ТАЗА ХЪХЬАЙ КУЬГЬНЕ ХИРЕР 12 глава

ЧIехи меркездай гъвечIи меркездиз хтай вахтунда Мифтя­гьан рикIел тарихчи Кълинж Салегь атана. Вучда кьван, гьада-вайни тел къачудани? Яраб Салегьа кхьидатIа? Ада кхьейтТани, Бегди вуч лугьуда? Хъел къведани, хъвер къведани? Мифтягьаз Бегдинни Салегьан къалмакъалдикай са уьтери хабар авай. Бегдин бубадин нуькер Аваданан кIвалин чиликай вилик вахтарин кагъазар жагъурна, абур Салегьа хутахайди эл-^ диз кашуш хьанвай. А кардик Гьамид къаришмиш тирдини ма-" лумзавай. Чпин арайравай гъерезрин кьилел имни хтанвай. Бег­ди Гьамидавай сурун суал кьунай. Вуна вучиз Салегь гьукумат-дин майишатдин машинда акьадарна Кьелен шегьердай хуь-|)уьз хканвайди я? Вуна Салегьаз гузвайди вучтин делилар я? IСъуй Салегь вичелай нарази хьурай. Адаз себебни ава. Вичи «давай кIани руш къакъудна. Вавай къакъудай затI авач эхир. Ниди вуч гьарай-эвер я! Килиг, Гьамид, иесидин шаламар жакь-иамир. Багьаз акъвазда. Идални бес тахьана, Бегди силисдин къуллугъчийриз хабар гпна. Сад лагьайди, Салегьа Рагълух вилаятдай тарих патал еке къимет авай кагъазар чинеба тухвана вичиз кьуртIиава. Абур кемятдин хазина я. ИкI хьайила адак еке тахсир ква. Адаз чи I.'ьанунрал атайтIа, кар гана кIанда. Кагъазар, лагьайтIа, Рагълух шегьердиз хкана кIанда. Кьвед лагьйди, Салегьани Гьамида Ава-цан буба чпин гъилералди кьенва. Чеб силисчияр яз кьуна, абу-|)у чанда аман амачир йиртих чпин суалрал къарсатмишна. Ин-<'пнвилин суфат квадарнавайбуру кьуьзуьдаз гьихьтин кичIерар гинатIа, низ чида?! Куьрелди, Салегьа, Гьамидни Масан галаз шилу инсан суруз ракъурнава. Идалай еке тахсир жедани? Бес Двадан кьуьзуь ва кесиб кас я лагьана, адан ажал инсафсуз-|)ив, мердимазаррив хъурт! ийиз тадани? Таз жедач! За таз гу-дач! Гьакъикъатдани, силисчияр Бегдин чIалахъ хьана. Абур жу-iyn-качузун ийидай кардик экечIна. Вири и агьвалатрикай Мифтягьаз хабар авай. ИкI тиртIани, | i;> фикир авуна хьи, Салегьав Бегдиз тебрикдин тел ракъуриз i\na кIанда. ИкI Салегьа вич Бегдиз муьтIуьгъ хьанвайди же-читриз чирда. Нагагь гуьгъуьнай ада Бегдин ва адан бубадин ц.сина амалар авуртIани, инсанри лугьуда: вуч кьве чин алай | к' тушни? Дуьз лагьайтIа, Мифтягьан рикIик гиманни квай. Бегдиз | Iлегьан тел бегенмиш жедайни, жедачирни, низ чидай. Бегни | шматдин къилихрин инсан тир. Адай кьил акъудун гзаф че-пшдай. Мифтягьаз адахъай жанавурдихъай кьван кичIедай. l.i •г гъиле зурба къуват авай кас тир. Адан хурукай къакъатун г'I'ин тир. Къуьр сикIрен хурукай хкатдай, инсан Бегдин ху-рукай — бажагьат. Мифтягь вични са аламат я эхир. Адавайни вичин ниятдиз и'гай кар кьилиз акъуд тавуна таз жедачир. Гагь-гагь ада вичи IIичик фикирдай: эй, вун, Мифтягь, вак квайди вуч хасиятя?• I кIвалах ийидайла, тади къачумир, кIуьдра алцума, садра ml. Гагь-гагь вичи вичиз ихьтин меслят гудайтIани, са вахт-II гI алатайла, адан къастар лап дегиш жедай. Гилани икI хьана. Куьчедай куьчедиз физ, шегьердин кьу-| I авай багъдин къвалав гвай милли тарихдин институтдин I4» гьяркьуь рак ахъайна, Мифтягь къенез гьахьна. Салегь суракь авуна, дуьз адан кабинетдиз акъатна. Салам-калам авурдалай гуьгъуьниз Мифтягьа, вичин адет тирвал, тупIун кIвенкIвел не-рин кIвенкI чухвана, лагьана: — Салегь стха, вун сагърай. Ви, зи, чи вири рагълух же-мятрин сувар гьазурзава. Ичерин сувар. Ичерин! Сад лагьай се-фер кечирмишзавайди я. Гьелбетда, вун хзанарни галаз хта-найтIа, дамах гвай кар жедай. Чидач ман, гьик! ятIа. Гьич та-хьайтIа, са тел хьайитIани ракъура ман. Вун чи миллетрин да­мах я. Вун хтун, ви тел атун — им зулуз циферикай кватай рагъ. жеда. — Башуьсте, башуьсте, Мифтягь. Зун гьамиша гьазур я. Гьелбетда, хъфин, хтун четин кIвалахар я. Тел завай са гиман-ни алачиз гуз жеда. Вак тади кватIа, за кхьин, пулни вав ву-гун. Вун инжиклу туштIа, жува це... — Ви гаф — зи кьин, чIеэси стха. «Тебрикзава», «мубаракза-ва» лагьай гафар тушни, абур завайни кхьиз жеда. Лугьудай маса ихтилатар аватIа, лагь, чIехи стха... — Мад вуч лугьуда кьван. Акъваз, пул къачу. — Х.ьанач хьи, чан чIехи стха. Кепекар я, зун акьван кесиб жеч... Мифтягьак хъфидай тади акатна. Я Салегьа жузунач: тел нин тIварц,Iел ракъурна кIанда, я вичи адан рикIе.л гъанач. КIанзавайдини гьа им тир. Тел нел ракъурдатIа жузаз жувазни игьтият аваз, Мифтягьан дин-иман фиэвай. Аллагь шукур, вири кТандайвал туькIвена — жузунач. Вичин кьулухъай Салегь галтугзавай хьиз, Мифтягьа, къе-цел экъечIнамазди, гьерекат къачуна. Маса чара авачир. Сале-гьан тел агакьайла. Бег са йисан жегьил жедай. Им Мифтягьан ният тир. Нагагь жегьил тахьайтТа, ам кьуьзуь ийидай карни авачир. Мифтягьан рикIел садлагьана Гьамид хтана. Салегьа Бегдиз ракъурай тел малум хьайила, яраб адан суфатдиз гьихьтин ран-гар къведатIа? Хъипини лацу ам жеда! Салегьа вич маса гайи-дини чир жеда. Гьелбетда, адан кIвачер чиликай хкатда. Гьамид рикIел алай вахтунда Селванани татана амукьнач. Буба рагьметдиз фейи дишегьлидик кIан жедай кIараб ква ман. Адан чанда еке гьиссер ава. Вич адан хура гьатайла цIу хьиз канай. Вичинни адан гьафа-сафа хьайидалай гуьгъуьниз варз кьван алатнавай, амма ам мадни рикГяй акъатзавачир. Вични и вацра садра хьайитIани дуьшуьш хьаначир. Мифтягьа вичи'вичик ихьтин са фикирни авуна. Селванади-вай гъуьлуьз, я тахьайтIа, дуванханадиз шикаят ийиз жедай. Нагагь авунайтГа, беябур хьун мумкин^тир. Валлагь, адан мукь-ва-кьилийри, мирес-варисри, къван гана, телеф ийидай. Вичи I44 едан кьилел писликвал гъайи са гьафтеда кьван Мифтягь датIа-на къурхудик квай. КичIевиляй ам я Рагълах шегьердиз хта-качир, я Варакъарин гьендевардив эгечIначир. Садра вичин Кьверакъар хуьруьз милиция? атана акъатнай — Мифтягьая I"ьилери-кIвачери зурз къачунай. Вич кьаз атай хьиз кьабулна. Лмма абур, салам гана, къвалавай уьтмиш хьана. Са варз кьван платайла Мифтягь гьавурда гьатна хьи, Селванади садазни виче-лай шикаят авунач. Акьуллу свае тушни бес. Вичи вични бея­бур авунач, вичихъ агалтай... жунгавни. Почтадиз хтайла, Мифтягьа пенжекдин жибиндай яру жил-дср алай дафтар акъудна, чIехи меркезда вичиз шаирди кхьей тслерик къекъвена, гьадан гафарал Салегьан тел кхьена. Кьвед-иуд келима жуванбурни кутуна. ... Рагълах шегьердиз пакаман сегьердал хтай Мифтягьа Бег­диз вичи чIехи ва гьвечIи меркезра кьилиз акъудай кьван тап-шуругърин гьакъиндай атIай гьахъ-гьисаб авуна. Анжах я ви-чи шаир куьмек яз кьурди, я Салегьав тел ракъуриз турди аш-кара авунач. Къуй Салегьан тел садра атурай. Бегди ам гьик! иьабулдатIа акван. Югъ ахъа жердавай суварни гужлу жезвай. Рагълахрин ви-|iit хуьрерин агьалияр шегьердиз къвезвай. Десте-десте, гапIал-гппIал. Чебни шад-хурам яз, сивик хъвер кваз, рикIе рагъ аваз. Им инкъилабдин сувар тушир, абурув пайдах-майдах гвачир. Лнжах мертуьн тIваларикай хранвай себетар. Къеледин мина-|)пдилай зуьрнечийри датIана кIвалахзавай. Садбуру садбур де-гишзавай. Гьар хуьруьн зуьрнечийрихъ чпин гьаваяр ва макьа-мар авай. Абурни гьуьжетриз экъечIнавай. КIуд патахъай it Гват! жезвай махлукьдик гьуьжетрин дердер акатзавай. Гьи хуьруьн устIарри гьава ягъайтIа, гьадан инсанри къвезвай ре-кье капар ядай, кьуьлер ийидай. Иллаки Руракъарин ва КIуь-ракъарин агьалийрик кьуьлерин ашкъи квай. Абур рехъ яр-гъалди тиртIани, кIапIажулар хьиз элкъвезвай. Жегьилар гзаф хьунин лишан тир. Абурукай зарафат ийидай кас-масни авай.— Вири Ракъари чпин гьунарар кьилерал къалурзава, руракъари-ии кIуьракъари — кТвачерал. Рагъ дамах гваз цавун кьилни-чьилел атанмазни зуьрнечийрин ван атIана. Минарадин кIаник |свай дегьзаманадин къеледай цавуз галаз-галаз кIуьд сефер тфенгар яна. Еке сесер дагълара, багъдара, кIвалера къекъвена. I^авар, цIайлапанрин вахтара хьиз, гугрумар кьилел алаз раха' на. КичI акатай ничхирар луж-луж цавуз акъатна ва зарбдиз тамаринни багъларин рукариз катна. Ювалин мал-къарани, рикIиз къурху янаваз, сивевай алафни гирнагъ тийиз акъвазна. ГъвечIи аялар диде-бубадив игисна. Анжах жегьилри кIуьд се­фер цавуз ягъай тфенгрин къати ванер шад-хурам яз кьабулна. Гьар сефер тфенгар ягъай ванер атайла, абуру гьарайдай: I0 Зак. 5I I45 — 0-о-ой! — 0-о-ой! Суварик чIехи меркездай атай министрни адан паб, тадиз кIваляй экъечIна, айвандал атана. Кьвед лагьай мертебадин айвандикай Рагълах вилаятдин вири кГуьд хуьрни аквазвай, абурун этегрик к'вай шегьерни капашдал алай хьиз аквазвай. Зулун вахт яз, дагълари, тамари ва багълари хъипи, махъван ва яру алухар алукIнавай. Гьава лагьайтIа менам лугьудайди тир. Министр Николай, адан кайвани Соломея неинки уьлкведа, тъа^I.хариж уьлквейрани гзаф къекъвенай, абуруз иер, гуьрчег чкаяр гзаф акунай. Амма Салмур пата кьван еке лезет санани ганачир. Кьилел алай лугьуз тежер кьван вили цав. Икьван ачух виливални жеда кьван! Гьамгадин экв аватнавай, тазани атирлу тир гьава. Чанахдин жуьреда тIебиатди яратмишна сад садан чиниз килигзавай дагълар. Къванерилай къванерал хка-дариз, цIегьер хьиз, кьил агъадал вегьиз, винел лацу каф акъуд-иавай, гьавадикни серинвал кутазвай вацIар. Мугьманар са кар-дал иллаки тажуб хьанвай. Муьжуьд вацIни дагъларин этегра сад садак акахьна, вир арадал атанвай. Адан юкьни-юкьвал ци^ кай хкатнавай ясту тепе алай. Гьикьван ятар буллух хьайитIа-ни, вир ацIудачир, я виш йисаралди кIватI жезвай ятар гьинив хъфизватIа, садазни чидачир. Чагъин яшариз атанвай, гъуьр-гъуь якIар алай итимни паб, къуьн къуьнуьв игисна, хейлин вахтунда таза гьавадикай лезет къачуз балхундал акъвазна. Ягъай тфенгри къарсатмишай гьаваяр сакит хьана. Яргъай ак­вазвай минарадилай мад зуьрнейрин ванер атана. Мугьманри Бегни Назлу хтун гуьзлемишсзавай. Накь ихьтин икьрар хьанвай. Чеб нисини хьанмазди акъатда. Анжах куьн сугъул жемир. Гьам тавда, гьамни балхундал экIянавай суф-райрал недай няметар бул-буллух ала. Неъ, кеф чIугу! Гъуьл туна, Соломея, кьве гъилни яцIу эчIез яна, гуьтГуь ракIарай кIвализ гьахьна. — Вун хъфена хьи? — кьулухъай лагьана Николая. — Исятда, исятда, Коля. — Къаткиз тахьуй. Бег къведай вахт я. Кьве гъиле сад яру, садни хъипи тумаждин гъвечIи кьвати-яр аваз, Соломея, пурпу пIузаррик хъвер кваз, гъуьлуьн патав хтана. — Яхъ, тупIухъ акала. Килигин зун. — Накьни, къе пакамахъни килигайди вуч я? — Вуна тупIухъ акал тIун. Ракъинал килигин ман. Соломеяди къалпагъар ачухнавай кьве кьватини вилик чIу- гуна. Къизилдин гьяркьуь тупIалра брильянтдин еке къванери хци цIапIрапIар гана. — Багьа шейэр я эхир,— лагьана Соломеяди вичин чапла I46 гъилин кьулан тупIухъ тупIал акална! — Маншаллагь, девлетлу ядигар я. Ибурун къиметар гьикьван жеда? Заз чиз, куьд-вад игъзур жен. Чпив гвай дамахдиз килиг! ТупIухъ акална вахан IсIвализ фейила, ам, заз чида, пехил жеда гьа, гьич йифиз ах-нарни хквеч. Чун меркездиз хъфенмазди театрдиз фида, яни? ТупIал тупIухъ жеда. Къуй вири килиграй! — Валлагь, вунни ахмакь хьанва. — Зи гъилерихъни гардандихъ къизилар хьурай, амай крар... — Хутах, чкадал эхциг. Инсанриз акуртIа, иер аквадач. — Вунани лап лугьуда. Министрдин папан тупIухъ багьа тупIал тахьайтIа, гьакъикъатдани иер аквадач. Зун акьван кег~, пквада хьи. Ма жуван тупIухъни тупIал гилиг. — Э-эй... — Заз ви рикIикай исятда хабар ава гьа. Вуна фикирзава: II кьван багьа ядигар за къазанмишнава. Бегдиз вуна тавур куь-мекар авани? Адахъ вацI хьиз пулни, машинни, гьуьрметни пгална. Адалай атай гьикьван арваяр вуна кIеви хъувуна... Айвандин кТаник квай багъдин тарарин куьлгейрикай инса-нар малум хьана. — АтIангье, Бегни Назлу,— Соломеяди итимдиз къалурна, — Жува кьватияр тадиз хутах. Зун кIаник эвичIда.... Гагь зуьрнеярни далдамар, гагь чIагъанарни тафтар, гагь-ич ашукьри манияр ягъиз, лап са агъзур кас кьван жемят багъ-лар квай тIуларал фена. Махлукьдин кьиле министр Николай на адан паб, чIехи ва гъвечIи меркезрай атай хейлин маса мугь-манар, гьабурук кваз мухбирар, шаирар, алимар авай. Кьелен щегьердай Рагълах вилаятдай тир хейлин ватандашарни хтан-най. Им гьакIан са ичерин сувар тушир. Бегди ам гегьеншдиз тухуниз килигайла, лап милли сувар тир. Министрдилай башламишна, суварик иштирак ийизвай мах-лукьди себетар тухузвай. Гурар хьиз сад садан кьилел алай кьуд тIулал хкаж хьана, халкьар акъвазна. Абурун вилик кьве патахъни яргъаз фена экIя хьанвай жегьил багълар акъвазна. Муьракъарин агьалийриз и чкаяр хъсандиз чидай. Иник багъ-.нар кутурбурни, багълар бегьердихъ гъайибурни абур тир. Маса хуьрерин агьалийриз яргъарай и тIулар аквазвай, анжах тек-Гшр кас икьван гагьда иниз атанай. Амма тIулал кIватI хьанвай жемятриз аквазвайбур гьакIан багълар тушир, цIийи емишрин Готгълар тир. Чна винидихъ лагьанай хьи, Бег вич устад багъманчи яз, || да ичерин цIийи жуьреяр яратмишзавай. Ингье, и ичер. Вач, жемятар, мукьув хьухь, таза сусар хьиз аквазвай, булдиз ичер г-вай тарарин къвалав вач. Килиг, неъ, дад аку. Ибур цIийи I47 жуъредин ичер я. Белки вад-цГуд йисалай абур вири Рагълах ви-лаятда машгьур жеда? Бегдин имид хва тир Чупур Челеба, чин халкьарихъ элкъ-вена, кIашар хьтин задан гъутар хкажиз, агъуз хъийиз, сеси-ник гьарай кваз лагьана: —'- Юлдаш Министр! Юлдашар. ЧIехи ва гъвечЬд меркезрай атай багьа мугьманар! Къуншияр! Вири рагълах миллетар! Ва-хар ва стхаяр! Дидеяр ва бубаяр! Ватандашар! Мад... Мад... Гьалкъадин жуьреда кIватI хьанвай жемятрин арадай сада Чулур Челебаз куьмек яз лагьана: — Ашукьар! Майилди ада вуч лагьанатГа кьатГудалди Челеба тикрарна: — Ав, ашукьар! Сада лагьана: — Абур, шаирар. Бес абурни атанвачни? Челебаз сифтедай хъел атана: — Зун рикIивай я, ибуру зарафатар ийизва. Вирибурук хъуьруьн акатна. Жемятдин арада какахьнавай ашукьриз акI хьана хьи, гуя чпиз манияр лугьуз вилик ша лугьузва. Абур дирибашдиз ви­дик экъечIна, чин халкьарихъ элкъвена, тадиз лацу седефрал безетмишнавай чуьнгуьрац. хурал чГугуна. Тезенагар симера къекъвена, ширин ванер кьуд патани чкГана. Ашукьрикай гагь сада, гагь масада тарифдин мани лугьуз башламишна. Эвелни-эвел Рагълах вилаятдин, ахпа чкадин халкьарин тарифар аву-на, эхирни суварал нубат атана. Суварин кьилни, адан тешки-латчини руьгь Бег яз, адакай ашукьри сада садалай зурба та­рифар авуна. Са ашукьди лагьана: Бег я къенин межлис туькГуьрайди, Багъда къелем яру акIурайди. Муькуьда, чуьнгуьрдай тезенг авадариз жаваб гана: Рагъ магъалда эквер куькIуьрайди, Бег я дагълар багълариз элкъуьрайди. — Баркалла, ашукьар! — Машаллагь, машаллагь! Кьве гъиле цIуд манатдин кьве чар кьуна, Челеб ашукьрин къвалав атана. Абур пелелай женгери бармакрин къерехрик кутуна. Челебан гуьгъуьнаваз итимри са-сада ашукьриз шабаш гана. Шабашни ахьтин затI я хьи, ада ашукьдик мадни еке руьгь кутуна. Бегди къанни вад манатрин чарар кардик кутуна. Тек са министр амукьна. Адан къваларив гвай ксар адаз килигна. Ваъ, гьич адан рикIел шабаш гун алач. Я кIвал къени хьайи министр, вун рагълух жемятрин арада ава эхир! Са вад манат харж авуртIа, вун я кесиб жедач, я ашукьар девлетлу. Жемят- I48 |)hk квай кар ая тIун! Ихьтин фикирар хейлин ксарин кьилиз птана. Иниз килигна, садлагьана, абурукай са шумуда гъилер цъултухрани жибинра туна, гьасятда яру-къацу чарар акъудна, «бур министрдиз теклифна. Вичин уьмуьрда сифте яз чан алай лшукьар аквазвай министр сифтедай, вуч хабар ятIа, кьатIун •гийиз, и патаз, и патаз килигна. Эхирни ам айих хьана. Итим-I»и шабашар гузвайди акваз, Челеба вичиз теклифнавай пулдин пру чар къачуна, ам тухвана, ашукьдин чухвадин жибиндиз чуькьвена. Кьулу-кьулухъ хьана, ам вичин чкадал хтана, чин чупур Челебаз килигна, лагьана: — За вав вахкуда. Челеба хъверна. Адан рикIяй вучтин хиял фенатIа, низ чи-да кьван. Са вичиз чир жен. Далдам-зуьрнедин гьавайрик гьар <'ад са тарцин къвалав фена. Тарар гьеле гъвечIиз ва тазаз амай. АскIан. тиртТани, абур чичIах кьуна ичери басмишнавай. Яру иIинияр жеда гьа, гьа къайдада сачах хьана, гьар са тумунлай над-ругуд ич атанвай. Чебни килигдай вилер кьандайбур. Ичер' яргъи-шуькIуьбур тир. Агъадай винел къвердавай абур гуьтIуь жезвай. ХкIадайла гъил ягълу жедай. Атир лагьайтIа, ада не-|)ик лезет кутадай. КIалубар са жуьрединбур тиртIани, ери ва рангар жуьреба-жуьре тир. Лап еке ичер мичIи ярубур тир, кьу-ланбур — экуь яру ва гъвечIибурни — вини кьилер хъипи, агъа иьилер — тух жегьре. Муьракъарин агьалийри цIийи ичер алатай йисара дадмиш-иавайтIани, маса хуьрериз абурун тIям гьеле акунвачир. Абу-|)у сифте яз и няметар дадмишна. Ни харпIна кIас авунатIани, гьадан сив фунтал ягъай хьиз, хъуьтуьл цуру-ширин мижедив пцIана. Кеврек як алай. Ам сарарик фад фенчIи жив хьиз uJpa-II а. Буба рагьметдиз фейи касди акьван тIямлу ичер яратмишна хьи, тIуьнал тух хьанач. ЧТижерин кул хьиз, багълариз ягъай махлукьатди руфунар лап дакIвадалди сив акъвазарнач, анжах ахпа, вилерал хьайитIани ичер нез, ибуруз вил гуз, са-са сачах итIуз, абур себетриз вегьена. Абур фад ацIана. Мад зуьрнечиярни далдамчияр кьиле аваз, жемятар цТиргъ иьуна, зулун багъларай тепедилай тепедал эвич! хъувуна. Абур, хъвер ийиз, мани лугьуз, гьамбардал хтана, ина ичер ичIирна. А патал куьгьне таран кIаникай башламишна са вере мензил-диз кьван суфраяр экIянавай. — Буюр, буюр, жемятар! — Ша, ацукь, дад аку. Чи фарин, къафунрин! — Винидихъ алад, къерехда акъвазмир! Душман текьена алатдач, фу-хуьрек — тIуьн тавуна. Ихьтин гафар Чупур Челеба, Мифтягьа, маса къуллугъчий-ри лугьузвай. Абурун буюрдал гъ'вечIи-чIехи, паб-итим, аял-куьял суфрайрихъ кIвачер кIаник кутуна ацукьна. Гьарда ви- I49 чин вилик квай няметар дадмишиз эгечIна. Наршарабри ва ичкийри иштягьар мадни ачухарна. Анжах зуьрнечиярни, чIа-гъанчиярни ашукьар акъвазнавач. Абур къвердавай ашкъида гьатна. Суварин са чкадал жегьил гадайрини рушари капар ягъиз,, кьуьлериз башламишна. Фу нез ацукьнавайбурукай хейлинбур кIвачел къарагъна, кьуьлериз килигиз алтIушна. Министр, Соломея, Назлу, Бег, вилик-кьилик квай маса ксар суфрадин кьиле ацукьна. Соломеядивай са жуьредин яцI квай„ куьруь кIвачер кIаник кутаз хьанач. Ювачер вилик ва я къва-лахъ яргъи авурла, вич, даях хкатай алгъай тар хьиз, ярх жез--вай. — Зун зи уьмуьрда чилел ацукьайди туш. — Гилани геж туш, чIехивах,—лагьанай итимри.—Ингье, Назлу вахаз килиг. Лап туьркверин жуьре ацукьда.. Кияр балкIандаллаз Мифтягь хтана. Халис атлудин къай-дада регьятдиз чилел хкадарна, пIинид тIваларикай хранвай зинбил гъана, ада Бегдин къуьнуьвай вилик эцигна. — Телер кьве вишдалайни гзаф атанвай. Мадни къведа, чIехи стха. Бегди гъаб яна, телер винизна зинбилдкз хъивегьна. Ам чи­на такабурвал аваз министрдиз килигна, ахпа вилералди Челе-баз ишара авуна. Ам гъавурда гьатна, гьасятда телерив ацIан-вай зинбил вичихъ чIугуна. Вилер экъисиз тадиз-тадиз са шу-муд тел кIелна. — Зуьрнечияр, эй, акъваз. Куьн сагърай. Фу нез ацукь. Зуьрнечияр кисайла, гьава лап сакит хьана. КIвачин кьилел акъвазнавай, кьуьлер ийиз кIватI хьанвай жегьиларни чилел ахцукьна. Вирида Челебаз яб гана. — Юлдашар, къардашар! Чаз санбар телер атанва. Ингье, чIехи меркездай. Сад, кьвед, пуд, мадни пуд. Ингье гъвечГи меркездайни! Инай гзаф ава гьа. Са кьвед хьайитТани кIелдан? Месела, «Юлдаш Бегов Султанбег! Вун Рагълах вилаятдик халкьарин лап еке къагьриман я. Вуна яратмишнавай ичер абурун гележег я. Баркалла! Ваз дидеди гайи нек гьалал хьурай. Нагагь ваз душманар аватIа, абур тIуьгъуьндин азардик терг хьурай. Яшамишрай Бегов Бег!» «Юлдаш Бег! Ваз ва вири Рагъ­лах жемятриз ви ичерин сувар мубаракрай. Чаз чида, Къази-бег бубади хьиз, вунани чи халкьдин гьукуматдик лайих пай кутазва. Ваз мадни цIийи агалкьунар хьурай. Амин. Амин!» Челеба маса тел кГелиз майил ийизвай, жемятдин кьулай са­да тIалабна: — Тел ракъурайди вуж ятIа лагь ман. Чаз чи дустар чир хьана кIандачни? — Башуьсте, башуьсте,—жаваб гана Челеба.—Исятда, за I50 п.иниз чуькьвенай и телер? А ингье, жагъана. Телер, юлдашар, иигье, за кIелин, малум хьана, сифтеди играми Саларг Мастади I>пкъурнава, муькуьди миллетрин институтдай Кълинж Са... — Ни? — гъуьрч ийиз кIанзавай лекьре хьиз, кьве гъилни ниниз хкажна, Бегди жузуна. Челебай ван акъатнач. Амма патарив гвайбур гъавурда гьатна. — Кълинж Салегь я жеди. — Заз къалура кван.— Бегдин чиниз са ранг атана, са ранг «най хъфена. Вилер къацу агъудив ацIана. Душмандилайни такIан касди ийизвай мубаракрик зегьер квай. Бегди кьатIай-иал, Салегьан «заз чида, Къазвбег бубади хьиз, вунани чи калкьдин гьукуматдик лайих пай кутазва» лагьай гафарин ма-иа эсиллагь масад тир. Ада рикIяй лугьузвай: Къазибег буба­ди хьиз, вунани чи халкьдин гьукуматдин аксина кТвалахзава. ^)й, мердимазар! Пехил яз, рекьизван? Пад жезван? Я вичиз га хва хьанач, я са тIвар-ван! Кьиф хьиз, архиврай алчахри игит-I>икай авур фитнеяр кIватIиз ацукьнава. Бирдан чанг яна, Бегди нефес кьуна вич фагьумзавай же-мятрин вилик Челебан гъиляй Салегьан тел акъудна, ам капал-ди шуьткьуьрна, патахъ гадариз кIанзавай, кьуд патахъ инсанар тир, эхирни кТвачерик кьеж авай векьерал вегьена, кIур гана. Гьасятда ам, гъил хкажна, рахаз башламишна. — Жемятар! Эвелни-эвел квез вирибуруз, министр, вун сагъ­рай, ваз, Соломея вах, вун сагърай, чи вири мугьманриз ва чи хуьрерин агьалийриз за и ичер сувар мубарак ийизва! — Бег, Бег! — гъил хкажна, Челеба эверна. — Ваз вуч лугьуз кIанзава? — Стха, вун сагърай! Ша за михьи рикIелай лугьуда. Чи «увар гьакТан ичер сувар туш. Ичер гзаф! Абур чи вилаятда агъ-;iyp сарал битмишарзава. Маса вилаятрани ийизва. Заз чидач, гьина ичер сувар къейд ийизватIа. Чи къенин сувар, жемятар, башкъа сувар я. Бег ичерин сувар я. Им гьада вичи гьасил авур ичерин сувар я. — Дуьз лагьайтIа, инал вун гьахъ я, Челеб,— меслятал Бег­ди жаваб гана.— Жемятар, куьне къе дадмишай, куьне тарари-кай атIана, себетраваз гьамба^дал хкай ичер квез икьван гагьда куь багълара, я тахьайтIа, патан чкайра акуна, малум кас ава-тIа, лагь. Бег кисна. Жаваб гудай кас хьанач. — Де гьакIни лагь ди, куьне исятда кIватI хъувур, куьне дадмишай ичер гьасил авун патал заз куьмек гайи, я тахьайтIа, абур вичи гьасил авурди я лугьуз жедай кас авани? Бег мал, кисна, мад ам вилик-кьулухъ, мукьвал-яргъал ки­лигна. I5I — Авач, авач... — Авач, ян? Са хабар мадни кьан хъийин: квез и ичер бе-генмиш хьанани? Абур лайихлу емишар яни? Белки абур терг хъийин? Ни вуч лугьуда? — Лап лайихбур я! Вуч гаф ава! Бегдин ичер беглер хьтин-бур я. Гьакьван тТямлуни я, гьакьван чпел рангни ала...— жа-ваб гана жемятри. Бегди вил экъуьрна. Вилера Варакъин емишлух идара ийиз-вай Гьамид гьатна. — Лагь, Гьамид, вун ер-емишдин устад я, вуна вучтин къи-мет гуда? Гьамида вуч лугьудатIа акъваз тавуна, Бегди, министрдихъ элкъвена, адаз лагьана: — Министр, куьн сагърай. За квез ихтилат авурди ингье гьа и кас я. Идалай гъейри чи атрафра вичин фикирдал къадимлу кас авач. Къанунар виридалайни мягькем кьунва ида. Кьелен шегьердиз савкьват яз емишар ракъурдайла, ингье и Гьамидал абур ахъайнач. За жуван жибиндай абурун къимет эцигдал ма-j шиндин рехъ кьуна. • Бегдин сивихъ маса гафарни атанвай. Амма садлагъана кьил! кьатТана хьи.им сив ахъайдай чка туш. Гафарин улам дегишару! лазим атана. Агъуз хьана, суфрадилай вичи гьасил авур ичерикай сад туз яруди, сад экуь яруди, садни жегьреди кьве гъиле кьуна, ам ма,д виниз хъхьана. — Ингье, жемятар, зи зегьметрин, за хайи ахваррин, за багъ-ларани дагълара акъудай йикъарин майваяр. Пуд ич! Квез чида, за кIерецар, кицикар, маса няметарни гьасил авунай. Абур исятда вирибурун багъ-бустандани ава. Садани гилг абур Бегдинбур я лугьузмач. Амма и пуд ич заз жува гьасил авур вири майвайрилай багьа я! Вучиз ятIа, лугьун четин я. Заз* ни чидач. Белки, зун кьуьзуь хьанватIа? Инсандин яшар пара жердавай ам назик жеда. Белки, зун назик хьанва. Кьуьзуьдаз куьрле хтулар кIан жедайвал, зазни и ичер гзаф кIанда. Куьне хиве кьунай: и ичерик куь садан пайни квач. Акъваз, белки Гьа-мидан пай кватIа? — Квач, юлдаш Бег. — Челеб, ви пай кван, стха? — Вун оагърай, чIехи стха. Зи пайни квач. За анжах ви эмирдал ви ичерин багълар кутуна, ингье абур бегьердиз атанва. — Вун сагърай, стха. Гила, жемятар, ихьтин са меслят ава. Агъзур сарилай инихъ адет я хьи, аялдал адан бубади тIвар эцигда. Зун ягъалмиш туш хьи? Гьар бубади вичин аялдал. Са­дан пайни квачиз. Дуьз я, нагагь ада, къуни-къуншидивай мирес- I парисдивай жузуртIа, вучтин тIвар эцигун ваз меслят аквазва лагьана, жузуртIа, ада, кIан хьайитIа, меслят ийида, амма и дуь-шуьшдани кар иесидинди я, эхирдай ада вичи гьял ийида. Гьа икI, жемятар, и пуд ич зи гъилералди жува гьасил авурбур хьу-пиз килигна, за абурал ихьтин тIварар эцигзава. Ингье, и ич, лап екеди ва тух яру ранг алайди. Идал за зи чIехи бубадин тIвар эцигзава. Пайгъамбарбег ич! Пайгъам-бар-бег! Белли! Ги­ла и ичинал. Им Пайгъамбарбегдилай са кIус гъвечIини я, экуь-ли. Идал за зи бубадин тIвар эцигзава. Къазибег ич, яни къази-бегер. Сад мад ама. Кыведалайни гъвечТиди ва экуьди. Идал жемятар, куьне гьи тIвар лагьайтIа, гьа тIвар эцигда. Лагь ди гила. Ни лугьуда? Куьне? Куьне? Кисмир ман. Икьван гагьда сивяй са гафни акъуд тийиз суфрадихъ ацукь-навай министрди лагьана: — Гьар са ич са несилдин лишан я. Кьве несилдин тIварар пуна эцигна. Пуд лагьай несил ама. — Бег ич! — Бег ич! — Бег ич! Суфрайрихъ ацукьнавай махлукьди шаддиз капар яна. Челеба гъилер галтадна. — Жемятар. Бег ичер пайгъамбегерни я, къазибегерни. Пуд лагьай ичин тIвар «Султанбегер» я. — Султанбегер! — Султанбегер! КIватI хьанвай кьван махлукьди разивал къалуриз капар яна. Далдам-зуьрне, чIагъан-кеменчи мад гьерекатдик ахкатна. ЦГийи кьилелай межлис гурлу хъхьана. Гила суфрайрал бул-буллух яз дулмаяр, шишер, дуьгуьдин ва нехуьн ашар, маса хуь-I)екар атана. Жемятри цIийи кьиелай руфунар вилик кутуна, амма абур тух хьанвай, рахун-лувкIуьнрал дири тир. Гьа икI са кьадар вахт алатна. Бег ва гтгса вилик-кьилик квай ксарни паталай атанвай мугь-манар алай чкадал мад зуьрне-далдам гатана, кьуьлерин меж-лисдик цIийи гьерекат акатна. Гагь яшлубуру, гагь жегьилри, зркекри ва дишегьлийри тух жедалди жендекрик лезет кутур-далай кьулухъ, кьуьл тавуна анжах Бегни Назлу, министрни адан паб амай. Рагълах вилаятдин адет гьа ихьтинди я. Гьикь-ван чIехи ксар аватIа, абуру кьуьл лап эхирдай ийида. Мадни са адет ава: абур майдандиз экъеч! тавунмаз межлис куьтягь хъийидач. Рагълах жемятри и дуьшуьшдани чпин адетрал амал аву-на. Бегдални Назлудал кьуьлдай нубат атайла, зуьрнечийри макьам дегишарна. Абуруз чидай хьи, Бег кьуьлер ийидай ус-тIар я, вичиз дирибашвал квай, цIай хьтин кьуьл хуш я. Инра I53 ахьтин кьуьлни авай, тIварни «цIаяр» тир. Майдандиз сифте, кьве гъилни лувар хьиз хкажна, Бег экъечIна, ам яваш-яващ. кIвачерик гьерекат кутаз майдандин юкьвал элкъвена. Са ара-да гъилин кIулар спелрик хкIурна, къуьнер дамах гваз юзур-на, кух галай чекмеяр алай кIвачер, чиляй руг акъудиз, къу-гъурна. — Аса! Аса! — лугьуз жемятар вири патарихъай кIватI хьа-на, гьалкъа туькIуьрна. Зуьрнейрин кТвалах къати жердавай капарни гурлу хьана. — Аса! Аса!—лугьуз жемятри Бегдик мадни ашкъи ку-тазвай. — Аса! Аса, жегьилар. Аса-а-а! — Бег ашкъида гьатна. — Аса, гадаяр! Аса!!! Межлис лап вини кIарцIиз акъатайла, Бег, гъилер, лекьрен лувар хьиз, кьве патахъни яргъаз вегьена, Назлудин вилик элкъвена. Ахпа адаз килигиз кьулу-кьулухъ хьана. Назлу суь-; гьуьрди тухвайди хьиз, аста-аста гъилер хкажиз, тIимил кьвану, адет тирвал, наз гуз, чанда лезет ва мирвет аваз, майдандиз! экъечГна. Къерехра са шумуд сефер элкъвейдалай кьулухъ, ада майдандин юкь кьуна. Министр Николай ва Соломея килигиз акъвазнава. Чпиз. яшинда сифте яз аквазвай кьуьлери абурукни цIийи жуьредин ' гьиосер кутуна. И арада Челеба пенжекдин хураллай къултухдай акъудна, Назлу вич галай патахъ атайла, адан гъиле виш манатдин чар туна. Гьасятда маса ва маса итимрини ихьтин кIвалах авуна. Зуьрнечийри мадни гур кваз макьамар яна. Назлудин кьв& гъилни пуларив ацIана. Абур гзаф хьуниз килигна, кьаз жез-мачир. Йигиндиз кьуьл нйизвай вахтунда са-са чар гъиляй акъатиз гьавада къекъвена, амма итимри, абур тадиз къахчуз, мад Назлудин гъиле хутуна. Бегди пулдин къацу кьве чар бу-лушкадин хиле туна. Назлу майдандай экечТна. Чина, беденда бахтлувилин гьава аваз ада вич мукьва-кьили дишегьлийрин кьулаз сухна. Вичиз шабаш авур пулар камбар хьиз гъутара чуькьвена, гъилевай яйлухдик кутуна. Межлис мадни гурлу хьана. КилигайтIа, Бегни Челеб мад майдандиз экъечIна, кьвед-пуд сефер элкъвена, ахпа абур ми-нистрдинни адан папан къаршидал атана. — Буюр Буюр! Асаа-а-а!!! Мугьманар гъавурда гьатна. Итимдилай паб зирек хьана. Рагълах халкьарин кьуьлерикай хабар авачиртТани, ада зуьр-нейри язавай макьамрин везин гьисснавай. Назлудин юзунар рикIел хвена Соломеяди гьа жуьре ацIай чуплах гъилер хкаж-на, ам кIвач кIвачихъ текъвез майдандиз эвичIна. I54 Къуьнер чуькьвенвай, чиниз яр.акъатнавай министр Бегди, гъилер кьуна, майдандиз чIугуна. Касдиз чара амукьнач. Ада тичидай макьамдал кьуьл ийиз алахъна. Кьвед-пуд сефер май-данда элкъвейдалай гуьгъуьниз министрдиз экъечIиз кIан хьа­на. Амма жемятри ихтияр ганач. Вири дуьньяда хьиз инани итимдиз дишегьлидилай фад кьуьл акъвазардай ихтияр авач I)хир. Соломея лагьайтIа, лап ажайиб акуна. Адан гъилерин, иIвачерин ва жендекдин юзуври жемятрик шад хъуьруьнар куту­на. Ам садани айиб авунач. Аксина яз, маса миллетдин инсанди жуван кьуьл къемеди жуьре авуник са жуьредин лезет квай. Туькме дишегьлидивай гзаф элкъвез хьанач. Гила ам май­дандай экъечIиз алахъна, амма итимри ахъайнач. Бегди Соло-меядин кьве гъиле пулдин къацу кьве чар туна. Адан гуьгъуь-наллаз хейлин маса итимрини чпин жумартвал къалурна. Со-ломеядин яцIу газарар хьтин тупТаривай пулар хуьз хьанач, <'а-сад гъиляй акъатиз, кIвачерик акатна. Амма итимри, хкаж хъийиз, гъилериз чуькьвена. Министрдиз чара амукьнач. Адан кьили ван авуна хьи, на-гагь и сефердани вичи пул акъуд тавуртТа, къвалав гвай сада вичин гъиле пул туна, «це» лугьуда. Адани жибиндай кьвати акъудна, пулдин яру са чар папан гъиле вугана. Рагълухри и пар кьатIана. Абурун сиверал хъвер атана. Гьайиф. хьи, зулун югъ Салмур патан дагълара яргъиди же-дач. Рагъ гьеле цава амай, амма кьакьан дагълар адан чина «къвазна. Бег ичерин таза багълар алай тIуларилай ракъин ну-(>ар квахьна, гьава акваз-акваз серт хьана. Межлис цIрана. Ювалериз хъфизвай жемятрин гьар себетдин кIане пуд бег ич авай. Пайгъамбарбег, Къазибег, садни Султанбег. Абуру цIийи ичерни цIийи тIварар эзберзавай. Министрдиз ичерин къа-|)иба тIварар рикIел хуьз четин тир. Ада вичин хъуьчIуьн даф-•гарда, кхьинар тавунвай чин жагъурна, бадавилияр хьиз, элкъ-ней гьарфаралди кхьена: Пайгъамбарбегер. Къазибегер. Султан-бегер. Пакад юкъуз, гьавадик живедин цIарах квай чIавуз. Бег-дин машинда акьахна, Рагълах вилаятдай чIехи меркездиз ре-кье гьат хъувуна. Бег гьеле йиф кумаз вилик экъечIнавай. Шагьлар дагъдин гирведал эхиримжи сефер яз мугьманриз ви­чин мугьманпересвал къалуриз кIанзавай. Кьил агъадал къвез-иай рекье министрди кьулухъ галай ацукьагандал вичив игис-навай папан япал лагьана: