- 1. Ознакомтесь лекционным материалом;
- 2. Определите разряд у имен числительных;
- 3. Спишите, раскрывая скобки и заменяя цифры словами;
- 4. Образуйте разряды числительных.
Разряды числительных — Һан төркөмсәләре
Числительные в башкирском языке делятся на количественные (төп), порядковые (рәт), собирательные (йыйыу), разделительные (бүлем), приблизительные (сама), дробные (кәсер) числительные.
|
Һан төркөмсәләре (разряды числительных) |
||||||
|
төп (колич-е) |
рәт (порядк-е) |
сама (приблизит.) |
йыйыу (собират.) |
бүлем (разделит.) |
кәсер (дробн.) |
үлсәү (числит. меры) |
|
нисә? күпме? (сколько?) |
нисәнсе? (который?) |
нисәләп? (около скольки?) |
нисәү? (сколько?) |
нисәшәр? (по сколько?) |
|
нисәле? (какого размера?) |
|
бер, ике, өс…ун, егерме, … йөҙ... |
ике-нсе, алты-нсы, һигеҙ-енсе, ун-ынсы, йөҙ-өнсө |
ун-лап, йөҙ-ләп, ун биш-ләгән, утыҙ-лаған, бер-ике, биш-алты |
берәү, икәү, өсәү, дүртәү, бишәү, алтау, етәү, унау |
ун-ар, өс-әр, алты-шар, ике-шәр |
биш-тән ике (два пятых), ун-дан бер (одна десятая), ете-нән дүрт (четыре седьмых) |
биш-ле, алты-лы, өс-лө |
- 1. Образуйте разряды числительных:
|
төп |
ете |
һигеҙ |
дүрт |
ун |
йөҙ |
мең |
|
рәт |
ете- |
һигеҙ |
дүрт- |
ун- |
йөҙ- |
мең- |
|
сама |
ете- |
һигеҙ |
дүрт- |
ун- |
йөҙ- |
мең- |
|
йыйыу |
ете- |
һигеҙ |
дүрт- |
ун- |
йөҙ- |
мең- |
|
бүлем |
ете- |
һигеҙ |
дүрт- |
ун- |
йөҙ- |
мең- |
|
кәсер |
ете- |
һигеҙ |
дүрт- |
ун- |
йөҙ- |
мең- |
|
үлсәү |
ете- |
һигеҙ |
дүрт- |
ун- |
йөҙ- |
мең- |
- 2. Определите разряд у имен числительных:
Етмеш, икенсе, туғыҙлаған, алтмышлы, меңəр, дүртəү, туғыҙ самаһы, биш-алты, өс бөтөн ундан дүрт, мең, етмешенсе, йөҙəр, бишле, алтау, утыҙ-ҡырҡ, унлап.
- 3. Спишите, раскрывая скобки и заменяя цифры словами:
Минең (5 книг, 20 тетрадей, 3 ручки, 6 карандашей) бар. Сумкам 1, линейкам 2, сәғәтем 4. Минең дуҫтарым күп, бөтәһе - … . Минең әсәйемә (… лет), атайыма (… лет). Мин колледждың 1 курсында уҡыйым. Беҙҙең төркөмдә (… студент). Ҡышҡы сессияла (… зачет, … экзамен) тапшырабыҙ. Беҙгә (1/3 часть работы) эләкте. Әсәйем ҡайнатмаға (2/5 часть сахара) һалды.
Һандарҙың дөрөҫ яҙылышы – Правописание имен числительных
В отличие от русского языка, все имена числительные в башкирском языке, кроме собирательных и дробных, употребляясь перед именем в качестве определения, примыкают к нему: биш алма (пять яблок), бишенсе алма (пятое яблоко), бишәр алма (по пять яблок), бишләп студент, биш-алты студент (около пяти студентов), бишле билдәһе (оценка “пять”), биштән бер өлөш (одна пятая часть).
Существительные после числительных всегда сохраняют форму единственного числа: өс өй (три дома), бишәр өй (по пять домов), бишләп өй (около пяти домов), йөҙәрләгән өй (сотни домов). Лишь после приблизительных числительных на –дарса / -дәрсә, -ҙарса / -ҙәрсә, -ларса / -ләрсә существительные могут употребляться во множественном числе: ундарса, йөҙҙәрсә кешеләр һәләк булды (погибли десятки, сотни людей).
В отличие от русского языка, собирательные числительные употребляются только после имен существительных: улы өсәү (сыновей трое), ҡыҙы икәү (дочерей двое), китабы бишәү (книг у него (нее) пять). Невозможны сочетания: икәү бүлмә, дүртәү студент. Вообще собирательные числительные более предметны и поэтому в основном употребляются вместо имен существительных: берәү килеп инде (кто-то один заглянул), икәү һөйләй башланы (двое заговорили), дүртәү зачетты тапшырмаған (четверо зачет не сдали). Употребляясь как существительные, они легко принимают окончания лица, падежей: өсәүһе килмәгән (трое не пришли), өсәүһенең документы юҡ (у троих нет документов), өсәүһенә премия бирҙеләр (троим дали премию), өсәүҙән береһе юҡ (из троих одного нет).