Бүтүн Россиятааҕы 1917 с. тыа хаһаайыстыбатын перепиһинэн 3-с Мэлдьэхси нэһилиэгэр 502 киһи олорбут. Быыбардыыр саастааҕа 304 киһи[1]. Ол кэннэ биллэринэн 1928 с. Бүтүн Россиятааҕы нэһилиэнньэ биэрэпиһин түмүгүнэн биһиги нэһилиэкпитигэр 402 киһи олорбута биллэр, ол иһигэр эр дьоно 204. Оскуолаҕа үөрэнэр оҕотун ахсаана 33 (8,2%), уопсай үөрэхтээх дьоно 26 (6,4%)[2]. Бу оччотооҕу кэмнэргэ балачча үрдүк көрдөрүү, ол курдук нэһилиэнньэ ахсааныттан үөрэхтээҕэ 14,6 % буолар. ХХ үйэ саҕаланыыта Саха сирин үрдүнэн үөрэхтээх дьон ахсаана 4,11% тэҥнэһэрэ. Ол курдук Саха сиригэр үөрэхтээһин сайдыытыгар бастакы олуктары уурбуттарынан таҥара дьиэлэрэ буолаллар.
Биһиги нэһилиэкпитигэр үөрэхтээһин сайдыытыгар биир улахан төрүөтүнэн 1857 с. 3-с Мэлдьэхси нэһилиэгэр тутуллубут Уус-Суолатааҕы Николаевскай таҥара дьиэтэ буолар. Ол курдук Саха сиринээҕи областной управа салайааччыта Юрьев 1873 с. циркуляр ылыммыта. Онно этиллэринэн: “что народ холодно относиться к делу грамотности, в других Губерниях и областях Сибири все более и более грамотность распространяется. … внушать обитателям, чтобы они представляли детей своих для обучения грамоте в школы, или своим приходским священникам и церковным служителям. Родители, воспитатели и опекуны доставляли средства, для содержания детей, одеждою, помещением и пищей”. Бу циркулярга олоҕуран Саха сиринээҕи духовнай консистория 1873 с. Уус-Суолатааҕы Николаевскай таҥара дьиэтин иһинэн оскуола аһары быһаарбыта. Ол эрээри бэс ыйын 22 күнүгэр 3-с Мэлдьэхси олохтоохторо оскуола аһыллар үбүттэн сылтаан аккаастаммытара. Иннэ гынан областной управа олохтоохтор быһаарыныыларыгар сөбүлэһэн оҕолору Дьокуускайдааҕы приходской оскуолаҕа үөрэххэ ыыталларыгар быһаарбыта[3]. 1892 с. духовнай консистория быһаарыыта олоххо киирэн Уус-Суолатааҕы Николаевскай церковно-приходской оскуола аһыллыбыта. Бу оскуола биир кылаастаах этэ. Оскуола попечителинэн 1 Мэлдьэхси олохтооҕо Федор Баишев буолбута. Биир кылааска 7 уол, 2 кыыс үөрэммиттэр. Аҕабыытынан Семен Михайлович Никифоров, учууталынан Нифонтов Александр Петрович үлэлээбиттэр[4].
1902 с. тохсунньу ый 23 күнүгэр Саха сирин окружной исправнигар Мэҥэ улууһун баһылыга Михаил Романов уонна суруксута Иван Стручков сурук ыыппыттар: “открытие школ невозможно, в-первых – от открытия новых школ в улусе успеха не ожидается, доказывается опытом работы школ в других улусах. Во-вторых, из улуса в городе содержится 17 человек в год и содержание 70 рублей каждому. Вся надежда на успешность обучения мальчиков в городских школах. В-третьих, жители не будут давать детей. В четвертых, близость городу Мегинского улуса не нуждается особой школе по сравнению с другими улусами, не последнее место число обучающихся в городе”. Иннэ гынан 1902 с. ыам ыйын 17 күнүгэр быһаарбыттар: «об открытии народных школ – в улусе успеха не может дать…». Бу кэмҥэ Мэҥэ улууһугар икки оскуола үлэлээн олорбут: Уус-Суолатааҕы церковно-приходской оскуола 1892 с. уонна Мегинскэй церковно-приходской оскуола 1899 с.[5]. Иннэ гынан биһиги оскуолабыт Мэҥэ улууһугар биир бастакыннан тэриллибит оскуоланнан буолар. Ол кэмҥэ билиҥҥи Мэҥэ-Хаҥалас улууһун нэһилиэктэрэ Илин Хаҥалас улууһугар киирэллэрэ.
История чахчылара кэрэһэлииллэринэн Уус-Суолатааҕы Николаевскай таҥара дьиэтэ куораттан чугас буолан сүҥкэн оруолу ылара. Ол курдук 1868 с. сэттинньи 2 күнүгэр Саха сиринээҕи Епархия бастакы епискоба Дионисий (Дмитрий Васильевич Хитров) бу таҥара дьиэтигэр Божественнай литургия ыытан турардаах.
1915 с. биир кылаастаах церковно-приходской оскуолаҕа 10 оҕо үөрэммит (8 уол, 2 кыыс). Онно ыйылларынан 1898 сылтан оскуола сэбиэдиссэйинэн аҕабыыт Николай Протопопов уонна учууталынан Дьокуускайдааҕы епархиальнай училищаны бүтэрбит Анна Петрова – Сосина үлэлээбиттэр. Историк Аграфена Макарова бэлиэтииринэн: “в 1911 г. из воспитанниц Якутского епархиального училища в Усть-Сольскую церковно-приходскую школу была направлена Винокурова – Якушкова А.С.[6] 
Улуус үрдүнэн биир бастакыннан тэриллибит оскуола 1921 с. диэри үлэлээбитэ биллэр. Ол кэмҥэ Уус-Суолатааҕы Николаевскай таҥара дьиэтигэр псаломщигынан аҕабыыт Нифонтов Петр Петрович үлэлээбит.
Биһиги нэһилиэкпитигэр бастакы аһыллыбыт оскуолаҕа үөрэммитэрэ Свинобоев Гаврил Павлович, Пономарев Алексей Андреевич, кэлин Саха АССР юстиция наркома, республика прокурора, Атласова Варвара Петровна советскай-партийнай үлэһит, Василий, Николай Атласовтар, Иннокентий Ошустанов, Егор Олесов, Дьокуускай куорат сэбиэтин благоустройстваҕа отделын салайааччыта Иван Григорьевич Пономарев. Онон бу оскуола Саха сирин сайдыытыгар олохторун анаабыт дьоҥҥо билии аартыгын аспыта.
Д.Ю. Соловьев
[1] НА РС(Я), ф. 24, оп. 5, д. 176 - 177
[2] Там же, ф. 70, оп. 38, д. 342
[3] Там же, ф.288и, оп.1 д.34
[4] Томтор нэһилиэгэ. Дьокуускай, 2010, с. 138
[5] НА РС(Я), ф.288и, оп.1 д.34.
[6] Макарова А. Вызывая стремление к истине, правде, добру...// Илин. № 3 -4, 2001.