донъяда “татар”, “Татарстан” юк.
Магул (монгол) милләтендә “татар” исемендә кечкенә бер таифә барлығы сөйләнсә дә, тарихта вә мәдәниәттә һич әһәмиәте булмағанлыҡтан үзләре дә Батый хан заманында монҡариз булғанлыҡларындан онотолоп ҡалғанлардыр. Шундай вәхши вә мәжһүл таифә исемле төркләргә исем әйтеү хаҡындағы ғәйрәтләр, ижтиһадлар безне тамам ғәжәпләндерәдер.
Бөгөн Рум илендә шөһрәт чығарған болғарлар иске заманларда Идел (Волга) буйларындан күчеп киткән вә суңындан славянланған болғар төркләре икәнлекләре фәнни рәүештә мәғлүм.
“Йыуаныч”, 41 мәжлес
Без кем?
(Вәлиулла Әнүәри әфәнде Зайсан шәһәрендән үземезгә язған хосуси бер мәктүбендән чүпләнеп алынадыр).
Әфәндем! Ғәфүгезгә иғтимад идеп ҡәлбемдә мәзкүр вә үземә күрә әһәмиәтле бер мәсьәләне сезгә ғарыз итәмен. Мәсьәлә үземезнең кем икәнлегемезгә ғаидтыр. Безнең әһлемез, фекеремә күрә болғар төркләредер. Болғар төркләре үз ғасырларында мәдәниәтле, һөнәрле вә хөкүмәт сөрөүче, бай вә дәүләтле бер милләт иде. Сәйәсәтләре вә тижаратлары берлә үзләрене Бизансларға, иранлыларға, хорезмиларға вә төркөстанлыларға танытҡанлар иде. Артыҡ дәрәжәдә байлыҡларына ҡызығып үзләренә вәхши халыҡлар һөжүм идеп тордолар, тынычлыҡ бирмәделәр. Зур бәләләр вә фәләкәтләр килтерделәр. Ғаҡибәт хөкүмәтләре мөнҡариз булды.
Дөрөс, хөкүмәтләре монҡариз булды. Әммә үзләре мөнҡариз булмадылар. Милләтләрене вә динләрене сәләбәт вә мәтанәт үзәрендә саҡлап дауам иттеләр. Анлар әүәлге хәлләрендә бөгөн дә бар вә дауам итеп торалар, милләтләрене вә динләрене тотоп ғүмер сөрәләр. Бөгөн дә Ҡазан кешеләре, татарлар, мишәрләр вә башҡортлар исемләрендә йөрөгән халыҡларның бөтөнөсө болғар төркләредер. Монларға “татар” исеме бирелеүе зур яңлышлыҡ булып, аңсыз халыҡлар тарафындан ихдас ителде.
Болғарлыҡ безнең маямыз вә шәрәфемез һәм дә мәдар ифтихарымыздыр. Ни өчөн без вәхши татар ғауамыны күтәрәбез? Татар диелгән халыҡлар үзләре дә хәҡиҡәт хәлдә татар түгел, бәлки магуллар. Чыңғыз балаларындан болғарларға аз ғына да файда булмады, бер нәрсә дә бирмәделәр, моның берлә генә ҡалмай, бәлки болғар төркләренең мәдәниәтләрене, хаят вә тижаратларыны емерделәр, әсир ҡылдылар. Ҡатил ғәм вә вахшәтләре дәһшәтле булды. Болғар шәһәренең емерек хәлендә тороуы Чыңғыз балаларының вахшәтләрене тасуир итеүче мөжәссәм ядкәрдер. Болғар мәмләкәтендә Чыңғыз балаларының шул харап итеүе вә емереүдән башҡа аз ғына да ядкәрләре юҡ. Затән монларда мәдәниәткә истиғдат та юҡ икәнлеге мәғлүм.
Суң ваҡытларда безнең йәшләремез ниндәй сәбәпләрдәндер үзләренә татар исемен ала башладылар. Болғар төркләренә рус халҡы татар дисәләр аның сәбәбе бар. Әммә үз йәшләремезнең үзләренә татар исеме биреүләрендә ниндәй сәбәп бардыр, мәғлүм түгел.
(Вәлиулла әфәнденең бу фекерләре безнең элек ваҡытлардан бирле дауам идеп килгән фекеремез, хатта ғаҡидәмез иде. Ләкин суң ваҡытта үзләренә ихтияр вә ирек бирелгәндән суң йәшләремезнең бөтөн дини мәдрәсәләремезне бөтөрөүләрене, ғалимларымызны вә дин хадимларымызны йортларындан чығарып, хатта йәш балалары берлә ҡарларға чығарып ташлауларыны, бер сыныҡ икмәксез ҡалдырыуларыны, үзләрене катор хезмәтләренә ебәреүләрене, пәйғәмбәремезне, Көръән Кәримне, хатта Алланы сүгеүләрене вә динсез булыуларыны (иртидадларыны) күргәнемдән суң бу таифәнең татар икәнлекләренә ышандым – Ризаитдин Фәхретдинов).
Хәлбуки Чыңғыз балалары безнең бабаларымыз вә ғәйре милләтемез өчөн аяҡлы ҡаза булдылар. Алар безне генә түгел, бәлки Төркөстан төркләрене, иранлыларны, хатта ғәрәпләрне дә изделәр. Мәгәр дә ғәрәпләр, иранлылар Чыңғыз балаларының ялған вә яңлыш исемләре булған “татар”ны үзләре өчөн ҡабул итмәделәр, әүәлдәге үз исемләрендә ҡалдылар вә шул исем берлә дауам иттеләр. Шул ялған исемне ни өчөн без генә ҡабул итәмез?
Зайсан. Вәлиулла Әнүәри. 1917 йыл 20 декабрь.
“Йыуаныч”, 44 мәжлес
Баҫмаға Әхәт Сәлихов әҙерләне
Факсимиле рукописи
1. Милләтебез – миллиәт (“О нациоанльности”)
Без кем? (“Кто мы?”)
