Әгәр дошман ғәскәренең һуғышҡа әҙерләнеүе беленһә, уларҙың позицияһы, ҙур һәм бәләкәй тауҙарҙың һәм йылғаларҙың урынлашыуы, һөжүм итеү һәм сигенеү юлдары, ярҙам көстәр күсереү өсөн иң ҡыҫҡа юлдары, аҙыҡ-түлек ташыу урындары иҫәпкә алына ла уларға контроллек ҡылыу саралары билдәләнә. Шунан һуң һәр яҡтан дошман позицияһын уратып һыбайлыларҙан биш йөҙ, ете йөҙ кешелек әтрәттәр ҡуйыла, һәр әтрәттең үҙ командиры була.
Тәүҙә бер әтрәт, аттарҙа сабып, көслө һөрәнләүҙәр менән дошман позицияһына ябырыла. Уңышлы сыҡһа, бөтә әтрәттәр ҙә һөжүмгә күсә. Уңышһыҙ осраҡта беренсе әтрәт артҡа күсерелеп, урынын икенсеһе ала. Сигенеүселәр аттарына ял бирә, ә үҙҙәре һыуға манып ҡоро аҙыҡ ашай. Әгәр дошман позицияһында ныҡ торһа, ныҡышмалы һуғышты һуҙмай, ике-өс көн уҙымында дошман яҡтың арыуын көтә.
Бындай саҡта фуражирҙарға атҡа тағылған ике оло һеперткене һөйрәлтеп ел үренән йән-фарман сабырға — дошман позицияларын саң бураны менән ҡаплатырға бойорола. Фуражирҙар сиратлашып бер алға, бер артҡа саба, һөҙөмтәлә күҙ асҡыһыҙ саң бураны эсендә ҡалған һәм тамам асыҡҡан, арыған дошман хатта бер-береһен күрә алмай башлай һәм был еңеүгә килтерә.
Әгәр дошмандың көньяҡ флангыһында уңышҡа ирешелһә, ә төньяҡ флангыһында уңышһыҙлыҡ кисерергә тура килһә, өҫтәүенә урталағы баш сәрдар һис кенә лә был хаҡта белә алмаһа, үҙҙәренең хәле тураһында бер-береһенә хәбәр итеү өсөн ауаз-сигналдар сифатында үҙҙәренең иленең төрлө өлөшөтәрендәге тауҙарҙың һәм йылғаларҙың исемдәре файҙаланыла.
Император шәхсән үҙе сәфәрҙә ҡатнашмаһа, сәфәрҙе йөҙ илле меңдән дә кәм булмаған яугирле эре яран етәкләй, шул уҡ ваҡытта ябырылыу һәм ҡайтыу ҙа, баяғылай, өс юлдан башҡарыла ла ғәскәрҙәр ҡытайҙарҙың Сун династияһының төньяҡ баш ҡалаһы янында берләштерелә. Һуғыш хәрәкәттәренең тәртибе элеккесә ҡала.
Әгәр яҙғыһын беренсе айҙа һәм көҙгөһөн туғыҙынсы айҙа баш сәрдар тәғәйенләнмәһә, алтмыш мең генә һыбайлы юлландырыла. Ҡытайҙар еренә тәрән үтеп керергә рөхсәт ителмәй уларға, диуарҙар һәм урҙар менән уратылған ҡалаларға ябырылмай, ағастарҙы ҡырҡмай улар. Фәҡәт ил сигенән өс йөҙ ли арауыҡтағы ерҙәрҙе бөлдөрәләр һәм, ер эштәрен, малсылыҡты емертеү өсөн, ундағы халыҡты ҡыралар.
Ғәскәрҙәр көньяҡҡа ҡытайҙар еренә баҫып кергәнендә йәйәүлеләр, һыбайлылар һәм тирмәле арбалар ҡыр юлдарынан бармайҙар [24]. Өс йүнәлештә юлландырылған, һәр береһе унар мең һыбайлынан торған темеҫкен әтрәттәрҙең хәрби башлыҡтары яугирҙәрен ундан алып йөҙ лигәсә арауыҡҡа һибелдертә, улар унда сиратлашып үтәй темеҫкенеү хеҙмәтен. Ҡараңғы төшөү менән борғоларҙан сигнал бирелә һәм шунда уҡ бөтәһе лә император тирмәһе әйләнәһенә эркелеп ялға туҡтай. Яҡын һәм алыҫ тирәләрҙәге ағастарҙы һындырып, аҙыраҡ бөгә биреп, көмбәҙле ҡарауыл өшәләктәре яһайҙар, әммә һөңгөләр менән уратмалы лағырҙар төҙөмәйҙәр, ур һәм ҡоймалар ҡормайҙар. Өс тапҡыр барабан ҡағыу менән үк дәррәү сәфәр сығалар, көн тимәй, төн тимәй, һәммәһе хәрәкәткә килә.
Дошмандың эре көстәре менән осрашҡанға тиклем һуғыш аттарын буш ҡалдыралар, шуға күрә эйәрләп менгән саҡта улар арымаған, көр була.
Әгәр дошман бәрелеш өсөн теҙелһә, уға һуғыш башламайҙар, ә ҡапыл ябырылыу өсөн уның сигенеүен көтәләр. Йыш засада ойошторалар, аҙыҡ ташыу юлдарын өҙәләр, төндәрен дошманды ыҫларға ел үрендә тороп ут яғалар. Яугирҙәре аҙыҡты үҙҙәре таба. Туҙҙырылған ғәскәр яугирҙәре тиҙ үк яңынан уҡмаша. Улар һуғышырға оҫта, һыуыҡҡа түҙемлеләр. Ана шунда ла инде уларҙың ғәскәрҙәренең көс-ҡеүәте»...
Әммә ниндәй генә ҡөҙрәтле, көс-ҡеүәтле булһа ла, Дәү Олояу дәүләтенең дә көнө бөтә — бер яҡтан ҡытайҙар ҡыҫымы, икенсе яҡтан баш күтәргән тунгус-журжундар һөжүме 1125 йылда бөйөк цивилизацияның көлөн күккә осора. Ҡатай-көҙән яҙыуҙарын һәм тарихын тикшереүсе ғалим В.С. Стариковтың һүҙҙәре менән әйткәндә, «11-енсе быуат аҙағында көҙән империяһының бөлөүе башлана. Төрлө халайыҡ һәм ҡәбиләләрҙең баш күтәреүе, император Яньнинға ҡаршы эре феодалдарҙың һәм туғандарының ҡораллы ҡуҙғалыштары, 1110 һәм 1118 йылдарҙағы ҡот осҡос һәләкәтле аслыҡтар (халыҡ ағас ҡайырыһы менән туҡлана һәм ваҡыты менән кеше ашауғаса барып етә) синфи ҡаршылыҡтарҙы һуңғы сиккәсә ҡырҡыулаштыра ла империяның ҡеүәтен ҡаҡшата Көсәйеп алған көньяҡ тунгус ҡәбиләләре журжундар (манжурҙарҙың бабалары) 1115 йылда көҙәндәрҙе ныҡ ҡыйратып, бойондороҡһоҙлоҡ яулай. 1120 йылда улар көҙәндәргә ҡаршы һуғыш башлап, 1125 йылда уларҙың баш ҡалаларының бишеһен дә ҡулға төшөрә, көҙәндәрҙең һуңғы императорын әсир ала»...
Япон һәм Һары диңгеҙҙәрҙе гиҙгән Ҡатай-көҙән хәрби диңгеҙ флоты үҙенән-үҙе ҡапыл эҙһеҙ юғала — ҡайҙа олаҡҡанлығын да белмәйҙәр. Бәғзеләр уны, Тын оҡеанды уҙып, Америка ҡитғаһында кәкер (якорь) ташлаған тип һанай — Мексиканың көньяҡ-көнсығышындағы боронғо майя пирамидалары таштарында Ҡытай иероглифтарына оҡшаш яҙыуҙарҙың табылыуы («Комсомольская правда» гәзитенең 1985 йылғы 17 февраль һаны) ла шуны ҡеүәтләй, буғай...
Иҫән ҡалған, ләкин бөйөк дәүләттәренән яҙған Ҡатай-көҙәндәр император тоҡомло сәрдар Юлай Даши етәкселегендә көнбайышҡа — үҙҙәренең боронғо башҡорт Тәүтөйәге Уралға ҡарай сигенә. Иртыш йылғаһына еткәс, Ҡатай-көҙән ҡәбиләһенең төп ике ырыуы ике яҡҡа бүленеп, уң ҡанаты — балаҡатайҙар (бала йәғни кесе ырыу), Иртышты кисеп сығып, Уралдың көнсығыш һәм көнбайыш итәктәрендә Себер юлында төйәкләнә; һул ҡанаты — ҡарыҡатайҙар (ҡары — ҡарт йәғни оло ырыу), Иртыштың яры буйлап көньяҡҡа — Үҫәргәндәрҙең боронғо ҡышлауҙарына табан ҡайырылып, Урта һәм Үҙәк Азия ерҙәрендә төйәкләнә лә, шундағы бөтә төрки ҡәбиләләрен тигеҙ хоҡуҡи нигеҙҙә берләштереп, ҡарыҡатайҙарҙың тарихтағы атаҡлы Көнбайыш Олояу дәүләтен төҙөй, Юлай Дашиға һурхан (ҙур хан — хандарҙың ханы) титулы бирелә. 1141 йылда ул, еңеүле һуғыштарҙан һуң бөтә хакимиәтте үҙ ҡулына бөрөп алып, императорға әйләнә. 1213 йылғаса дауам иткән был Ҡарыҡатай дәүләте үҙенең тәңкәләрен һуға (элекке Ҡатай-көҙән аҡсаһы нигеҙендә). Башҡорт халҡының борондан килгән йолаһына, хоҡуҡи ҡанундарына ярашлы, был дәүләттә ҡатын-ҡыҙҙарға ҙур иркенлектәр бирелә (мәҫәлән, ике тапҡыр унда император тәхетендә ҡатын-ҡыҙ ултыра)... Сыңғыҙ-хан яулап алғандан һәм үҙ мөстәҡил дәүләтселеген юғалтҡандан һуң, ҡарыҡатайҙар хәҙерге ҡаҙаҡ, ҡырғыҙ, ҡараҡалпаҡ халыҡтарының бабалары рәүешендә иреп юғала, дөрөҫөрәге, шул халыҡтарҙың ырыу-араларына әүерелә. Ә Уралдағы балаҡатайҙар, ундағы башҡорт мөхитенә ылығып, үҙҙәренең башҡорт асылын юғалтмай һаҡлап ҡала...
Әммә боронғо Ҡатай-көҙән башҡорттарының бөйөк дәүләтселек традициялары юҡҡа сыҡманы — Дәү Олояуҙың мәшһүр дәүләт эшмәкәре Юлай Сос Уй, ең һыҙғанып, шанлы бабабыҙ Сыңғыҙ-ханға бөйөк империяһын төҙөштө һәм был күп милләтлелек нигеҙендәге империясылыҡ традициялары артабан бөйөк Алтын Урҙа, Рәсәй, СССР империялары рәүешендә Ер шарының алтынан бер өлөшөндә ҡөҙрәтле кәүҙәләнде, ә аҫыл бабаларыбыҙ рухы, һүрелмәйенсә, быуындан-быуынға йәнебеҙҙе айбарланы, айбарлай. Боронғо Дәү Олояу дәүләте Ҡатай-көҙәндәренең бөйөк эпосы «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу»ҙың ошо көндәргәсә бер юлы башҡорт һәм ҡаҙаҡ халыҡтарының ижады булып йөрөүенең сере тап ошо тарихи сәбәптәр менән аңлатыла.
Дәү Олояу дәүләтен тар-мар ҡылған тунгус-журжундар Ҡатай-көҙәндәрҙең бөйөк мәҙәниәтен дә ҡырсып юҡ итә — фәндәр академияһы, юғары уҡыу йорттары, мәктәптәр, китапханалар, картина галереялары һәм ғөмүмән ҡалалары көл-саңға әйләндерелә, Ҡатай-көҙән яҙмаһының таҡтаташҡа ырылған бер килке өлгөләре генә осраҡлы рәүештә ер аҫтында — император кәшәнәһендә һаҡланып ҡала, ләкин уларҙы уҡый һәм яҙа белгән кешеләр дошман ҡулынан ҡырылып бөткән була. Үткән быуатта төрлө илдәрҙең ғалимдары шул Ҡатай-көҙән яҙма ҡомартҡыларын уҡырға тырышып ҡаранылар, ләкин изге ниәттәре тар ҡыҫалар эсендә — монгол, тунгус һәм тағы теләһә ниндәй телдәргә нигеҙләнгәнлектән, йүнле бер нимә лә барып сыҡманы. Теләһәләр ҙә, теләмәһәләр ҙә, серле «Сим-Сим ҡапҡаһы»ның асҡысы башҡорт телендә икәнлеген танырға ваҡыт, буғай...
Ҡатай-көҙән башҡорттары иероглифтарын башҡортса уҡыу нигеҙҙә ундағы һандарҙың (быныһын ғалимдар асыҡлаған), хәҙергесә берәгәй билдәләр менән түгел, ә һүҙҙәр менән (мәҫәлән: бер, ике, өс...) яҙылышына таяна. Ҡытайҙарҙың тәүәрихтәрендә Ҡатай-көҙән теленең ҡытай транскрипцияһында һаҡланып ҡалған бик аҙ ғына һүҙҙәре буйынса, ғалимдар был телде хаҡлы рәүештә беҙҙең Алтай төркөмөнә ҡарата. Быныһы дөрөҫ, әммә Ҡатай-көҙән һүҙҙәре ҡытайҙар транскрипцияһында шаҡтай боҙолоп, ярым-йорто (сонтор) хәлендә бирелгәнлектән, уларҙы, башҡорт теленә таянып, тергеҙелгән тулы булмыштарында алабыҙ:
Тау (монголса табун, дагурса тау) «биш».
Башҡортсаһы: таубан/түбән — табан (биш бармаҡлы аяҡ табаны) һәм таубаш (аяҡ табанының башы — биш бармаҡ) — тау-баш — бәш/биш (биш һаны);
Йау (монголса жағун, дагурса жау) «йөҙ».
Башҡортсаһы: йау күстә (яу күсе йәғни йөҙ кешенән торған ғәскәр берәмеге) — йау йөстә — йөстә — сто (урыҫса «йөҙ») һәм йөҙ-тә — йөҙ;
Таули (монголса таулай, дагурса таул) «ҡуян».
Башҡортсаһы: төләй — төләкәй — төләке — төлкө;
Наир (монголса Наран, дагурса Нар) «ҡояш».
Башҡортсаһы: ана-ҡар-аба (инә-корова — һыйыр) — анағар-апа (нагар-апа — ҡыҙыу апа) — анайар-апа (ҡояш-апай) — найар/наир;
Саир (монголса саран, дагурса сарөл) «Ай».
Башҡортсаһы: сайыр — һыйыр;
Шаве (монголса сибағун, дагурса шобө) «йыртҡыс ҡош».
Башҡортсаһы: шәб-осан (шәп осоусы — бөркөт) — сапсан;
Ҡашу (дагурса хасө) «тимер».
Башҡортсаһы: ҡати-бур (ҡаты таш) — ҡа-тибур — тимур — тимер;
По (урта монголса һон «йыл», журжунса фон «ваҡыт») «яҙ миҙгеле».
Башҡортсаһы: бор-ал (ал төҫтәге бур — ҡояш тирәләй ер-бурҙың боролоп-әйләнеп йөрөүе) — бойал — бу йул — быйыл (йыл башы — яҙ башы).
Ҡытайсалатып боҙолоп-йәнселгән һәм сонторланған һүҙ киҫәктәренрән барыбер ҙә башҡортса мәғәнәләр “аңҡый”.
Инде килеп донъя ғалимдары мәғәнәләрен (улар урыҫса бирелә) аса алған ун һигеҙ Ҡатай-көҙән иероглифының башҡорт теле аша уҡылыштарын барлайыҡ. Өҫтән аҫҡа һәм һулдан уңға йүнәлештә уҡыла; һәр элемент тапҡырына уның башҡортса аталышын ҡуйып, аҙаҡ бөтәһен бергә ҡушып уҡыйбыҙ (һүрәттәрҙе ҡарағыҙ).
Ҡатай-көҙәндәрҙең бөйөк дәүләтен емергән ярымҡырағай дошмандар уларҙың мәҙәниәт ҡаҙаныштарын, шул иҫәптән китаптарын, архивтарын, һынлы һәм моңло сәнғәт әҫәрҙәрен тулыһынса юҡ иткән. Яҙмаларының бер өлөшө фәҡәт ҡара ер аҫтында – император ҡорғандарының ядкәрташтарында һаҡланып ҡалған, шуларҙан 755 дана иероглифтың күсермәһе менән танышырға мөмкин (Забытые системы письма. М., 1982; 191 – 210-сы биттәр). Минең башҡорт телендә уҡып ҡарау өлгөм – был бик мөһим эштең башланышы ғына.
Ҡатай-көҙән башҡорттарының бөйөк тарихын һәм уларҙың яҙма ҡомартҡыларын артабан төбөнәсә төпсөнөүҙе киләсәк аҡыл эйәләренә ҡалдырам.
22.11.2003. Өфө.
Шата Ырыҫтаулы — Руставели хаҡында
“Бүре-әсә тиреһен бөркәнгән битаз” (битаз, витязь — бей-атас, йәғни бейҙең үҙенә оҡшаған улы, батыр тигән һүҙ) поэмаһының авторы Шата Ырыҫтаулы йәки Ырыҫтау улы (Шота Руставели) сығышы менән башҡорт кешеһе икәнлеген 1992 йылда донъя күргән “Ядкәр” романымда әйтә биреп ҡуйғайным. Уҡыусыларымдың быға шаҡтай аптырабыраҡ ҡалғандары ла булды, төбөндә иһә: “Бының булыуы мөмкин түгел, сөнки мөмкин түгел!” — һымағыраҡ бәндәлекле шик тә ултыра ине. Ә бер уйлап ҡараһаң, иҫ китерлек тә түгел: үҙебеҙҙең үк күҙ алдында бәғзеләребеҙ урыҫ яҙыусылары булып шыттылар түгелме ни (Азат Абдуллин, Әнүәр Биксәнтәйев, Талха Ғиниәтуллин, Ғәзим Шафиҡов һ.б.), татар шағирҙары булып та киттеләр (уларын һанап та бөтөргөһөҙ!). Әйткәндәй, былтыр ғына “Ағиҙел”дә хәҙерге заман күренекле татар шағиры Роберт Миңнуллиндың дәүләт архив материалдары менән дөрөҫләнмеш нәҫел-нәсәп шәжәрәһе баҫылып сыҡты — атаһы яғынан да, әсәһе яғынан да һигеҙ быуын ата-бабалары ысын аҫаба башҡорттар... Хәйер, урыҫтың бөйөк шағирҙары А.С. Пушкин — сығышы буйынса Африка негры, М.Ю. Лермонтов — шотланд, ә үҙ башҡортобоҙҙоң мәшһүр халыҡ шағиры Мостай Кәрим — “сеп-сей” татар тоҡомо икәнлеген дә бик яҡшы беләбеҙ бит. Бында эш — сығышта түгел, ә күңелең менән кемгә, ҡайһы әҙәбиәткә арналышта. Шуға күрә грузинса Шота Руставелиҙың да Шата Ырыҫтаулы рәүешле башҡортлоғо үҙенә күрә ҡыҙыҡлы бер тарихи факт булып ҡына ҡала бирер ине, әгәр ҙә ки был башҡортлоҡ арҡаһында ике айырым әҙәбиәт — башҡорт һәм грузин әҙәбиәттәренең тамырҙары ла башҡорт халыҡ ижады аша бер-береһенә шаҡтай тығыҙ бәйләнешкән булмаһа... Бының ысынлап та шулай икәнлеген баҡтыртмаҡҡа бөйөк шағирҙың ошо билдәле әҙәби ләҡәбенең (псевдонимының) асыл мәғәнәһен һәм шуға һәм үҙебеҙгә бәйле Ҡафҡаз тарихын да аҙ-маҙ ғына аңлатыбыраҡ үтәйек.
Шат (сат) — “бот төбө менән ҡорһаҡ аҫтының араһы” (башҡорт теленең һүҙлеге. М., 1993; 176-сы бит), ә шунан шаталанып (саталанып) сыҡмыш сата-ботаҡ (кешеләргә ҡарата әйткәндә — бала) — шата (сата) икәнлеге борондан уҡ мәғлүмдер. Шул шат (сат) термины менән ырыу тармаҡтарыбыҙ ҙа билдәләнә. Беҙ тикшергән тәғәйен был осраҡтағы ләҡәп “Шата” — Үҫәргән (Үсен) ырыуынан борон заман шаталанып (саталанып) үҫеп сыҡҡан һәм шул исемдә үҙ аллы үҫеш алған билдәле башҡорт ырыуы (уның данлы тарихы үҙе бер мәҡәлә). “Ырыҫтаулы”ға килгәндә, “ырыҫ” (арыҫ, арес, арыҫлан, барс, юлбарыҫ) — башҡорттоң Ислам динен ҡабул ҡылғанға тиклемге яҙыҡ (яҙыулы) дине мифындағы Үҫәргән ырыуы башбабаһы Шүлгәнде имеҙеп үҫтереүсе хоҙайбикәбеҙ Бүре-Әсәнең бүрес — барыс — арыс — ырыҫ рәүешле ҡыҫҡартылыш исеме ул; бабаларыбыҙ бер заман, билдәле булыуынса, шул хоҙайбикәгә (Бүре-Әсәгә йәки Әсә-Бүрегә) арналмыш изге Ырыҫтауҙарға табынғандар, ә хәҙерге Грузия тупрағында хәҙерге грузин халҡы бабаларына тиклем үк дәүләт ҡороп йәшәгән башҡорт-болғарҙарҙың өлөшләнмеш ере заманында һәр береһе Ырыҫтаулы һигеҙ өлкәгә бүленеп, үҙәк батша ҡулы аҫтында гөбөрнәтер рәүешендәге ырыҫтаулы өлкә менән идара итеүсе башлыҡ — “ырыҫтауы” (грузиндар уны “эристави” тип алған) аталып йөрөтөлгән һәм шундай бер Ырыҫ тауы -- бөйөк шағирҙы тыуҙырмыш Мәсғөт (хәҙерге Грузиялағы Месхет) төбәгендә лә булған, шуға ла шағир үҙенең әҙәби ләҡәбен Шата Ырыҫтаулы (йәғни Шата ырыуының Ырыҫтау улы — грузинса әйтелештә Шота Руставели) тип алған. Поэманың төп геройы ла бына ни өсөн, тап боронғо башҡортлоғона барып, Бүре-әсә тиреһен бөркәнеп йөрөй (оригиналда шулай — барс йәғни бүре-әсә; 1933 йыл Париждағы урыҫ шағиры Бальмонт та уны “Носящий барсову шкуру” тип дөрөҫ тәржемәләгән, совет шағиры Н. Зоболоцкий ғына ниңәлер “юлбарыҫ тиреһе”нә әйләндереп ебәргән). Башҡорттоң “бүрек”, “бүркә” (бурка), “бөркән”, “бөркәнсек” (бүре-Көн-әсәк) һүҙҙәре лә тап ана шул “бүре тиреһе”нә тап килә... Грузиялағы Мәсғөт (Месхет) тигән төбәк (хәҙер ҡала) исеме иһә боронғо грек тарихсыһы Геродот уҡ яҙып ҡалдырмыш “массагет” — басағойт — басағорт — башҡорт тигәндән хасил, Ҡафҡаздағы ҡасандырғы башҡорттар төйәге ул. Шағир Шата Ырыҫтаулының ысынлап та башҡортлоғон Ҡафҡаз халыҡтары теленән һәм тарихынан маһир ҙур ғалим, Рәсәй академигы (сығышы буйынса грузин) Н.Я. Марр хеҙмәтенән күрәбеҙ: Шата Ырыҫтаулының тап “Мәсғөттән йәғни... Болғар ҡәбиләһенән сыҡҡанлығын” асыҡ әйтеп биргән ул (Н. Марр. Чуваши-яфетиды на Волге. Чебоҡсары, 1926, 15-се бит). Академик атаған был болғарҙар иһә башҡа бер кем дә түгел, ә саф башҡорт икәнлектәре зыялыларға әлмисаҡтан уҡ таныш; профессор Ж.Ғ. Кейекбаев быны заманында университет студенттарына үҙенең фәһемле таблицаһы менән баҡтыртһа (һүрәтте ҡарағыҙ), боронғо башҡорттар тураһындағы ғәрәп һәм фарсы сығанаҡтарын яҡшы белгән татар ғалимы Әхмәт Булатовтың аныҡ фекеренсә лә болғар — шул уҡ башҡорт халҡы ул. “Башҡорт” һүҙен, — ти был ғалим, — боронғо (ХIII — ХIV быуаттар) болғар ҡәбер таштары (2-се стиль) һәм бөгөнгө сыуаш-төркиенә хас законлылыҡтан сығып ҡарарға һәм “башҡорт” һүҙе менән “болғар” һүҙе бер үк исемдең ике варианты, күренеше тип ҡабул итергә кәрәк... Миҫал өсөн: биәл — биш, тохор — туғыҙ, вытыр — утыҙ, хер — ҡыҙ. Хәҙерге сыуаш телендә: хеүәл — ҡояш, түл — таш, хер (хур) — ҡыҙ, харан — ҡаҙан. Был законлылыҡтан (л-дың ш-ға әүерелешенән һ.б.) сығып, беҙ “бол” тип әйтәһе урынға “баш/бош” формаһында әйтә алабыҙ (килеп сыға болғар — башғар/башкир — башҡорт). Мәғлүм булыуынса, “болғар” исеме әҙәбиәт һәм боронғо аҡсаларҙа — болғар, борғар, бүлҡан, бөржән, болхар, болҡар формаларында осрай. Беҙҙең фекеребеҙсә, “башҡорт” һәм “болғар” һүҙе — икеһе лә олуғ йорт, олуғ күс, йәки башҡа ҡәбиләләргә өҫтөн йорт, тигән мәғәнәне аңлата. XIII быуатта йәшәгән Мысыр (Египет) солтаны Бейбарстың “борж уғлы”, йәғни бөржән (Бөрйән) ҡәбиләһенән булыуы ла бөрйәндәрҙең ҡыпсаҡтар араһында биләүсе ҡәбилә булғанлығы тураһында һөйләй”, -- ти ул. Күренекле урыҫ зыялыһы Н.А. Баскаков та тап шуны уҡ, “болғар”ҙың — “башҡорт” (йәки киреһенсә) икәнлеген күргәҙмәле иҫбатлай: “башҡорт” һүҙенең күплек ялғауы “т” ҡыҫҡартылышындағы “башҡор” һүҙенән үҙгәртелеп “башҡор — балғор — болғар” этнонимы барлыҡҡа килгән, ти ғалим, кире ҡаҡҡыһыҙ тел ҡанундарына таянып (Н.А. Баскаков. Русские фамилии тюркского происхождения. М., 1979, 249-сы бит)...