ЧОРБААН ОРУКЧЕ
Частың ортаа ай эргилээн. Хар сыннарда барык-ла чүм хевээр. Бистиң салбыр командиривис кээп:
– Эзер, чүгениңерден эгелээш, бүрүн белен туруңар. Чорук узун эвеспе, идик-хеп аартыктап болбас – дей каапкаш баады.
– «Ам бо чүзү апаады?.. Бичии тайылбырлап бербес, база чиктиг-ле албан бо аа? Чарын оттулар бе ам?.. Чүү-даа болза, бир-ле ырак черже хап орар херек болган-дыр. Каргы, Саглыдан ара чок хире-дир аа! » деп, шериг өөрүмнүң кижи-ле болганның арнынче көрүп, кым кайы хире дүүреп тур, меңээ бүдүү сымыраныр-даа чадавас дээш димзенген… Чо-ок. Анаа-ла.
Кежээки имир дүжүп келди.
– Эзерлериңер тудуп алгаш, Ленин кудумчузунче үне бериңер – деп, бүдүү дужаал үндү.
Боо, селемелиг, кышкы хеп хевээр кижи таалыңныг эзерин чүгени-биле кады даап алгаш көдүрерге, долу чүък. Кудумчуга үнүп келген, хөй шериг-даа чок. Ревшериг тургаш, нам сургуулунга кирип алган Өвүрже кады чораан эжим – Базыр-Сат, ревшериг Мунзук үжелээ-ле үнүп кээп-тир бис. «Па! Бо-ла бис бе? Чүү болган? Кайнаар баарывыс ол?» дээн хевирлиг арыннарывысче көржүп тур бис.
Чаңгыс, чалгыяк тергеде ийи орус кижи келгеш:
– Че, эзерлериңер бээр салгылааш, дүрген олуруңар – деп, кижи ортузу чеде берген, куу сукно пальтолуг, халбаңныг бөрттүг, тырың боттуг, күдер эр, шала сымыраны аарак орус-тыва сөстерни холуп чугаалады. Кудумчуну куду баткаш, паром аксынга баадывыс. Улуг-Хем муңгашка илчиреп эгелээн; кышкы шанак оруунда төгүлген сиген, саваң тогланчызы, аът өдээ дошту оя чип киргеш, хөөлбектелген, чиндигир-ле чүве. Бис дүшкеш, оюп-кыйып, бирде суг базып, бирде орбанды баштап кештивис. Тергелиг аът шилиредип, шииледип кеже бээди.
Ол чарык эрик кырынга манап турувуста, ыя куду сууржугаштан бир тергеде ийи аът кошкан, бирээзи эзерлиг аъттыг ийи аныяк оол чедип келди. Шериг эвес хептиг болза-даа, бооларлыг. Бирээзин Завьялов дээр, узун сарыг оол, бирээзи Толбышев, секпилдиг арынныг, хоор-сарыг баштыг, эжинден кыска оол болду. Келген үш аъттан шала бичежек, тырың – семис боттуг, ак аътты эзертей шапкаш, олуруптум. Демги бистиң-биле кады кежип келген эр Малышев деп кижи болду. Бисти баштап чоруур киживис ол-дур деп билип алдывыс. Толбышевке дынын тудускаш, чымчак кара тергеде олурупту. Дөге-Баарын өрү хапта-ла бердивис.
Башкы сылдыс бүлдейгилеп келген. Кайнаар, каяа, чүге баарын черле ыыттавас бооп, кижи бүрү чыгаанга кирген чүве ышкаш, чугаалашкан чүве-даа чок. Үш орус, үш тыва – алды кижи. «Мендии таныш, черный морум таскыл чорум, балан бар курген бе?»… «Сенде, менде хол барба – хамаан одинаковый» деп, тывалаар орустар-даа бар… Бисте Мунзук харын чодазын сый орустагылаар: «мала-мала понимай, туда ехай, суда поехай, я сама чызнай». «Көвей-көвей чүү сөглээр, чорт чызнай, черный корова» дээн чижектиг аан. Ооң ол чугаазының утказы меңээ эки билдинмес болурга-ла, «Черле меңээ көөрде, дузун ажыдыптар эш-тир. куругдан дээре-дир бис оо!» деп, чем эреп-ле чоруур мен.
Ындыг болза-даа алды эрниң алды кызыл чүрээ чаңгыс аай соп, он ийи караа чаңгыс угже чиге көрген хап орар. «Ажырбас, мындыг берге үеде шериг кижиниң дылының чеченинде эвес, караа көскү, хараалы чиге болурга-ла, экизи ол» кылдыр бодап келгилээр-ле.
Даады-ла челиш-биле эзимнерлиг сын эдээ теп олурувуста, караңгызы-даа тунма. Мээң черле углап көрбээн черим. "Чорбаан орук үт ышкаш" деп үлегерни бир сагындым. Даштыг-Кара-Суг деп черниң бүдүү артын ажып чорувуста, мээң аъдым кымчы-биле чугаалажып, шынын өчүй берген. Ам ылавылаан. Аныяк аскыр чүве-дир. «Мынчан, бе хөөнде, кандыг эки сагыштыг кижи аскырын улагга мундурар боор! Бачым албанныг эжин-даа бодаай-ла» деп хомудап, арай тырта аарак чоруурун эш-өөрге сөгледим.
Бегире-Даанга барып бичии чекпереткеш:
– Завьялов биле Аңгыр-оол моон бисти мурнап, Могай суурже болгаамчылыг кедеп киргеш, шыырак аъттан ап мунар. Бис сооңардан карактап, дыңнаалап чоруулу. Аңаа кудумчуга баштажыр бис – деп дужаады. Аңаа командиривис ниити байдалды дыңнадыр ужурга таварышкан:
– Өөк, Туранның бай-кулак орустары боо-чепсээн туткаш бөлүглежип, Хемчикте фоедалдар-биле дөмей болган. Күш тенек азалар болган… Кайда-кайда чоруп турар. Шивилигде кызыгаар коменданы ол черинде чок… Кызыл-биле чугаалажыр телефон чок – кескен-дир… – деп бо-ла!
«Орус байларның боо-чепсээ хөй, аът-хөлү семис. Шупту мөөң-мөөң» чурттап турар. Оларга дузалаар кулактар кайда-даа бар-ла болгай. Ам олар бисти орукка дозуп халдап келзе, эжимниң аъды шыырак, боду бо черни билир, сөс-даа билир. А мээң аъдым беш-даа халый албас. Мени дораан-на өлүрбейн тудуп-даа алыр болза, бүрүн чепсектиг, шериг кижини олар өөрүп, баштайгы олча кылыр… Дүрген-не дүже халааш, өртек алыры-биле тулчуп эгелээр… Дириг чыткаш, холга кирип черле болбас!» деп, хөй-ле бодал кадыктап, эжим соондан чылбыртып олур мен.
Могай суур бүлүртүң көстүп келди. Өөк уну сарыг-суг, илчиргей дош шииңейнип чыдар, дөңгеликтер аразы сойгак. Ында-мында удуваан соңгалар, ыттарның ээрип турарындан аңгы шимээн, шимчээшкин билдинмес, кедеп, кезенип, азы чаштынып-даа турганзыг. Бир-ле багай көвүрүг кешкеш, суурда кирип келдивис. Чамдык бажыңнарның коданынче кирип, аът-хөлүн көөр дээрге, херимнерниң хаалгаларын ыяк хаггаш, чажыт дээктеп оюзалап каан болур, ооң ындындан хөлчок хорадаан ыттар бүгү-ле диштерин шалып, харлыккыжа ээрип келир. Чамдык ээлер ол душта хып турган чырыын өжүргеш, соңга өттүр көрүп турары илдең.
Бир-ле чыптыгыр бажыңга кээп, эжим меңээ аъдын тутсуп кааш, соктап кирди. Элээн болганда, бир эштиг келди. Ол кижи бистерни эдерткеш чорупкан. Шору тывалаар, хакас кижи: дүне арны көзүлбес. Суурнуң кулактарының бажыңнарын билир. Завьяловтуң таныжы хире. Бир-ле бажыңның аъттар кажаазында коошпада чемгерип каан аъттарже кире бээдивис. Дөрт-беш аът аразындан кончуг сери дег араазай чүве туткаш, эзертеп алдывыс. Колун, чирим-даа, чүген-даа арай боорда сыңар. Аъттарынга, долганып, девиржиир, моң баштыг, кидис идик-биле курлак дужунда чымчыгыр, шериг эзеңгини сунуп теверге, илдикпес, халап чүве! Езулуг-ла шуванчылар дег, бедиктенип аъттаныр болган. Девирживес аът болза эзеңгини хол-биле туткаш, суп ап болур-ла болгай. Турупкан аскырны демги эшке берип каан бис. Кудумчуга өөрүвүс-биле таваржы бээдивис. Бистиң чоруп турарывысты бир бодаарга, оорлар-даа ышкаш, бир-бир бодаарга, коргуп, дескен дургуннар-даа ышкаш: кедеп чоруур, сымыранып чугаалажыр мындыг бис.
– Дүн ортузу эрткен-дир. Бо суурже кирер ийикпе, моон үнер харылзааны хынап, кол-кол оруктар аксын таңныылдап, чүвениң байдалын билип алыр – деп, командиривис тайылбырлааш, бисти ийи-ийи кылдыр чоруткулаан. Баштай-ла танышканым Завьялов-биле кады чоруптувус. Өөк суун кежип барып, шал-шул көстүр тейлер аразынга баадывыс.
– Бо орук-биле тергелиг, аъттыг, чадаг кайын-даа келген кижини «Стой! Не шевелись!» дээш доктаадыр. Бир эвес дезер болза, «Стой-стой! Стрелять буду!» дээр деп, эжим мени сөске өөретти. Аравыс чүс базым хире-ле, ийи аңгы черге туруп алган бис. Ол хиреде бараанывыс көрүшпес, бежен базым боорга-ла, ажыт кирер караңгы. меңээ ол чер шынап-ла «үт».
– Чап-чаа кажаада өөрүнден көк суладан чарып эккелген аът кайын орта турар, кижи даваны базыпкы дег, дескинип, девиржиир, кончуг хүрээ дагалары-биле доң черни дирттиледир каза бээр. Арай боорда шеле соп, коргудуп, дырбап-суйбап, чөптеп туруп, эжиктирип-оожуктуруп алдым. Чыварның соогу-даа билдинип келген. Ооң кадында аътка ыжыктанып, ооң чылыг мойнунга чөлендир сыртанып алгаш, дырбап турарга, уйгу төктүп-ле кээр. Кол-ла шээжилеп турар чүвем – демги-ле танывазым «төрелдерим»-биле «мендилежир» сөстерим: «Стой!», «Не шивейлишь»; «Истрелать буду!».
Даң бүлерип олурда, ырак-чоок, улуг-биче даглар, харын-даа кара эзимнер сомазы томуюп келгилээн. Ол хиреде ук черниң өрү-кудузун, Кызыл хоорай кайы чүктезин билип чадап каан мен. Ол меңээ дыка коргунчуг. Чүү-даа болза демги үнгенивис суурда ыттар үнү мүн-не ол угну айтып турар. Бир-ле удумзураш кынны бээримге, мойнунга чөленип турган аъдым сырбаш кыннып, бажын бедик көдүргеш, дыңнаалай бээрге, барып ужар часкаш, отту чаштап келдим. Чылгы манап чорааш, аъттың ындыг медээ бээрин: «Адыр! Дыңна! Дааш дыңнадым!» дээри ол деп, өөренип алган болгаш, дыңнаалай бээдим. Кайда шимээн болганын аът база айтып турар. Аъдым артында-ла тынмайн баргаш, дыңнаалап турар. Мен база-ла дыңнаалаан. Сураг. Бир удаа чыда дүшкеш, бажымны мырай черге салгаш, дыңнааладым: доң орукта аът даваны шал-шул диртилей-дир… Эктимде боом дүжүрүп алдым. Дуюг даажы чоокшулап олур… Улуг кара бараан көстүп келди. Чоок, тода… Чаңгыс аъттыг кижи. Шыята!..
– Усто-ой! Тур! Не шээли!..
Ол кижиниң аъды сирт кылдыр хойгаш, туруп алды ышкаш. бир-ле дүктүг-арызыг үн шииледи:
– Жживо-жжево?..
Ол-ла карак чивеш кынныр аразында артымда:
– Сто-ой! Сто-ой! Чево-о там?! – дей-дир.
«Мен хамык-ла кулактар арты-иштимден долганып келген-дир!» деп бодал карак-сээк дег караш кыннып, боомну кайнаар углаар чай алынмайн чорумда, эжим хап чедип кээп, демги шиилээш амытан-биле чугаалажы бээди.
Мээдежок улуг мажаалай дег кара кижи аъдындан дүшкеш, барып олуруп алды.
– Аъдын ап ал – деп, эжим меңээ чугаалааш, боду олурган кижини үжеп, хынап тур ышкаш. Мен ооң, бир-ле чүктүг сарлык бугазы дег, хөй артынчактыг аъдын кастааш, ийи холун чыпшыр дужааш, бодум аъдымны ооң дериглиг мойнунда баглап алдым.
Ийи кижим шыңгыы байыскаажыы оожумнап, одун чажырып таакпылай бээдилер. Чыдының чаагайынга шыдавайн, кээшпе ораап, от чажырып, кыпсып алдым. Ол кадында чорумалдың үнүн танып кагдым: Ары Амырактың Улуг–Шөл чурттуг, хоюн кадарып чорааным Давыдтың катты, негей салдыг, думчуу дунук ашак бар чүве, ол-дур ийин моң! Чагылыг. Арны көстүр эвес. «Мындыг дүне, сын ажыр, бо үймээн үнүп турар Өөкче чүге анаа келирил бо? Артынчаан көр. Шору бай-даа кижизи багай, ыдыргы орус-ла болгай. Мында сек – хан чыды алган кускун-дур оо» – дей бода кааптым.
– Бо Амыракта турар. Элээн бай кижи – деп, Завьяловка бүдүү сымырандым.
– Эки. Менде сөглээн. Эки көөр-ле. Аза-дыр ол – деп, сымыранып кагды.
Даң караңгызында Могайга кээривиске, өөрүвүс терге кырында чүнү-ле салгаш, хеден-биле шуглап каан. Бистиң Бора-Шайга сөөртүп чораан пулемедувус-биле дөмей-даа. Тергеде бир орус эш немешкен. Малышевке илеткээш, тутканывысты эдертпишаан, Турандыва чоруптувус. Өөрүвүс ындыг-мындыг чүвеге-даа таварышпаан хире, бир чажыт чепсектиг эш тып алган хире. Ам чүвениң байдалы кайы хире кадыг, нарын дээрзин биле берген, сымыражып, айтыржып чоргулаар бис. Кол-ла муңгаш чүве: «Чүге эвээш кижи келген бис? Чаалажырывыс ол бе? А ол орустарны кулак, кулак эвезин канчап ылгаар бис? Чон танывас, ам барып-барып сөс билбес де! Азы чүгле баштайгы хайгыылга келген бис бе?»
Эртен эрте Өөк, Туранның эглип-шөйлүп чоруй баргылаан шынааларын, оон-моон харап келгилээн сыннарын көре-көре кээрге, чаагай-даа, нарын-берти-даа кончуг. «Бо хире чаагай оран-чуртка чоп пөкпээн-ханмаан чүвелерил? Ам мырай арат чоннуң эрге-чагыргазынче ок-боозун туткаш, шурап турарын бодаарга, хандыр-ла бодап алган-дыр болар» деп, боданмас-даа аргажок.
Туран хоорай көстүп келди. «Бо-ла делгем шынаалар, кыйыт-кызааларны эртерге, оода ийи-бир өглер, калган чурт-даа көзүлбес кандыг аай черил? Бора-Шайдан-даа дора, кулактардан дезип, дөгере көшкүлей бергилээн тывалар бе моң?» кылдыр бир бодадым. Туранче кирерде, база-ла адыг ижээни аалдаар дээн чүве дег, бөлүк эвес, соңнуг-мурнуг, бооларны кезей туткаш, чылбыртып кирдивис. Ынча-мынча чоруп олурувуста, бистиң кирип орарывысты көре тыртып кааш, шаагып медээлээн-даа ышкаш:
– Тоң-тоң-ңң, тоң-ңң, тоң-ңң! – кыннып, коңга улуп, базып алган үүже сегинге хопталап хорадаан адыг, бөрү-даа ышкаш, ооңайны-ла бээди. Куйга баш адыш кыннып келир, кургамзыг багы-даа аажок. Чанымда Завьяловче «Келди-ле!» дээнзиг көрүндүм.
– Ол хүрээниң коңгазы-дыр. Черле ындыг… Эртенги мөргүл-дүр – деп оожуктурду.
«Че, көрдүң бе. Чадаананың Алдыы, Үстүү хүрээлери шагжайып, шаарарып, ээнзиреп турда, мында киңгирткейндир хирээннеп, боттарының тиилелгезин күзеп, бисче каргыш-чатказын салып турда, чүнүң ортазы боор. Коктуг, хоралыг-дыр эвеспе!» деп, мурнумда бажыңның бузундан карадап, соомда бажыңның соңгазындан карадап, суурнуң кудумчузу-биле чортуп ордум.
Демги терге кырында шуглап алганывыс чажыт «пулемедувус» орукка дозуп болур кулактарга коргудуг: хоютку чүвең иргин. Хоочун партизан Малышев, эвээш күш-биле көзүлдүр эртер болза, айыылдыын Могайдан-на билип апкан.
Туран дээрге баштайгы-баштайгы бажыңнарның тавактары ирип-чекпеленген, соңгу талакы шывыг кыры чиңгистелип ногаарарган хоочун, орус суур-ла болду. Коңгалар аскан, хола баштыг дуганындан өскези мээң Амыраамда орус суур дег, узуп ижер арыг дамыраандан эгелээш, улуг сыннар бажынга чедир байы мажайба оран-чурт-ла-дыр.
Ядыы, ортумак тараачыннар комитединге чеде бээдивис.
Командиривис суурнуң идепкейлери-биле сүмележип, ол-бо суурларже бүдүү улустар киирип, кайын, чеже кижи аъттаны берген, ам кымнар белеткенип турарын тодарадып, эрги партизаннар эки тура-биле, боо-чепсээ-биле кээп бүрүткедирин чарлап эгелээн. Ол-ла ажылды чажыт чорудар. «Чүү-даа болбаан. Анаа-ла кызыгаар коменданынга ужуражыр дээш, ийи-бир шериг оолдар чораан» дээр-ле хевирлиг. Туранга бир хонуп турувуста, Шивилигге турган бир шериг оол чедип келди. Бадарчы дээр Каргы чурттуг эр чүве. Чүве дыңнаксааш, шыдавайн турган бистер эшти долганы-ла берген бис.
– Элдеп чүве, эштер. Кандыг-даа эскет чок турувуста, Кызыл биле аравыста телефон харылзаа үзүлген. Чагылар эдертип хынаарывыска, дөө-ле мырай сын кыры – эзим иштинде барып, хирээлеп ужургулаан. Оон-на истеп-хынап, суурлар чагыргалары-биле сүмележип келиривиске, бо иштиниң бай-кулак орустары бөлүглежип, хамыкты мурнай бистиң кызыгаар черин ээлеп ап, кайы-биле-даа харылзааны үзе кирер, шуут-ла чепсектиг күш-биле көржүр деп барган. Бис коменданывыс Зубков бажыңның ишти-биле ыңай – Борбак-Хаакче көже бээдивис. Чазак черинче бүдүү медээ тевискеш, кандыг айтыышкын, немелде күш чорударын манап турар бо-дур бис – диди.
***
Хамыкты мурнай-ла дайзыннарның күжүн, оларның дөзүн билип алыр. Тожу, Каа-Хем, Улуг-Хем ышкаш районнарның кулактары-биле харылзажып, оларны сугже халыда бербезин кичээр: Өөк, Туранда ортумак тараачыннар ынаар думчуу тыртыя бербезин дээш, чурттуң орус партизаннары күжүн чыып, шуут-ла шынны сөглеп, шимченип көскүлеңнээр дижип шиитпирлеп алган бис. Орус партизаннар кээп, бижидип эгелээн-даа.
Бир хүн каш кижи кызыгаарга хап келдивис. Ээнзиргей. Коменданның чурттап орган бажыңы – ооң чырык соңгалары часкы кааң хүнче көрүп, каттыржыр орнунга ыглажып турганзыг. Эжикти доора манза-биле дуй шаап каапкан. Бир соңганы бакылай бээримге, ынаар дөрде булуңда көк сиген төккеш, чанында кочалдарда суглар салып каан. Ону кайгап турумда, ийи-үш-даа азырал тоолайлар хокпаңайнып үнгүлеп келгеш, менче кызыдыр-ла ыглажып алган карактарын бүлдеңнедир көргүлээш: «Ой, кижи көстүп келди! Кулак-даа эвес, адыг-даа эвес, бистиң таныырывыс, чараш бөрттүг шериг-дир, көрүңер!» дээнзиг шергеп келдилер.
«Эх, хөөкүйлерни! Часкы хүн караа Кара-Сугнуң эриг хаак, хадың, шеттерниң будуктарын сактып орарлар-дыр. Ажыдып үндүрүпсе!» деп бодадым. Ындыг-даа болза-даа: «Тыва Арат Республиканың ыдыктыг кызыгаарын каш борбак кулактар хаап албаан, ээлерниң бөгүн-даарта четкилеп келир. Муңгараваңар» деп кагдым.
– Бөгүн каштың хүнүл мооңар? Хүннүң кааң чаагайын але? Койгуннар хамаанчок, мен безин бо ак чайт хадыңнар аразынче кушкаштар үнү дыңнап, базыпсаам келир-дир! – деп өөрүмче алгырдым.
– Па, бөгүн Майның 1 чаа-ла болгай!
– Ой, шынап-шынап!
– Эштер! Чыскаай туруңар! Шупту бир-бир улай дааштай адыптаалы!
– Чок, боо даажы үндүрүп болбас. А дөө көвүрүг аксынга лозуңдан бижип каалыңар – дишкеш, ынаар маңнаштывыс.
«Май айның 1 чаазы делгерээр болзун!», «Арат чоннуң хостуг эргезинге кыжанган феодалдар, кулактар сөнээр болзун! Ура!» – деп, бичии ак саазынга моолдап бижээш, кончуг хөнү чараш шивиниң хөрээнге, ыяк чуктап чыпшырып каан бис. Ында бир таңныыл турар борбак бажыңда бистиң командиривис Борбак-Хаактан келген бир командир-биле биске туттурган ашакты байысаап орарлар. Адак сөөлүнде ол ашакты кызыгааржыларга дужаап берген.
БАШТАЙГЫМЕДЭЭЛЕР
– Дөртен-бежен шаа кулактар эң-не семис, дагалыг аъттарын мунгаш, шуут аъттаныпкан. Ам-даа немежип турар-дыр, чаңгыс дүүн кежээ оларның бүдүү кээп чыылган суурундан беш кижи аъттанды. «Сен чоп далажыр сен? Ам-даа чүвениң байдалын манап олурар өөрүң хөй ышкажыл» деп, кадайы хоруурга: «Мөөреве, инек. Кызылдан шериглер келген-дир. Анаа олар-биле ужуражып, көргүзүп бээр деп турар чүве-дир ийин. Мен даады кээп турар мен деп сеңээ чеже сөглээрил. Менден салдын!» - деп хөректээнин бодаарга, дыка кылыктанган…
– Чепсээ кандыг ышкаш?
– У-у! Дижинге чедир-дир. Кудай көрүп тур. Бир кижиде-ле бир араалыг боо, бир адыр дүүрге албан. Кажары кончуг: адырын чүктээш, ланчыыны эзериниң башкы бажында кызыдып алган чоруур-дурлар. А арткан, коштаан чүктеринде чүгле хеңмелээн эът, ак сухарай эвес. Оларның ындыг чеми черде аппарып, шагда-ла кээргенден кажар хөөп, үүжелээн. А кол чүък – ок-дары. Бай кулактар дээрге черле шагдан тура чепсектиң экизин, аксында дижинден артык үнелеп чораан чүвелер болбас ийикпе. Мен партизаннап өскен – боларны шуптузун билир кижи-дир мен. Мээң безин эки өңнежип көрбээним: немец, англи, япон «өлешкин» ээргилер боларда-ла болгай. Ам бо шыдавайн аъттанып турар албыстар дээрге барык шупту адыгдан кажар аңчылар болдур ийин. Ол бооларны күзүргедип – хан чылгадыксааш дөспейн барганы бо. Кончуг, иелерниң иштинче дедир киргеннер-дир ийин!
– Ийе. Сээң ооң-на шын. Билдингир херек-тир ийин, Ваня... Сен бо чамдык, аныяк партизан эштериң коргутпадан. Адыгның баштай-ла диштерин, дыргактарын бодаар аңчы ону өлүре албас, а ооң чаан, кежин бодаар, ооң өске амытанга кээргел чок дерзиизин бодаар аңчы чүрээн часпас дижип, аңчылар ынча дээр болгай.
– Ол-ол харын. Мен оларның кайызының-даа аксынче берипсээм келир-дир ийин!
– Бөгүн-даарта олар-биле каяа көржүп болур бис?
– Баштай-ла чугааладым. Олар Тарлаг, Билелиг кавызында, ында оларның кол хартаачыларының бажың-балгадын кагбайн турарлар ышкаш.
– Че, дыка дүвүревейн-даа ол кавыны аңнап көөр-дүр – деп, Малышев чөпшээрешти.
Амдыызында 25 хире орус, 10 шаа тыва – аъттыг отряд белен болдувус. Партизан отряды деп ат алдывыс. Кижилер 20 хардан өрү, 60 хардан куду, чааттыг пөш, часкы шарлан холушкан ортулук-ла. Бир таламда кур челдиг, араазай доруг аскырында ийи булгаар барба дег таалыңны шыгырткайндыр арткан, адыг кежи чагызын бөктүргеш, ооң кырынга тозан килограмм ажып турар, чокпак салдыг Иванов бүрүн чепсээ-биле орупкан, карыш хире махорказын соруп олурда – чүс харлыг селбер пөштүң дөзүнде турганзыг мен. Бир талада шээживек сарыг тоннуг, буденовка куу бөрттүг, чавыдак чыгыы шериг эзерлиг, арган куу, ааспырак Базыр-Сат эжиң бажын чая аарак, баштактанып турда, часкы хадың будуунуң кырында, ужуп үнер деп бычыңайнып олурар эр күшкүл-ле. Оон хандыр көөр болза,: төрүттүнгенинден дайынчы салымныг, Сибирь кавызының шуурганныг чаңныктары Щетинкин, Кравченко, Кочетов суглар-биле эзеңги кожуп ырлажып, эш-өөрүн кара хөрзүн-биле кавайлааш, мөңге удудуп, изиг, соокту аартаан, ишти-дашты каткан эрлер-дир. Олар-биле кады аныяк-даа болза, адаларның чаалап берген чаагай херээн үнелеп билир, ону салгап, холунга хүлээп ап чоруур, даңгыраан берген, дайзада огу дег чидиг соруктуг, тырың дайынчылар-дыр. Чогум-на боозун чүктээш, чаңгыс дайзынче углааш, аъттаныпкан ийи солдатка дылын билишпези-биле шаптык болбас, омак-сөөгү-даа ылгаттынмас апаар чүве.
Турандан аъттангаш, Өөк бажынче углапкан бис. Аалындан – суурундан аъттангаш эрлерниң ажы-төл, агбай-хөгээди дөзер эвес, уя сеткилдерин сөглеп, арыг чаштарын өргүй каггылапканы илдең: чүнү дээш чаалажырын улам-на быжыглап турар соовуста быжыг чөленгииш – чонувус ол. Олар бисте. Мен ол черге келгеш, «чорбаан орукта, танывас – хары чон аразында келген мен» деп бодап чораан бодалымны хензиг-ле таварылга чаштадыр тепкени черле утпас мен. Чанымда улуг орус партизанымның кадайы кээп, ыглай-ыглай ошкааш, холу-биле крестеп айызады. Оларның күзен сарыг баштыг, хүрең чаактыг кызыжаа авазының аайы-биле база дакпырлааш, чанында турган мени өкпелетпес дээнзиг, база-ла бүлдее берген кадырык ак-көк карактарын менче шолбаннандыр көргеш, «Байырлыг – өлчейлиг орук!» дээш, демги-ле айызаашкынны аът кырында менче хайырлапты. Кайда-чүде хары чон боор, кончуг чараш көрүнчүктүң ол-ла эргим дүрзү-боду чүрээм иштинде уялап туруп алган.
Өөк, Туран кунну-ла эртип,
Өртег аъдым болган оюм.
Өске кижи төлү-лое эртип,
Өзүм-баарым болган сарыым…
– деп, улустуң ыры бо-ла ырлаттына бээр. Ол-ла Өөкке эрткен, берге частың хамык бергезин хөме алы бээр чараш чай ол ийин.
«Көрзе көрзүннер» дээш, Тарлагже углааш, чамдык суурларга кирип, чамдыктарын таварып эрттип, көзүлдүр-ле чоктаптывыс.
Шала орайтады Тарлаг, Чаңгыс-Ааш баштары сыннарже чылбыртып үнүптүвүс. Дайзыннар бо дүне мында деп бүзүрээн бис. Хемнер бажы, эзимнер ханызынче кирген дораан-на, караңгылаан-даа, хар-хөр шүүк, аъттар чеңде хемелер дег, төш-бажы-биле чарар апаады.
Ис кезип, ханы өзеннер ишти, берт ажыглар кыры черлерден одаг, шимээн аңнап, мургуйлап-ла чор бис.
«Бистиң моовус дээрге дыка-ла караңгы, өлүр тынын мурнунга туттунган булганыг-дыр. Бо черниң ээлери хүндүс бисти эдерти көрүп, санап тура хүнзээн: бистиң каяа келиривисти ыяап-ла бисти мурнап көөр кылдыр шивээленген дайзыннар-ла болгай» деп, үргүлчү бодап; «Кажан-на, кайын-на дииледип үнер болду!» деп, бооң холда чүткүдүп орар сен.
Дүн ортузу чедип орда-ла, дүмбей арга, каскак иштинге, четкиже кирген шортаннар дег, орааштынып чорувуста:
– Шимээргевеңер!
– Дайзыннар мурнувуста-дыр. Бисти дозуп чыдар-дыр!
– Белен чоруңар!..
– Шуушпайн, чергелештир… тарай аарак! – деп команда – сымыражыглар арай боорда-ла партизан бүрүзүнге чедип турар.
Кайнаар-даа көөрге, кара арга, ийи карааң тен дег түмен будук аразында. Чүгле бир адыш-биле карааң мурнун суйбанып – карбанып, бир холуң боо биле аът дынын туткан. Чаныңда эжиң-даа көзүлбес, чүгле шылыраан, дырбаткан хөй даажындан, аъттың човуурундан билир сен.
– Дүжүңер!
– Элекке адып болбас!
– Боттарыңар атчыптыңар!
– Команда чокка орун чайлап болбас…– деп, командалар улаштыр кээп-ле тур.
Дүшкеш шимчээриңге, курлак чедип турар хар кыры чавыртың. Чогум кижини угбас, а ыяп-ла бутту арай боорда хар кырынга үндүргеш, ушта көдүрлүп кээриңге, ам хөлүрт кылдыр дүжүп кире бээр.
Ам-даа туруш чазап, чыжырткайнып, хөлүрткейнип, сымыранып, карганып турар эштер илдең. Мээң черле салдынышпайн, харын ийи аъдывыс безин чарылбас апарган эжим Савыйым чанымда. Ол мээң эжимге берген адым – Завьялов деп чадааш, шуут эргеледип алганым ол. А ол мени Ангор дээр.
– Ам чүү болган? – деп, бичии-ле намдаш кынны бээрге, айтырдым.
– Дыңнаар-ла. Та кайда кижи чораан.
– Кулактар шупту мында бе? Кым көрген?
– Мында-ла дээр ол. Та чүнү сөглээр.
– Эх, чүге мындыг багай черде келген бис.
– Олар кажар азалар.
– Шимээнин соксадыңар! Белеткениңер! – дээн сымыраныг медээ келди-ле.
Хөлдүр-халдыр кыннып, тонактар-даа ток-шок кылынгаш, ыржым-на барган… Сура-аг. Үрү-даа хөлчок. Шынында ындыг үе дээрге бир таакпы тыртым манаары.
Ынаар командир талазында элээн ыыткыр чугаалар дыңналы каап, хөртүкке хөлчок шыырак аъттар-даа хөлүредир чүткүүр.
База-ла ыржым барган…
– Аъттангаш бээр бир черже хаглыңар – деп, анаа тайбыңжыргы чугаалар дамчып келди. Арай боорда бөлдүнүшкен соонда:
– Бистер аскан. Борбак-Хаак дужу кончуг муңгаш арга чарыкче доңгайгаш, кызыгаар хайгыылчыларынга таварышкан-дыр бис.
– Олар бисти кулактар дээш, дыка күш мөөңней шаап алгаш, мырыңай-ла чедирип-чедирип, өрттендир бериптер деп чыткан. А ол аразында оларның бир доскуулу бистиң доскуулувус-биле таваржы бергеш, паролюн айтырарда, билчи каапкаш, медээлежипкен, ой бурган-на өршээген! – дижип, каттыржып, улуг-тынчып, таакпылап-даа эгелээн бис.
– Ол-ла болгай. Мындыг черже чүткүдерге, ижээнде адыг-даа кире-ле бергей – деп, бистер Мунзук суглар бора-хирилээ дег мыжыражы кааптывыс.
– Мээң бир талакы чүвүрүм хончузун бир-ле хөлчок дыңзыг хол эви-биле алгаш баады. Корткаш, ону дилээр харык-даа болдум, эштер.
– Чүвүр эви-даа канчаар. Мээң кулаам бирээзин кургаг пөш будуу апты, изиңейнип-ле тур.