"Алды дээди Мѳзү-Шынарлар" судуру.
0. Сагыш аарыын чавылдырарда, Алды аргаларлыг сеткил бар:
I. Ом - Үш ал боттуӊ байлак шынары, Үүле-салымыӊны чагырзын.
II. А - Кижисиг бооп чаятынганы, Дээди мѳзү-шынар доктаазын.
III. Ра - Шыдамыкай чорук боттанып, Угааныӊны тадыктырыпсын.
IV. Па - Кызымакай чорук күштелип, Чырыткыже соруу тѳнмезин.
V. Ца - Чангыс сорулгалыг кичээнгей, Чайгылыш чок угланыышкын бээр.
VI. На - Мерген-Угаан сагынгыр болуп, Энерелдиӊ күжүн чогутсун.
VII. Ди - Биче сеткил оожургалынга, Билииргевейн хандыр бодаӊар.
I. Бүзүрелди чаалап алырда, Салым-хууӊну кѳдүрүп чурта:
1) Ѳӊнүк-талаӊ хомудатпайн хѳѳрежирде, Ѳӊнүүӊ черле шүгүмчүлеп куду кѳрбе.
2) Эгезинде үнелелди чедип аарда, Эки-багын чүүлсүнүп чедир дыӊна.
3) Шуудай бергеш менээргенип чааскаан орба, Шугум ышкаш шыгаап алгаш чугаалан-на.
II. Улустарныӊ сеткилинче кирип аарда, тускайланган кижилерге алды арга:
1) Удуртукчу кижилерни билип аарда, Ужурунуӊ аайы-биле күүскедип каг.
2) Ѳӊнүктериӊ сени чалаан черге баргаш, Ѳндүр бедик сорулгазын тургузуп каг.
3) Эки салдар чедиштирер чараш сүме, Эштериӊге хүлүмзүрүүӊ ѳргүп-сѳӊне.
4) Чуртакчыны чүглендирер бѳдүүн арга, Чугаа-соодун дыӊнаарындан чалгаарава.
5) Кижилерниӊ тура-соруун бедидерде: "КИЖИСИГ" - деп үне берип билиринде.
6) Арыг эвес хамаарылга черле эпчок, Адын-сывын адаары дег эки чүүл чок.
III. Бодалдарын боттандырарда, бодунга дем кадып алыр он ийи арга:
1) Маргыш-биле тиилелгени чедип албас, Маргышпайын чайлаары дег Буян турбас.
2) Ѳжеш кижи удурланып келирге-даа, Ѳскелерниӊ частырыын дорт чугаалава.
3) Арга-чоктан чазыпканыӊ шын-на болза, Аӊаа дораан буруусунуп этинип ал.
4) Сеткилинче кире халыыр эптиг орук, Сенден үнер чѳптүг,чүүлдүг,шынчы чорук.
5) Бодувуста чоргааралды утуп болбас, Боду: Ие, Ие! - дээрин чедип шыда.
6) Эпчок байдал болуушкунун чайладырда, Мерген сѳске кажанда-даа харам болба.
7) Чоокшулажыр найыралды ѳѳскүдерде: "Боттаныг - ооӊ ачызы!"-деп,сетки шүве.
8) Шылаашкынын чиигедиптер эки арга, Шынын сеткип оӊуу ышкаш бодаарында.
9) Сенден эки чүве манаан байдал турза, Кээргел-биле ол байдалды үлежип каг.
10) Саадатпайын кыла кааптар сүме бо-дур, Маадырлыг чоруктарже: Че!- деп отур.
11) Интернетке, вайберге үнүп чорааш, Чоннуӊ дилээн хандырыптар билигден бер.
12) Аргаларыӊ болдунмаза муӊгарава, Сайзырал бээр кыйгырыгдан черле окта.
IV. Эптиг эвес, далаш байдал кѳргүспеӊер, Эштериӊер чон мурнунга чектевеӊер.
Улус сеӊээ катчып кээрин күзезиӊзе, Шуудунче кире халыыр тос-ла сүме:
1) Билбейн соора алдынганын эдип аарда, Биче када сорук киирип ѳӊнүүӊ макта.
2) Аажы-чаӊын хорадатпайн эдип аарда, Баштак-биле ойнай аарак оваартып каг.
3) Чазып алган билбес чүүлүн айтып бээрде, Баштай бодуӊ частырыыӊны үлегерле.
4) Дужаалсырак болурундан кичээнип чор, Дуржулгалыг айтырыгдан салып каап ор.
5) Кѳзүлдүр-ле соора баарга сѳглей бербе, Кѳдүрлүп аар үеден аа артырып бер.
6) Чедиишкинче мергежилин бедидерде, Чедир сургаар тайылбырыӊ эвээжетпе.
7) Үе-шагныӊ аайынга дүгжүр кылдыр, Чүткүлү дээш таарымчалыг шола тыпсыр.
8) Чедимче чок дүмбей чоруун чырыдарда: "Бергедээшкин ында чок!" -деп амырат-ла.
9) Боттандырыг чогуй бээрин кѳргүзерде, Боттарындан үнген чүүлдү бүдүржү бер.
V. Үжүглелдиӊ кожуу-биле дѳмейлешкек, Үүлени дѳрт арга-биле демнептиӊер:
1) Тѳрүттүнген айын-хүнүн утуп болбас, Ѳѳрүшкү бээр күзелиӊни дамчыдып каг.
2) Номчуттунгур сѳстериӊни белеткеп ааш, Чон мурнунга илеткелиӊ чугаалап каг.
3) Сагышсырал аарыгларын чиигедирде, Бай-Шыдалыӊ тѳнчү чогун шынзыда бер.
4) Чалаан черже четикпейин барзыӊза-даа, Дараазында болу бээрин магадыла.
VI. Бай Ѳг-Бүле тургузуп аар чеди бодал, Арыг уксаа ызыгуурун уламчылаар:
1) Ынакшылды чедип алгаш камнаарыӊда, Ырак-чоокка чемелээшкин черле кылба.
2) Амы-хууда айтырыынга харыылаарда, Салым-чолун эдип аарын оралдашпа.
3) Шүүдел үнер чарыгдалдар кылбас дизе, Шүгүмчүлээн артык сѳстер илеретпе.
4) Амырактыӊ аас-кежиин быжыглаарда, Сагыш-човап сеткилинден боданыр-ла.
5) Эргими бооп, ынаа болуп артарыӊда, Эртен-кежээ дүгжүп чоруур эвиӊ салба.
6) Даӊ бажында ынакшылын чедип аарда, Ак чем-биле удаан эжин оттурар-ла.
7) Каржыланган аажызын чымчадырда, Чажыт эр-кыс ѳйлээшкинни чогудар-ла.
VII. "Бойду-Садыныӊ" бодап чоруур ужурлуг 18 сагылдары:
1) Бодун мактап - чонун бактавас, (чоокка чованчыг, ырака ыянчыг)
2) Байлакшылын, Билиин чажырбас, (харам болбас, соора кээргевес)
3) Буруус(у)нугдан ойталап болбас, (бурууснугну хүлээп ап чору)
4) Улуг-Хүртү өөредиин кагбас, (чонга эртем-билииӊ үлеп чор)
5) Үш-Эртине эдин оорлавас, (Шажын тѳптеринден эт албас)
6) Сарыг-Шажынындан хоорулбас, (Ѳске шажын хүлээп ап болбас)
7) Ламаларны шуут хомудатпас, (Сарыг-Шажынчы чүдүкчүлер бактавас)
8) Беш сагылды хажыдып болбас,
(ѳлүрбес, оорлавас, сандаравас, мегелевес, арагалавас)
9) Үрээр көрүштерден тутунмас, (соӊгу назын чок деп болбас)
10) Үш-Эртине эдин үревес, (Хүрээ-Хиит, Субурган үптевес)
11) Бышпааннарга «Хоозун» айытпас, (Бедик ѳѳредиглер ажытпас)
12) Бойду сеткил чонун хорувас, (Чонсурак улусту кызыгаарлавас)
13) Хуу-Хосталга чонун хорувас, (Бодун бодааннарны албадавас)
14) Биче-Хүртү чонун хорувас, (Бодун хостаан улуска шаптыктавас)
15) «Чедиишкинге» менээргел кылбас, (Кончуурганып кѳѳргетнип болбас)
16) Оорлаттынган чүүлге дээп болбас, (Хирлиг үүле үлежип болбас)
17) Өргүл-сөӊнү соора үлевес,
(Үлежиишкинни деӊ-дески кылдыр боттандырарга эки)
18) Бойду сагылдарын хажытпас.(бо 18 сагылдарны үреп болбас)
«Номчукчунуӊ кичээнгейинге»
I) Тывалап ѳрүп каан кандыг-даа СУДУРЛАРНЫботтандырып эгелээрде, баштай, Сарыг-Шажын ѳѳредииниӊ арыг салгал-шугумун эдилеп чоруур чүдүкчүнү, «Үндезин Башкызы» кылдыр хүлээп алгаш, судурнуӊ дорт дамчыдылга-айызын четтирип, дараазында салгалга арыг кылдыр номчуп-тайылбырлаар эргени хүлээнип алыр ужурлуг силер. Бо дээрге-ле, Алдын Буддадан херелденип келген, «Байлакшыл» ёзулалы ол-дур.
II) Кандыг-даа СУДУРЛАР ѳртек чок болур. Ынчалза-даа Тыва чонувус үлегер домаа: "Халас Кежик - Кежик болбас, Харыы Сеткил - Хирлиг чорбас!" - дижир болгай. Сүзүглээр кижи, Башкызын чырык угааныг Будда кылдыр кѳѳр болгаш сѳс-домааныӊ үнезин боду хүндүлеп кѳѳр ужурлуг. Бо дээрге-ле, Үндезин Башкызын үлегерлээн, «Мѳзү-Шынар» ёзулалы ол-дур.
III) Дорт дамчыдылга айызы чокка, СУДУРНУ бүдүү бодунга номчуур кижи, авторнуӊ холун актап, ак сеткилиӊерден каъш-даа акшаны «Өргүл» кылыр шилчидип чоруур болзуӊарза, угааныӊар хири (хай-бачыдыӊар) арыгланып Буян-Кежииӊер улгадыр. Бо дээрге-ле бодунуӊ менээргелин эвээжедип турар, «Шыдамыкай чорук» ёзулалы ол-дур.
IV) Сарыг-Шажынчы кижиниӊ, ай санында, «Үндезин Башкызынга өргүлүнүӊ» хемчээли, амыдыраар орулгазындан (шалыӊ-пенсия-пособие-садыг-саарылгадан) 10% болур ужурлуг. Чижелээрге: Бо судурну номчаанындан 450 акша ажылдап алыр болзуӊарза, 45 акша (10%-зу) Автор-Башкызынга четкен турар ужурлуг. Бо дээрге-ле, угаанынын байыдып чоруур, «Кызымакай чорук» ёзулалы ол-дур.
V) Кандыг-даа Тыва-Ужур сагывас болгаш биле тура-ла «Будда Башкызыныӊ бодалын» оорлаар болгаш сагылдарын хажыдар кижилерге: "Дараазында чуртталгаларда эки тѳрүмелге чединмейн баар, хилинчээ улуг салым-хууну эдилеп чоруй баар!" - дээрзин сагындырып каалы. Бо дээрге-ле, сагыш-сеткилди чырыдып чоруур, «Мерген-Угаан» ёзулалы ол-дур.
VI) Үндезин Башкызынга аалдап келген кижи:
1) Баштай мендилешкеш, Күнгүрваа баарынга үш катап тейлеп алыр.
2) Оон арыг хадак-биле «Ѳргүлдерин» Башкызынга сѳӊнээр.