Анализируя историю культуры восточного христианства в польском государстве, необходимо обратить внимание на события XVI в. Изменение в вероисповедальном соотношении было не только результатом аннулирования последними Ягеллонами всех ограничений в отношении православной церкви, но и изменения религиозной ситуации во всей Речи Посполитой. Речь Посполитая стала общим государством польской, литовской и русской шляхты. Русская политическая элита в это время играла важную политическую роль в общегосударственном масштабе. Еще большее значение знатные православные имели на своих этнических землях Великого Княжества Литовского и русских землях Короны. Подобную роль на тех территориях играли представители русской аристократии.
В это же самое время проявились, недооцененные в польской науке, значительные культурные достижения православной общественности. Первые печатные издания на польских землях, появившиеся в Кракове в 1491-1492 гг., представляли собой богослужебные книги, напечатанные кириллицей и адресованные верующим Восточной Церкви. Пионером печатного дела на белорусских землях был Франциск Скорина, родом из Полоцка. Реформы православной церкви были связаны с возникновением типографий и школ, работающих на церковные нужды. Эти позитивные изменения в православной церкви хоть и не достигали масштабов посттридентских реформ в католической церкви, однако привели к возрождению религиозной жизни среди духовенства и верующих. Вместо того, чтобы оценить те ценности, которые несла православная культура, польские власти популяризировали контрреформационные лозунги и доминирующую латинскую культуру.
Основы веротерпимости в восточных областях, формировавшиеся столетиями, были поколеблены в эпоху контрреформации, войн, которые вела Речь Посполитая с православной Москвой, магометанской Турцией, протестантской Швецией или многоконфессиональным Семиградьем. В это время с формировался стереотип поляка-католика, миф форпоста христианства [Tazbir 1987]. К счастью, эти негативные тенденции ушли вместе с наступлением эпохи Просвещения. Речь Посполитая в эпоху Просвещения была, как и в прежние времена, многоконфессиональным государством. Эта многонациональная и многоконфессиональная структура преимущественно проявлялась в восточных воеводствах государства [Litak 1994: 133-134; Mironowicz 2001: 163-173; id. 2002: 339-347]. Изменение политики Речи Посполитой в отношении православного населения, выражением которой была попытка создания независимой церковной структуры на Великом Сейме, было связано с возвращением к XVI-вековой традиции совместного сосуществования культур и религий. В это время был осознан многонациональный характер Речи Посполитой, для которой фаворизация одной господствующей религии имела губительные последствия.
Итоги
История православной культуры на землях бывшей Речи Посполитой демонстрирует нам, что на ее территории встретились две великие религиозно-культурные традиции: восточная (византийско-русская) и западная (латинская). Православие было постоянным элементом религиозной структуры государства, а в некоторых его регионах — доминирующим вероисповеданием. Восточная традиция христианства укоренилась во всех сферах жизни русского населения и повлияла на культурный облик всех жителей государства. В стране удалось создать такие нормы сосуществования, при которых православие в течение многих столетий было не чуждым, а родственным вероисповеданием.
Представленный образ истории культуры православия в былой Речи Посполитой имеет существенное значение в понимании ее специфичности в вероисповедальной структуре Европы. Область, на которой так широкомасштабно встретились две христианские традиции — восточная и западная — содержит огромный опыт. Позитивные и негативные облики соприкосновения цивилизаций стали историческим наследием нашего государства. В этом контексте очень трудно представить себе историю Речи Посполитой без культуры Восточной Церкви. Осознание факта постоянного присутствия этой великой христианской традиции имеет фундаментальное значение для изучения истории нашего государства, понимания религиозно-культурной самобытности живущих в нём народов.
БИБЛИОГРАФИЯ
1. Голубинский, Е. Е. (1998), История канонизации святых в Русской Церкв и. Москва.
2. Голубинский, Е. Е. (1900), История Русской Церкви. Т. 2. Ч. 1. Москва.
3. Грушевский, М. (1994), Духовна Украина. Киев.
4. Димитрий Ростовский, архиепископ (1908), Cв. Димитрий Ростовский. Жития Святых. Т. I. Moсква.
5. Таисия, монахиня (сост.) (1983), Жития Святых. Сост. монахиней Таисией. Т. I. New York.
6. Йодковский, И.И. (1915), Церкви, приспособленные к обороне в Литве и Литовской Руси,[w:] Древности. Т. VI. c. 249-311.
7. Кацер, М. С. (1969), Белорусская архитектура. Минск.
8. Абрамович, Д. (1991), Киево-Печерский Патерик или сказания о жизни и подвигах Святых угодников Киево-Печерской Лавры. Киев. Репринт изд. 1903 г.
9. Корнилова, Л. A. (1993), Страницы Белоруской мариологии: Жировицкая, Белыничская и Остробрамская иконы Богоматери, [w:] Сборник Калужского художественного музея. Т. I. Калуга, с. 30-33.
10. Крип’якевич, И. П. (1984), Галицько-Волинське князівство, Киiв.
11. Крип’якевич, И. П. (1933), З історії галицького шкільництва XVI-XVIII ст., [w:] Рiдна школа, Львів, № 2, с. 16-20.
12. Макарий (Булгаков), митрополит (1882), История Русской Церкви. Т. XI. Санкт-Петербург.
13. Мединский, E. Н. (1954), Братские школы Украины и Белоруссии в XVI-XVII в., Москва.
14. Мельников, А. А. (1992), Путь непечален. Исторические свидетельства о святости Белой Руси. Минск.
15. Mиропольский, С. (1985), Очерк истории церковно-приходской школы от перваго ея возникновения на Руси до настоящего времени. Вып. III. Санкт-Петербург.
16. Мицко, И. З. (1990), Острожская славяно-греко-латинская академия (1576-1636). Киiв.
17. Немировский, Ю. (1969), Начало славянского книгопечатания. Москва.
18. Никалаеў, М. (1993), Палата книгапісная. Мінск.
19. Павловский, Й. (1904), Приходские школы в старой Малороссии и причины их уничтожения, Киев.
20. Памятники (1878), Памятники полемической литературы Западной Руси. Кн. 1. / Русская Историческая библиотека. Т. IV. Санкт-Петербург.
21. Пашко, В. (1950), Очерки по истории Галицко-Волынской Руси, Москва.
22. Покрышкин, П. П. (1911), Благовещенская Церковь в Супрасльском монастыре, [w:] Сборник археологических статей поднесенный графу A. A. Бобринскому. Санкт-Петербург.
23. Прокопович М., (1993), Три версии Триоди Постной с 1491 r., [w:] Najstarsze druki cerkiewnosłowiańskie i ich stosunek do tradycji rękopiśmiennej, pod red. J. Rusek, W. Witkowskiego i A. Naumowa, Kraków, s. 55-68.
24. Рогов, A. И. (1972), Культурные связи Руси и Польши в XIV – начале XV w., [w:] Вестник Московского yниверситета. Серия IX, История. Z. 4, c. 316-321.
25. Рогов, A. И. (1980), Фрески из Супрасля, [w:] Древнерусское искусство. Монументальная живопись XI-XVII в. Москва, c. 345-371.
26. Рогов, А. И. (1972), Ченстоховская икона Богоматери как памятник византийско-русско-польских связей, [w:] Древнерусское искусство. Художественная культура домонгольской Руси. Москва.
27. Саверчанка, И. (1995), Сільвестр Косаў, [w:] Беларускі Гістарычны Часопіс. № 3. Мінск, c. 180-181.
28. Савич, А. (1922), Западно-русские униатские школы XVI-XVII вв., [w:] Труды Белорусского государственного университета в Минске. Минск, № 2-3, c. 33-41.
29. Снессорева, С. (1998), Земная жизнь Пресвятой Богородицы и описание святых чудотворных Ее икон, Ярославль.
30. Заимова, Й. /Koпадло, M. (сост.) (1982), Супрасльски или Ретков сборник. Т. I-II, София.
31. Тальберг, Н. (1951), Пространный месяцеслов русских святых и краткие сведения о чудотворных иконах Божией Матери, Jordanville.
32. Федотов, Г. П. (1959), Святые Древней Руси (X-XVII вв.), New York.
33. Харлампович, К. (1898), Западно-Русские православные школы XVI и начала XVII в., Казань.
34. Харлампович К. 1897, Острожская православная школа // Киевская старина. Т. 2.
35. Харошка Л. (1954), Культ Богародицы на Белоруси, [w:] „Божим шляхам”, R. VIII. Paryż,. №№ 58-62.
36. Чантурия, В. А. (1969), История архитектуры Белоруссии, Минск.
37. Яскевіч, А. (2001), Спрадвечная ахоўніца Беларусі, Мінск.
38. Abraham, А. (1904), Powstanie organizacji kościoła łacińskiego na Rusi, Lwów.
39. Różycka-Bryzek, A. Bizantyjsko-ruskie malowidła ścienne w Kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu // Studia do dziejów Wawelu”. Т. III. Kraków, 1967.
40. Chodynicki, К. (1943), Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska. 1370-1632, Warszawa.
41. Chojecka, Е. (1970), Sztuka średniowiecznej Rusi Kijowskiej i jej związki z Polską w XI-XV w., [в:] Ukraina. Teraźniejszość i przeszłość, редакция M. Karasia i A. Podrazy, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne”. R. CCXLVII. Z. 32. Kraków, s. 413.
42. Chomik, Р. (2000), Kult ikon Matki Bożej w Wielkim Księstwie Litewskim w wiekach XVI-XVIII, [w:] Kościół prawosławny w dziejach Rzeczypospolitej i krajów sąsiednich / Ред. P. Chomika. Białystok, s. 108-119.
43. Chomik, Р. (1999), Kult Supraskiej Ikony Matki Bożej, [w:] Elpis. Z. 1(14). Białystok, s. 199-206.
44. Kawecka-Gryczowa, A. (1983) (red.), Drukarze dawnej Polski. Т. I. Ч.1. Wrocław.
45. Fijałek, J. (1897), Biskupstwa greckie na ziemiach ruskich od połowy XIV wieku na podstawie źródeł greckich, [w:] Kwartalnik Historyczny. Т. XI, s. 27-34.
46. Fridrich, А. (1911), Historia obrazów Najświętszej Maryi Panny w Polscе. Т. I-IV. Kraków.
47. Friedelówna, Т. (1974), Ewangeliarz Ławryszewski. Monografia zabytku. Wrocław.
48. Grochowska, I. (1992), Klęski elementarne w Polsce na przełomie XVII-XVIII wieku, [w:] Białostocczyzna. № 2, s. 2-9.
49. Heintsch, K. (1957), Ze studiów nad Szwajpoltem Fiolem, Wrocław.
50. Rogov A., (1976) Ikona M. B. Częstochowskiej jako świadectwo związków bizantyjsko-rusko-polskich, [w:] Znak. № 262, s. 509-516.
51. Jabłońska-Deptuła, Е. (1963), Kult maryjny w Polsce XIX wieku, [w:] Więź. № 5 (61), s. 43-51.
52. Jabłonowski, А. (1899-1900), Akademia Kijowsko-Mohylańska. Zakres cywilizacji zachodniej na Rusi, Kraków.
53. Jaroszewicz-Pieresławcew, Z. (2003), Druki cyrylickie z oficyn Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XVIII wieku, Olsztyn.
54. Jobert, A. (1979), De Luther á Mohila. La Pologne dans la crise de la Chrétienté 1517-1648, Paris.
55. Kempa, А. (2002), Akademia Ostrogska, [w:] Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej. Pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk i P. Chomika, Białystok.
56. Kempа, Т. (1997), Konstanty Wasyl Ostrogski, wojewoda Kijowski i marszałek ziemi Wołyńskiej, Toruń.
57. Kłoczowski, J. (1997), Cywilizacja bizantyjsko-słowiańska, [w:] Chrześcijaństwo na Rusi Kijowskiej, Białorusi, Ukrainie i Rosji (X-XVII w). Pod red. J. Kłoczowskiego, Kraków, s. 95.
58. Kłoczowski, J. (1998), Młodsza Europa. Europa Środkowo-Wschodnia w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej średniowiecza, Warszawa.
59. Kochanowski, W. (1963), Pobazyliański zespół architektoniczny w Supraślu, [w:] Rocznik Białostocki. Nr. 4. Białystok, s. 355-396.
60. Litak, С. (1994), Od reformacji do oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej, Lublin.
61. Litwin, Н. (1990), Dobra ziemskie Cerkwi Prawosławnej i Kościoła katolickiego obu obrządków na Kijowszczyźnie w świetle akt skarbowych i sądowych 1569-1648, [w:] Rocznik Teologiczny. R. XXXII. Z. 2. Warszawa, s. 187-208.
62. Łowmiański, Н. (1985), Początki Polski. Т. IV. Ч. 1. Warszawa.
63. Lużnickij, G. (1984), Słownik Czudotwornich Bohorodicznych ikon Ukraijni In trepido Pastori. Rim,, s. 153-188.
64. Mironowicz, А. (2003), Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej, Białystok.
65. Mironowicz, А. (1996), Cerkiew prawosławna na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1772-1795, [w:] Ziemie Północne Rzeczypospolitej Polsko-Litewskiej w dobie rozbiorowej 1772-1815. Pod red. M. Biskupa. Warszawa-Toruń, s. 81-94.
66. Mironowicz, А. (2004), Drukarnie bractw cerkiewnych, [w:] Prawosławne oficyny wydawnicze w Rzeczypospolitej. Pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk i P. Chomika. Białystok, s. 52-68.
67. Mironowicz, А. (1983), Grabarka, [w:] Więź, № 5 (295). Warszawa, s. 153-156.
68. Mironowicz, А. (2001), Ihumen Sawa Palmowski, Białystok.
69. Mironowicz, A. (1991), Jozafat Dubieniecki: Historia cudownego obrazu żyrowickiego, [w:] Rocznik Teologiczny. Т. 33. N 1. s. 195-215.
70. Mironowicz, А. (1988), Kodeks supraski, [w:] Białostocczyzna. № 1 (9), s. 1-3.
71. Mironowicz, А. (2003), Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, Białystok.
72. Mironowicz, А. (1993), Kościół prawosławny w Polsce, dawniej i dziś. Pod red. L. Adamczuka i A. Mironowicza, Warszawa.
73. Mironowicz, А. (2001), Kościół prawosławny w dawnej Rzeczypospolitej, Białystok.
74. Mironowicz, А. (1997), Księga cudów przed ikoną Matki Bożej w Starym Korninie dokonanych, Białystok.
75. Mironowicz, А. (2012), Księga cudów przed ikoną Matki Bożej Waśkowskiej dokonanych, Białystok.
76. Mironowicz, А. (1996), Kult ikon Matki Bożej na Białorusi, [w:] Białostocki Przegląd Kresowy. T. V. / Ред. J. F. Nosowicza. Białystok, s. 137-141.
77. Mironowicz, А. (1992), Kult świętych na Białorusi, [w:] Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. № 4. Warszawa, s. 12-13.
78. Mironowicz, А. (2009), Kultura łacińska w życiu Kościoła prawosławnego w XVII-wiecznej Rzeczypospolitej, [w:] Biblioteca Archivi Lithuaniu. Vol 7. Lietuvos Didžiosias Kubigaitštystės Kulbos, Kultūras ir raštijas tradicijos. Vilnus, s. 230-246.
79. Mironowicz, А. (2006), Kultura prawosławna na ziemiach polskich za panowania Jagiellonów, [w:] Wspólnota pamięci. Studia z dziejów kultury ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Red. J. Gwoździk i J. Malicki. Katowice, s. 467-480.
80. Mironowicz, А. (2004), Kultura prawosławna w dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Rzeczpospolita wielu wyznań. Pod red. A. Kaźmierczyka, A. Link-Lenczowskiego, M. Markiewicza i K. Matwijowskiego. Kraków, s. 409-436.
81. Mironowicz, А. (2010), Literatura bizantyjska w Kościele prawosławnym na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI wieku, [w:] Tyrnowska Kniżowna Szkoła. Т. IX. Weliko Tyrnowo, s. 692-704.
82. Mironowicz, А. (2008), Orthodox Culture in the Former Polish-Lithuanian Commonwealth, [w:] Młodsza Europa. Od średniowiecza do współczesności. Prace ofiarowane profesor Marii Barbarze Piechowiak Topolskiej w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. Red. J. Jurkowicza, R. M. Józefiaka i W. Strzyżewskiego. Zielona Góra, s. 219-241.
83. Mironowicz, А. (2004), Prawosławny ośrodek kultowy w Piatience, [w:] Kościół – Społeczeństwo – Kultura. Prace ofiarowane Profesorowi Wiesławowi Műllerowi z okazji pięćdziesięciolecia pracy naukowej i dydaktycznej, pod red. J. Droba, Lublin,s. 211-220.
84. Mironowicz, А. (1991), Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI-XVII wieku, Białystok, s. 5-32.
85. Mironowicz, А. (1990), Powstanie zabłudowskiej oficyny wydawniczej na tle sytuacji wyznaniowej w Wielkim Księstwie Litewskim, [w:] Acta Baltico-Slavica. Т. XIX. Warszawa, s. 245-264.
86. Mironowicz, А. (1996), Prawosławie i unia za panowania Jana Kazimierzа, Białystok.
87. Mironowicz, А. (2003), Prawosławni w wielowyznaniowej i wielokulturowej Rzeczypospolitej, [w:] Chrześcijaństwo w dialogu kultur na ziemiach Rzeczypospolitej. Materiały Międzynarodowego Kongresu. Red. St. Wilkа. Lublin, s. 202-220.
88. Mironowicz, А. (2001), Specyfika tolerancji wyznaniowej na kresach wschodnich Rzeczypospolitej, [w:] Pogranicza etniczne w Europie. Harmonia i konflikty. Red. K. Krzysztofka и A. Sadowskiego. Białystok, s. 163-173.
89. Mironowicz, А. (1999), Sylwester Kossow, biskup Białoruski, metropolita Kijowski, Białystok.
90. Mironowicz, А. (1996), Święci w Kościele prawosławnym na Białorusi, [w:] Wilno i kresy północno-wschodnie. Т. I. Historia i ludzkie losy. Red. Feliksiak Е, Mironowicz А. Białystok, s. 86-87.
91. Mironowicz, А. (1987), Święty Gabriel Zabłudowski, [w:] Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. R. XVII.. Z. 1. s. 32-38.
92. Mironowicz, А. (1994), Szkolnictwo prawosławne na ziemiach białoruskich w XVI-XVIII w., [w:] Białoruskie Zeszyty Historyczne, Białystok, № 2. s. 20-34.
93. Mironowicz, А. (2002), Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej, [w:] Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej. Pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk i P. Chomika. Białystok, s. 18-30.
94. Mironowicz, А. (2002), Tolerancja wyznaniowa na kresach wschodnich Rzeczypospolitej, [w:] Miedzy zachodem a wschodem. Studia z dziejów Rzeczypospolitej w epoce nowożytnej, red. J. Staszewskiego, K. Mikulskiego i J. Dumanowskiego. Toruń, s. 339-347.
95. Mironowicz, А. (2010), Wykładowcy Akademii Ostrogskiej na tle dziejów szkolnictwa prawosławnego w XVI-wiecznej Rzeczypospolitej, [w:] Akademia Zamojska i Akademia Ostrogska w perspektywie historyczno-kulturalnej, pod red. H. Chałupczaka, J. Misiągiewicz i E. Balashova. Zamość, s. 205-223.
96. Mironowicz, А. (1998), Życie monastyczne na Podlasiu, Białystok.
97. Mironowicz, А. (2001), Życie monastyczne w dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, redakcja A. Mironowicza, U. Pawluczuk i P. Chomika. Białystok, s. 27-53.
98. Molé, W. (1962), Sztuka bizantyńsko-ruska, [w:] Historia sztuki polskiej w zarysie. Т. I. Kraków, s. 161.
99. Morelowski, М. (1939), Zarys syntetyczny sztuki wileńskiej od gotyku do neoklasycyzmu z przewodnikiem po zabytkach między Niemnem a Dźwiną, Wilno.
100. Mroczko, Т. / Dąb, В. (1966), Gotyckie Hodegetrie polskie, [w:] Średniowiecze. Studia o kulturze. Т. III. Wrocław, s. 20-32.
101. Namaczyńska, С. (1937), Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach sąsiednich w latach 1648-1696. Т. I. Lwów.
102. Naumow, А. (1996), Wiara i historiа, Kraków.
103. Pylak, B. / Krakowiak, Cz. (1988), Niepokalana. Kult Matki Bożej na ziemiach polskich w XIX w. Lublin.
104. Niżyński, W. (1989), Teologia kultu maryjnego w katolicyzmie, [w:] Kult Maryjny w Kościele rzymskokatolickim w Polsce i w Rosyjskim Kościele prawosławnym w Rosji, Warszawa-Moсква, s. 43-52.
105. Nodzyńska, L. (oprac.) (1993), Pateryk Kijowsko-Pieczerski czyli opowieści o świętych ojcach w pieczarach kijowskich położonych, Wrocław.
106. Radziukiewicz, А. (1993), Święta Góra Grabarka, Białystok.
107. Różycka-Bryzek, А. (1994), Bizantyjskie malarstwo jako wykładnia prawd wiary. Recepcja na Rusi — drogi przenikania do Polski, [w:] Chrześcijańskie dziedzictwo bizantyjsko-słowiańskie. Red. A. Kubiś и A. Ruseckiego. Lublin, s. 65-66.
108. Różycka-Bryzek, А. (1983), Bizantyjsko-ruskie malowidła w kaplicy zamku lubelskiego, Warszawa, s. 9-10.
109. Różycka-Bryzek, А. (1994), Sztuka w Polsce piastowskiej a Bizancjum i Ruś, [w:] Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa. Т. II. Red. St. Stępnia. Przemyśl, s. 295-306.
110. Różycka-Bryzek, А. (1965), Zarys historyczny badań nad bizantyńsko-ruskimi malowidłami w Polsce, [w:] Biuletyn Historii Sztuki. Т. XXVII. Warszawa, s. 111-132.
111. Rusek, J. (1993), Oktoich Szwajpolta Fiola a rękopiśmienne Oktoichy w księgozbiorach polskich, [w:] Najstarsze druki cerkiewnosłowiańskie i ich stosunek do tradycji rękopiśmiennej. Red. J. Rusek, W. Witkowskiego i A. Naumowa. Kraków, s. 37-44.
112. Sakowicz, Е. (1935), Kościół prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wielkiego 1788-1792, Warszawa.
113. Lewin, P. (1987), Seventeenth-Century Writings on the Kievan Caves Monastery. With an Introduction by Paulina Lewin. Cambridge.
114. Sielicki, F. (1997), Polsko-ruskie stosunki kulturalne do końca XV wieku, Wrocław.
115. Swieżawski, А. (1990), Ziemia Bielska. Zarys dziejów politycznych do roku 1462, Częstochowa.
116. Szwejkowska, Н. (1961), Książka drukowana XV-XVIII w. Wrocław.
117. Szyszko-Bogusz, А. (1914), Warowne zabytki architektury kościelnej w Polsce i na Litwie, [w:] Sprawozdanie Komisji do badań sztuki w Polsce. Т. IX. Z. 3-4. Kraków, s. 134-136.
118. Tazbir, J. (1987), Polskie przedmurze chrześcijańskiej Europy. Mity a rzeczywistość historyczna, Warszawa.
119. Trajdos, T. M. (1985), Metropolici kijowscy Cyprian i Grzegorz Camblak a problemy Cerkwi prawosławnej w państwie polsko-litewskim u schyłku XIV i pierwszej ćwierci XV w., [w:] Balkanica Posnaniensia. Acta et studiа. Т. II. Poznań. s. 213-214.
120. Topolska, M. B. (1984), Czytelnik i książka w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie Renesansu i Baroku. Wrocław.
121. Topolska, M. B. (2002), Społeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim od XV do XVIII wieku, Poznań — Zielona Góra.
122. Wańczura, А. (1932), Szkolnictwo w Starej Rusi. Lwów.
123. Wasilewski, Т. (1987), Prawosławne imiona Jagiełły i Witolda, [w:] Аnalecta Cracoviensia. Т. XIX. s. 107-115.
124. Ваврик М. Нарис розвитку і стану василіанського чина XVII–XX ст. Топографічно-статистична розвідка. / Михайло М. Ваврик ЧСВВ / Записки ЧСВВ. — Серія ІІ. — Т. XL. — Рим: PP Basiliani — Via S. Giosafat 8 (Aventino), 1979.
125. Włodarski, В. (1966), Polska i Ruś 1194-1340. Warszawa.
[1] Супрасльский кодекс — самый древний памятник кириллической письменности. Был издан в форме репринта в Болгарии. [См: Заимова / Копадло 1982; Mironowicz 1988: 1-3].