Душтуун эки билир херек.
Улустуң ырызындан.
Булак сугну узуп memnec.
Улустуң чечен чугаазы.
Эчис сорулгаӊ оруу ырак,
Эчизинге чедир эрес бол.
Улустуң ырызындан.
БИРГИ КЕЗЭЭ
Дарганнаар чер чанын ойгаш, бүгү өргээниң ортузу-биле эрткен Сэлбэ хем эвес болза, хамык бок-күзүрүм болгаш үш-үдүрүм чүвелер найысылалдың иштинге чуттуг болуп артып калыр. Чазын суг үерлеп турда, Сэлбэ эриктеринден ажып, ооң шапкын суу ол-ла хамык бок-күзүрүмнү, өдек болгаш ооӊкыдыынга сөөртүп эккеп каан өске-даа чүвелерни чуй шаап алгаш, дорт-ла Тола хемче аппаар.
Чайын Сэлбэ када бээр, ынчан ооң унунга бок-күзүрүмнү база октап эгелээр...
Өргээге караңгылаан чайгы кежээлерниң бирээзинде суу када берген хемниң эриин эдерип, хөнү дурт-сынныг аныяк эр базып орган.
Ол эр кылаштап чоруп ора, көвүрүг адаанче караш дээн. Ында адагаштар аразынга оваарымчалыг кылаштавас болза хоржок. Аныяк эр хенертен дыңзыдыр карганган — ооң буттарының адаандан бир-ле борбак кара чүве сыыңайнып ыңай болган.
Көвүрүг адаанга караңгызы аажок. Шык болгаш сазыксыг чыт келген. Чайын Сэлбэниң суу соглу бээрге, өг-оран чок уруглар ол көвүрүг адаанга турар, оларныӊ-биле кады өө чокыттар база аңаа чыглыр.
- Сен сен бе, Бады? — дээн караңгы черде үн дыңналган.
Ол Чыргалдың үнү болган. Зая хүрээзинге диленип чурттап чораан ол оолду, номчукчулар, ам-даа утпаан боор силер. Ам Чыргал он тос хар чедип турар. Ийи чыл мурнунда ооң авазы өлүп калган. Чиң сөөрткен улус-биле кады ол найысылалга чедип келгеш, маңаа бир садыгжыга хөлезиленип кирип алган. Ынчалза-даа ол аңаа ызырынмаан. Ол билбейн шаажаң ышкынып, буза дүжүрүпкен, ынчангаш ону садыгжы үндүр сывырыпкан. Оон соңгаар Чыргал бо көвүрүг адаанга кээп хонуп ап турган. Чоокта чаа ол Өргээге хенертен Бадыга таваржы берген. Зая хүрээзинге олар аңгы байдалдыг
чурттап турганнар. Бады биле Чыргал тус-тузунда бодунуу-биле чурттап келген.
Башкызы өлгениниң соонда, Бады Гандандан үнүп чоруур ужурга таварышкан болгаш, база өг-оран чок, кудумчуга чурттаар ужурлуг апарган. Амыдырал Бадыны-даа, Чыргалды-даа чассытпаан, ынчангаш олар бот-боттарын деткижерин оралдажып турган. Олар хүндүс кандыг-даа болза таварышкан ажылын кылыр:улустуң базаардан садып алган коң эъттерин өглеринге чедирип бээр, кажаалар иштиниң өдек, көржеңин аштаар, ыяш чарар. А дүне маңаа, көвүрүг адаанга, чедип келирлер.
Ам чылый бергенде, оларга чурттаары чиик апарган, онза сагышсыраар хире чүве чок. А кыш дүжүп келирге,чүү болурул? Ынчан олар боттарыныӊ орбак-самдар идик-хеви-биле чүнү канчаарыл? Ынчалза-даа кыш келири ам-даа ырак, ооң дугайын бодаан-даа херээ чок. Харын даарта чүнү канчаарын бодаза эки. Эртенги хүн дораан-на келир.
̶ Мен-дир мен — деп, Бады харыылаан. - Дүннүң караңгы деп чүвезин, карааңны-даа чушкуур деп турза, чүзү-даа көзүлбес! — деп, Бады сириңейнип чугаалаан, ооң адаанда тура халаан ыттан ол хөлчок корткан хевирлиг. Чүү ыт аңаа чытканы ол?
̶ Демги сээң сарыг кыс ыдың ышкажыл. Ону бодуңга өөредип алган шоруң-дур!
̶ Мен ооң мырыңай хаайын орта бастым.
̶ Каш-даа катап ону моон сывырган мен, ооң моон чоруур хөңнү чок болду...
̶ Бөгүн эвээш-биче чүве ажылдап алдын, бе? - деп, Чыргал дөжээн этпишаан, айтырган.
Амбынның садып алган иртиниӊ эъдин чедирип бээримге, үш мөңгүн берди. Ооң соонда база ийини чедирдим. Дарьганги харын-даа сести берди. Амбынныынга барган турумда, ооң кожазы каш борбак быжырган боова, бир шаажаң ишти мүн берди. Ол бооваларны ам дең чырыынга үлежип чиилем — деп, Бады чугаалааш, хойнундан ораашкынныг чүвеуштуп эккелген.
̶ Амданныын — деп, Чыргал боованы чыжырадыр буза дайнап чивишаан, бодунуң чыдынынга эптештир чыдып ап чугаалаан.
̶̶ Чок апарган башкым мындыг боованы меңээ эртенниң-нетавак иштин долдур бээр турган ийин — деп, Бады чугаалааш, бодунуң черинге чыда дүшкен.
̶ Авам меңээ чемниң эң экизин арттырып каар турган — деп, Чыргал улуг тынып чугаалаан. — Ам бир аяк изиг шайдан ижип көрзе!
̶ Ачамга ужурашсымза! Ону сөөлгү катап мен маңаа көрген мен, чараш ак аът мунупкан, шаап бар чораан.
̶ Сен өскээр танаан эвес сен бе?
̶ Чок, адазын танывас чүве турар боор бе.
̶ А мээң ужуражыр чүм-даа чок. Ол харын бир аай, шуут-даа ышкаш?
̶ Чок, ол эки эвес. Кажан авам, ачамныӊ дугайын бодаарымга, меңээ экизи кончуг апаар. Удавас оларны тып алыр мен дээрзинге бүзүрээр мен — деп, Бады чугаалаан.
̶ Че, ол-даа боду билгей аан, удуулу.
Ынчалза-даа Бады удуп чадап чыткан. Бодалынга хөй-лечүве кирген. Бодунуң өөнге бичии чораанын сагынган, ооң соонда башкызы Эренчинни база бодаан. Адак соонда Хонгор биле Соланга ооң сагыжынга кирген. Ол Идегелдиң уруунуң дугайын мурнунда бодап турганындан ам сыр өскээр бодаан. Соланга дугайында бодап келирге, дүннүң соогу, аш хырын уттундурган. Ам аңаа өртемчейде хамык чүве эки ышкаш сагындырган. Ол сагыжында чымчак орун кырынга, торгу чоорган иштинде удуп чыдар, аажок бай ада-иелиг кижи дижик мен деп бодап чыткан. Оон Бады хүлүмзүрүп каан. Ол-ла бүгү бодал арлы хона берген. Оол улуг тынган. Идегелдиң уруунуң дугайында күзеп бодаар шаам кайда боор? Мен аңаа эш эвес мен» деп, Бады дөжээн эде тыртып, хомудап боданган. Дүн ортузу эртип чорда, ол удуй берген болгаш хүн үнүп келгенде, одунган. Ону бир-ле чиктиг хөгжүм үнү оттурупкан. Бады караан көрүп келген. Чыргал ам-даа удувушаан. Бады эжин оттурупкан, олар кады көвүрүг адаандан үнүп келгеннер. Хөгжүмнүң үнү улам тодарап келген.
̶ Чүл бо? — деп, Чыргал айтырган.
̶ Билбес мен - деп, Бады харыылаан.
Ынчап турда, элээн ырак черден аъттыг шериглер көстүп келген. Мурнунда аъттыг хөгжүмчүлер чоруп орган. Кудумчуга улустар оон-моон үнүп кээп турганнар. Бады биле Чыргал ийи аъттыг шериглерже уткуштур маңнажыпкан. Чурттакчы чон ам кудумчунуң ийи талазынга чыскаалдыр туруп алгаш, бо бүгү чүвени сонуургап көрүп турганнар. Аъттыг шериг бүрүзү ооргазынга боо чүктеп, бир ийинге селеме астып алган. Кеткен тоннары аңгы-аңгы, аъттары янзы-бүрү болза-даа, ол ёзулуг шериг чоруп турган. Чыскаалдың мурнунга чаңгыс аай бора чүзүннүг аъттарлыг тук туткан ийи шериг чоруп орган. Оларныӊ бирээзиниӊ холунда кызыл тук, база бирээзинде — сарыг тук. Туктар хатка эстеп-киискип чорааннар. Улусчу ополчен армияныӊӨргээни ээлеп ап турганы ол. Кудумчунуң ийи ийинде турган хоорайның чурттакчылары шеригниң аразындан боттарыныӊ таныыр кижилерин көрүп кааш, оларныӊ адын адап, кый деп, өөрүп байыр чедирип турганнар. Шериглер база-ла ол көрүп турганнарның аразындан таныштарын дилеп, оларын тып алгаш, байыр чедирип, холун көдүрүп, хүлүмзүрүп чорааннар.
̶ Көрүңерем! Богданың шерии ланчыыларлыг турган хирезинде гаминнерге холун көдүрүп, дүжүп бергеннер болгай, а боларларны көрбес силер бе, бырдааннарлыг хирезинде, оларны шуптузун тарадыр сывыргылапканнар.
̶ Нация уйгузундан шак ынчаар оттур.
̶ Ындыг болганда, мээң Богдамның амы-тынын база алыр ышкажыл - деп, ында турган Чулун чаңгы чугаалаааш, амырап, салын суйбаан.
Мурнунда саң яамызынга ажылдап турган Шарав Чулуннуң арнынче көргеш, хорадап чугаалаан.
̶ Силерниң самыын-садар кырган ол ашааңар Моолду аас-кежиктиг болдурар хире чүнү-даа кылбаан, чүгле аас-кежик чок чорукка ол чедирген...
Туктар туткан ийи шеригниӊ соонга бедик хоор аъттыг Сухэ-Батор боду чоруп орган.
̶ Көрүңерем, Узун-Баторну! — деп, чыылганнарныӊ бирээзи чугаалаан.
̶ Улусчу ополчен армиязының кол командылакчызының дугайында ынчаар хүндү чок чугаалаарга кайын боор?
̶ Ол шериг эртемин кончуг эки билир, ынчангаш ону коргар чүрек чок эрес-дидим кижи дижирлер-дир.
̶ Салым-чаяан ону Моолга бергени эки-ле болган-дыр.
̶ Ядарал-түрегделдиң болгаш хилинчектээшкинниң соонда, мөңге тайбың болгаш чыргалдыг үе келир. Ол ам биске келгени бо-дур — деп, Чулун чугаалаан.
̶ Бис бергеге-даа шыдамыккай бис, ынчалза-даа бир эвес бисти шыдажыр арга чогунга чедириптер болза, ынчан ат болганы ол! Бүгү чүвени чылча шаап кааптар бис!
Улусчу ополчен армиязы найысылалга кирип келирге, кижилер ооң дугайында хөй-ле чүвени чугаалажып, олар көрүп турда, болуп турар бүгү болуушкунну кижи бүрүзү бодунуу-биле билип ап тургулаан.
Чайгы эртенги хүн черни кайгамчык чырыдып турган, дээр аяс, көк, Өргээде бүгү-ле чүве байырлал шинчи кирген.
Сухэ-Батор бир чыл мурнунда маңаа дедир ээп келир-келбезин билбейн, дүвүренчиг найысылалдан үнүп чорупкан. Ынчан ол төрээн чонунуң амы-тынын камгалап алыр деп улуг сорулганы бодунуң чүрээнге алгаш, соңгу чүкче углапкан. Ол аар-берге үениң дугайында хөй чүвени бодаан тудум-на, амгы тиилелгениң өндүр, чаагайы улам тода көзүлген. Ынчангы эжелеттирген Өргээ ылым-чылым, көрүш чок болгаш дүвүрээзинниг байдалга турган болза, ам ол аас-кежиктиг каттырып турган.
Сухэ-Батор бир чыл бурунгаар найысылалдан үнүп чоруп тургаш, маңаа тиилелге-биле ээп келир мен деп чүвеге бүзүреп турган болгаш, ону өөрүшкүлүг манап, ону дээш амы-тынын харам чокка тулчуп турган. Ам ол хүн келген, ынчалза-даа тиилелге ам-даа долу эвес. Харын чурттуң кырынга диргелген шуурган оожургап, кара булуттар арлы берген, дээр аяс, ынчалза-даа... Сухэ-Батор хүлүмзүрүп чораан. Ол партизан армиязын тургузуп, өлүмнүг согуушкунга белеткенип тургаш, бажын чүлүткени сагыжынга кирип келген. Элээн улгады берген баш чүлүүр кижи ооң кижи доңгурак-биле чүлээн.
̶ Кончуг-ла эки, сырый дүк-түр, чаңгыс-даа ак дүк чок, мырыңай аныяк кижинии ышкаш — деп, полктуң баш чүлүкчүзү чугаалаан. Дараазында ооң бажының дүгүн Кяхтаны хостап, ээлеп алыр хүн чүлээн. Ам ооӊкастыктарында дүктери агаргылай бергилээн. Ынчалза-даа ол ам аас- кежиктиг. Тулчуушкун доостуру билек, ол телеграфка шаап чеде бергеш, бүгү делегейге дараазында сөстерни чарлаарып дужааган: «Моол хамаарышпас тускай эргени чедип алган. Чаа Моол бүгү чурттар-биле эп-найыралдыг харылзааны тургузарын күзеп турар». Ынчан ооң карактарының чажы бүлдеңейнип келгилээн болгаш, аъдының дынын тудуп турган шерии оон айтырган:
̶ Карааңарже чүве кире берди бе?
̶ Чүве кире берди — деп, Сухэ-Батор хүлүмзүрүп харыылаан. — Өөрүп тур мен! — дээн. Ооң соонда ол тей кырынче үне бергеш, Өргээ талазынче дыка үр көрүп турган.
̶ Бо-дур ам — деп, Сухэ-Батор бодунга харыылап турганышкаш чугаалаан. — Өгнүң өрегезин ажыдып алдывыс, ам ооң иштин аайлаар херек.
Хосталга дээш демиселге өлген бүгү маадырларныӊ күзели боттанганынга — чурттуң кырынга хосталганың хады хадып турарынга — Сухэ-Батор аас-кежиктиг турган. Чүгле ооң херээ дээш, ол селеме-биле тергиин кезеринге болгаш часпас адарынга өөренген болгай. Ынчангаш өөредиг халас барбаан. Шеригге ол эң кашпагай эки аът мунукчузу турган. Ындыг болза-даа чаа күрүнени тургузарынга чаңгыс ол билии четпес база эвээш.
Совет Россиядан өске чаңгыс-даа күрүне Моолду тускай күрүне деп хүлээп көрбээн, ынчангаш олар аңаа бүгү-ле чүвеге шаптыктыг болур. Чок, маузерни ырадыр чажырган херээ чок. Селемени хынынче сукпайн, ажылдаар херек.
Сухэ-Батор анаа шериг чораан. Ам салым-чаяанныӊтура-соруу-биле күрүне удуртукчузу апарган болгаш ооң мурнунга шиитпирлеттинмээн чүс-чүс айтырыглар туруп келген. Ооӊ иштинден эң нарын айтырыг Богдага хамаарышкан айтырыг болган. Моолдуң хүрээ болгаш төрезиниң баштыңы ол Богда гаминнер-биле-даа, Унгерн-биле-даа каттыжып, найыралдажып
турган. Ооң Моолга чедирген аар түрегдел-човулаңын кижи санап четпес. Ол хирезинде бо ужур-дүрүм чок болгаш ырбакчы өскерликчиге кижи дээп база болбас. Ооң элчизи, дүүн чаа-ла шериг Хойн Бургалтайга турда, уткуп кээп, Сухэ-Баторга баранза кадак туткан. Ынчалза-даа харын ол элчи дээрге тиилеттиргеш, ам аайын тыппайн баргаш, тиилекчиге чашпаалаан баштыңчының элчизи турган, ындыг турза-даа, Сухэ-Батор оон өске бир чүүлдү — ол кудуктуга чон ам-даа чүдүп турар деп барымдаалааш, ол элчини хүндүлел-биле хүлээп алган. Ынчангаш амдыызында Богда-биле эптежир херек. Харын-даа ооң элчизинге безин чер-чурттуң араттары бөлүк-бөлүү-биле барып, дириг бурганга өргүлүн өргүп, ооң өршээлин четтирер дээш, боттарының чүү-хөөзүн аппарып тудуп турар болган.
Богданың боду Сухэ-Баторга белээн чоруткан, Богданың элчизи Улусчу ополчен армиязын Өргээден ырак черге уткуп барып ужурашкан деп чугаачон ортузунга дораан-на тараан. Ону чаа эрге-чагыргага деткимче кылдыр ажыглап болур. Ынчангаш Сухэ-Батор Богданың чоруткан бижиин бодунуң шериинге номчуурга, хөй-хөй шериглер тейлеп, черге кээп дүжүп: «Бистиң кудуктувус БогдаЖавзаддамба мөңгеде чүрттаар болзун!» - дээн үннер оон-моон дыңналып турган. Богда дээрге гаминнер болгаш барон Унгерн катай алганындан-даа артык күштүг дайзын турган. Ооң эрге-чагыргазы күш-биле дүжүртүнмес.Гаминнер биле Унгерн Моолдуң эът-ханынче саргы ышкаш сордунуп, чыпшынган чүве болганда, оларны адыра тырткаш, чылча баскылап каап болур, ынчаарга Богда биле сарыг шажынны ынчап болбас, оларныӊ-биле айтырыг нарын болгаш берге. Ону чок кылырынга баш бурунгаар бодамчалыг эки белеткенир херек.
Сухэ-Батор бодунуң шерии-биле Өргээже кирип турар үе-де, ооӊ бодалынга ындыгчүвелер кирип турган.
Бады биле Чыргал эртип бар чораан шериглерден карак үспейнкөрүп турганнар. Кезек-кезек болгаш-ла бот-боттарыныӊ чеңнеринден тырткылажып чугаалажы бергилээр.
̶ Көрем, шилги аътты, эң чүгүрүү ол боор!
̶ Чүге?
— Сен ооң хөрээнче, буттарынче көр даан.
Ынчалза-даа Чыргалды аъттар сонуургатпайн турган. Олчүгле шериглерниң бооларын, селемелерин, чыдаларын сонуургап көрүп турган. Элдеп чүве, Чыргал чуртталгазының иштинде аът мунуп көрбээн.
Ам моол аъттыг шериглер эрте бээрге, ооң соондан орус аъттыг шериглерниң чыскаалы эртип эгелээн. Орус аъттыг шериглер Улустуң Түр чазааның дилээн ёзугаар Моолга келген. Эки чепсегленген дайзынны моолдар боттары базып шыдавас деп чүвени Сухэ-Батор билген. Барон Унгернниң шерии чылча шаптырган-даа болза, демисел үргүлчүлеп турган. Ооң ужурундан моол шериг кезектери-биле кады Өргээже Кызыл Шеригниң кезээниң кирип турганыныӊ ужуру ол. Хөй кижилер ооң ужурун билир турган, ынчалза-даа ону билбес чамдык кижилер база бар.
Орус шериглерниң бажында чораан дөмей чүзүннүг аъттарны мунган шеригниң үрүп чораан хола бүрээлери хүнге чайыннанып чораан. Орустарны көрүп кааш, Бады корга берген. Ак гвардейжилер сагыжынга кирип келген.
̶ Бо актар ышкажыл, дезиптээли — деп, Чыргалга ол сымыранган. Ынчалза-даа Чыргал көрүп көрбээн чүвезии магадааш, Бадының чугаазын-даа дыңнаваан.
̶ Дезиптээли, ынчанмас болзувусса, ат болганывыс ол — деп, Бады эжиниң чеңинден шелген. Чыргал бо удаада-даа ооң сөзүн херекке албаан.
̶ Сен көр даан, оларның бүрээлерин. Чылан ышкаш, кижини ораап алган.
̶ Ол бүрээлериңни соксат. Бир дугаар таварышкан адагашка сени азып каарга, ынчан... — деп, Бады ажынып, чугаазын дооскан. Бир дугаар одуругда хөгжүмчүлер-биле кады чортуп чораан делгем хөректиг кижиден ооң карактары салдыкпайн барган. Оон хенертен Бады бар-ла күжү-биле алгырган:
̶ Петр акый!
Аъттыг кижи алгы дыңналган черже көрнүп келген, Бады база алгырган:
̶ Петр акый!
Ынчаар орта ол аъттыг шериг аъдының аксын Бадыныӊ талазынче тырткаш, чыскаалдан үне берген. Чыргал ам корга берген — бо оруска чүү херек чүвел? Оон ол дедирленип кылаштапкан. Чыылган улустар база аайын тыппайн, аъттыг кижиге орук берип, чайлап турганнар. Бады чааскаан артып калган.
̶ А мен сени дораан таныдым, оглум — деп, ол чугаалааш, оолду куспактап алгаш, ошкап, чыттап турган. Бады бичиизинден-не таныыры, ону көргеш, ада-иези-биле кады чурттап турган аас-кежиктиг үезиниң дугайын аңаа сагындырып келир кижизинге ужурашкаш, кызыгаар чок өөрээн. Ооң карактарының чажы бүлдеңейни бергилээн.
̶ А аваң кайдал? - деп, Петр айтыргаш, Долгарны дилеп, долгандыр турган улустарже көргүлээн. Орус кижи моол оол-биле ужуражып, чазык-чаагай болуп турарын көргеш, чыылганнар база катап оларже чоокшулап келгеннер.
̶ Оглунга ужуражы берген боор — деп, бир херээжен кижи амыраан үн-биле чугаалаан.
̶ Мооң чугаалаар чүвезин көрем, оол моол оол ышкажыл, эр кижи орус-тур.
̶ Орус хирезинде моолдап айтырып турар, ындыг болганда, ол бистии-дир — деп, херээжен маргыжып турган.
̶ Авамныӊ ам кайдазын билбес мен — деп, Бады Петрнуң айтырыынга харыылаан. — Өргээде чааскаан ачамны дилеп сур мен.
̶ Кайда чурттап тур сен?
̶ Таварышкан-на черимге хонуп-дүжүп чор мен — деп, Кады харыылааш, куду көре берген.
̶ Ындыг болза мынчаар-дыр, кады чоруптаалы, эжиңни кадыэдертип ал. Амдыызында бо сухарайны хемирип көрем. Чем чиксеп турарың карактарыңдан илдең-дир.
Петр таалыңының иштинден элээн каш сухарай болгаш бирулуг борбак чигир ап алган. Чигирни ол боду селемезиниң арты-биле каш кезек кылдыр буза шаапкан.
Бады ырак эвесте турган Чыргалды кый деп эккелгеш, сухарайын болгаш чигирин үлешкен. Оларга элээн каш оолдар база четкилеп келгеннер. Петр оларга шуптузунгабир-бир борбак чигирлер берген.
̶ Шынап-ла, бо кызылдар дээрлери эки кижилер эвес деп бе? — деп, ак баштыг бир моол чугаалаан.
̶ Кызыл Россия — силерниң өңнүүңер, ол ам кезээде силерниң талаңарда болур — деп, Петр хүлүмзүрүп харыылаан.
̶ Силерниң өңнүктериңер бис деп гаминнер-даа, Унгерн-даа чугаалап турганнар ышкажыгай. Ындыг болганда, чогум кымнар силер деп чүвени ам-даа көөр апаар - деп, чыылганнарныӊ иштинден бир кижи алгырган.
̶̶ Көр, көр - дээш, Петр Бадыже көргеш, чугаалаан. — Че, оолдар, чоруптаалыңар, өөрүмге дүрген чедээлиңер.
Олар чоруй барган соонда, ында турганнар үрүңейнип ле үнген:
̶ Кызыл Россия дээрге ядыы, түреңги чурт дээни кай. Бо шериг кижи ол оолдарны аппаргаш, сыырып чиптер дээнп ол-дур — деп, чолдак семис кижи чугаалаан.
̶ Чиир дээн болза, сени база аппарган тургай-ла, сен олардан семис-тир сен — деп, аңаа хой кежи тоннуг бир арат кижи удурланган. Чыылганнар каттыржы бергеннер.
̶ Кижи баштактаныр чүве ол эвес-тир! Харын ядыы чурт-тур — деп, демги чолдак, семис кижи маргыжып турган..
̶ А сен ооң акшазын санап турган сен бе?
̶ Харын ында ядыылар бот-боттарынга дузалажып турар-дыр.
̶ Адыр аңар, олар силерниң хырныңарны чара кезиптсрге, ынчан бодалыӊар өскерли бээр эвеспе — деп, демги-ле кижи маргышпышаан турган.
̶ Чугаажок, сээң хырның бүдүн артып калыр ыйнаан, ону кайын чара кезерлер деп. Ында хой безин та чүү хире хөй чүве, оон бүгү Өргээ албыгып, кырлы берзе канчаарыл!̶ деп, демги-ле хой кежи тоннуг арат кижи чугаалаан. Ооӊ чугаазынга улус база аажок каттырышканнар. Чоон кижиниӊ арны кыза бергеш, кылаштап чоруй барган.
Петр Бадыга ачазыныӊ дугайын чугаалаан. Эртине ынчанчурттуң соңгу-барыын талазында шеригниң онза кезээнге турган. Ол шериг кезектери ак гвардейжи дээрбечилерниӊ артыын чок кылыр ужурлуг.
̶ Ам удавас ачаң-биле ужуражы бээр сен. А амдыызында мээң-биле кады чурттап турар сен, эжиң база — деп, Петр чугаазын дооскан.
Петрнуң кады келген шериг кезээ Улаастайның унунга доктааган. Бады биле Чыргал Петрнуң майгынынга кады чурттап турганнар. Оолдар орус дылды билбес, ынчалза-даа боо-чепсек аштаарынга болгаш аъттар ажаарынга шериглерге дузалажып тургаш, удаваанда олар дыка хөй орус сөстерни өөренип ап, чугаазын имнээшкин-биле холуп тургаш, шору орустап чугаалажыптар апарганнар. Петрнуң дилээн ёзугаар оларга шериг идик-хеп берген. Оолдарның шинельдери улуг, ынчангаш оларны өске шериглерден дораан ылгап каар. Ак чем чип алыр дээш, ол чоогунда турган аалдарга Бады биле Чыргал баарга, оларны «полктуң оолдары» деп адап турганнар.
Бир-ле катап олар чоок-кавызында аалдар кезип кылаштажып чорааш, бир өгге кире бергеннер. Өгнүң ээзи оларга тарак кудуп берген. Олар ол ажыгзымаар таракты амырап ижип алганнар. Ынчап олура, Чыргалдыӊ эмин эрттир сала бээр «аарыы» кирип келген. Бадыныӊ эжи шериг хеп кедипкениниӊсоонда, бодунуң болгаш Бадыныӊ дугайында хөй-ле меге чүве чогаадып чугаалаар апарган. Чыргал ам база-ла оозу кирип келгеш, Унгернниң дээрбечилери-биле чаалажып турган бис деп мегелеп эгелээн.
̶ Мен бароннуң бодун боо-биле аткан болгай мен, угбай̶ деп, Чыргал мактанып олурган.
Ооң ол мегелээр чүвезин Бады көөр безин хөңнү чок турган. Шыдашпайн баргаш, ол Чыргалдыӊ быктынче шашкан. Ынчалза-даа ол ону тооваан.
̶ А мээң эжим Бады селемелээр талазы-биле полкта тергиин кижи. Бир эвес селемелеп кирер болза, кымның-даа бажы мойнундан одурлуп чаштай бээр. Мындыг кончуг кижи бо!
Кадай кайгап-ла калган:
̶ Мындыг аныяк хиреңерде, кандыг кончуг эрес-дидим улус боор силер. Кым силерни ынчаар хамык чүвеге өөреткени ол?
̶ Ол-даа харын чүгээр-дир — деп, ол уламчылаан. - Мен дээрге ужуп чораан кандыг-даа кушту ланчыы-биле часпас адар кижи боор мен. Бора-хөкпешти-даа болза дөмей-ле!
Бады Чыргалды база катап иткен.
̶ Өршээп көрем, ам болзун, чоруулу!
Ынчалза-даа Чыргалды доктаадыр деп чүве ындыг амыр эвес.
̶ Мээң бо эжим, бир эвес туралаар болза, хары угда үш-даа башты одура шааптар мындыг кончуг кижи боор! — деп, Чыргал чугаазын дооскан.
̶ О-о! Ынчаар селемелээр кылдыр каяа өөренип алганыӊ ол? - деп, хенертен өг иштинде эр үн дыңналган.
Бады биле Чыргал хары угда олче көрнү бергеннер. Оларның артында турган орун кырындан бедик сынныг моол эр кижи туруп келген. Ол кижиниң арны хүлүмзүрүп турган.
̶ Хары угда үштү дидиң бе? — дээш, демги эр кижи аажок каттырган.
̶ Көрем, шериглерниң мурнунга хоор аъттыг чораан кижи бо-дур — деп, Бады эжинге сымыранган. — Танып тур сен бе?
Ол, шынап-ла, Сухэ-Батор болган.
Чыргал чушкуузун дырбаан.
̶ А силер, селемечилер, кайы черден маңаа чедип келгилээниңер ол? — деп, Сухэ-Батор каттырбышаан айтыргаш, улуг шинельдер кедип алган оолдарны кичээнгейлиг көрген.
Чыргал-даа, Бады-даа куду көргеш, ыыт чок барганнар.
̶ Ынчаарга ол барон Унгернниң бодун каяа адып каап кааныӊны чугаалап көрем.
Бады Чыргалга сымыранган:
̶ Чоруулу!
̶ Кайнаар баарыңар ол? Манаңар! Силерниң каяа ынчап чаалажып турганыңарны кончуг билип алыксап тур мен.
Оолдар ыытташпааннар.
Ындыг чугаага оолдарның хөңну чогун билгеш, Сухэ-Батор айтырган:
̶ Ындыг болза кайда чурттап, чүнү кылып турар силер?̶ дээш, Сухэ-Батор хүлүмзүрбейн барган.
̶ Олар орус армиядан келгеннер — деп, оолдарныӊорнунга өгнүң херээжен ээзи харыылаан.
̶ Канчап ынаар кире берген силер? — деп, Сухэ-Батор Бадыдан ээлдек айтырган.
Бады ынчан бодунуң түреңги байдалының дугайында караан безин өрү көдүрбейн, чугаалаан.
̶ A-а, комиссар Петр сээң дугайыңда меңээ чугаалап турган чүве. Эртинениң оглу сен ышкажың чүл? Селеме-биле кайы хире хыдыырыӊ дугайында ачаңга чугаалаар мен — дээш, Сухэ-Батор улуг ак диштерин агараңнадыр каттырган.
Бады ыяткаш, чер адаанче кире бер чазып олурган. «Бо бүгүЧыргалдың хайы. Көрүп турзун шиңме, ооң канчаар боолаарын даштыгаа үне бергеш, көргүзер мен» деп, Бады боданган.
Чыргал чүвениң байдалы шала чиктиг апар чыдарын билгеш, думчуун шүжүледир тыртып каап, ыыт чок олурган.
̶ Че, болзун ам, каттыржып алдывыс. А сээң ачаң дириг, амыр-менди. Ак гвардейжилер-биле ол сөс-биле эвес, херек кырында тулчуп турар.
̶ Ол ам кайдал?
̶ Ханд-Чинван хүрээзиниң чоогунда. Ачаңны сактып тур сен бе?
̶ Аажок — деп, Бады оожум харыылаан.
̶ Ындыг харын, ачазын кижи үргүлчү сактып чоруур - деп, Сухэ-Батор бодунга чугаалаан ышкаш апаргаш, боданы берген. Сухэ-Батор өлүп калган ачазын сактып келген. Ол ийи чыл мурнунда болган. Сухэ-Батор ырак черже — Совет Россияже — чорупкан. Ынчан ооң адазы аар аарыг чыткан, ынчалза-даа Сухэ-Батор ооң чанынга турар аргазы чок болган. Төрээн чуртун хостаарының улуг херээ ооң чоруурун негеп турган. Адазы оглун катап көөр боор мен деп идегеп, орукка амыр-менди чоруурун йөрээгеш, ону аъткарган, ыичалза-даа ол оглун көрбейн барган. Сухэ-Батор чуртунче ээпкелириниң мурнунда, ол өлүп калган. Бо аалдыӊ ээзи ооӊадазы-биле өңнүктер чорааннар, ынчангаш Сухэ-Батор маӊаа ында-хаая чедип келир, ынчан ооң сеткил-сагыжынга өөрүнчүүхөлчок болур.
Өг ишти ыржым апарган. Ол ыржымны Бады-даа, Чыргал-дааүрээринден дидинмээннер.
̶ Ажырбас, oглум, дайзынны чылча шаап каар бис, сээң ачаң ынчан алдар-хавыяалыг чанып келир — деп, Сухэ-Батор чугаалап үнген.
̶ Мен авамны база дилеп тывар мен — деп, Бады чугаалааш, улуг тынган.
̶ Бичии-ле мана, аваңны база тып алыр бис.
Сухэ-Баторнуң чугаазының ээлдээ, сөстеринге бүзүрелдииболгаш Бадының салым-чолунга ооң сагыш салып турары оолдуң сагыш-сеткилинге идегелди тургускан.
Бир-тээ Сухэ-Батор ынчаар чугаалап турар болганда, ада-иемни, шынап-ла, тып алыр боор мен деп, Бады боданган.
Оон ожук кырында суг хайнып келген. Сухэ-Батор боду ону оттан эзип алгаш, стол кырынга аппарып салып каан. Өгнүң херээжен ээзи сакпыӊга тарак эккелген. Чаа таракты Сухэ-Батор шаажаңга долдур кудуп алган.
̶ Бээр база олуруптуңар - деп, ол оолдарже көргеш, чугаалаан.— Селеме-биле хыдыыр кижиге тарак аажок күш бээр чүве.
̶ Бис чемненип алган бис — деп, Бады харыылаан. Каш минута болганда, Сухэ-Батор байырлажып эгелээн.
̶ А бисти бодуңарның шерииңерге шуут киирип албас силер бе? — деп, Чыргал хенертен кол командылакчыдан айтырган.
̶ Селемелеп оөренип алыксаарың хөлчок бе? Чок, оолдар, силерге удавас оон чугула өске эртем тыпты бээр. Өөренип, эртем-билиг чедип алыр ужурлуг силер. Сен база, Бады. Удавас чаа өөредилге черин тургузар бис, ону дооскан аныяк кижилер өске кижилерни өөредип турар апаар. Шак ындыг өөредилге черинге силер база кирер силер. Ол дугайын комиссар Петр меңээ чугаалаан чүве.
̶ Чоруптарың ол бе, оглум? — деп, өгнүң эр ээзи кирип келгеш, Сухэ-Батордан айтырган.
̶ Ийе, бир эвес чайлыг болзумза, келир неделяда чедип келир мен.
Шуптузу өгден үнүп келгеннер. Сухэ-Батор аъдын муна каапкаш, холун байырлажып чайгаш, удаваанда барааныкөзүлбейн барган. Аалдың чаагай сеткилдиг ээлери-биле
оолдар база байырлашканнар. Орукка бар чыткаш, Бады эжин чемелеп чораан:
— Кончуг мегечини сени. Өртемчейден сен дег ындыг мегечини кижи тывар бе!
— Өгде кол командылакчы дыштанып чыдарын кым билген боор. Бис ону база эскербедивис. Мен ону ол кырган кадайга чугаалап турдум.
— Үш башты хары угда үзе шавар! Ындыг чүве чугаалаарынга канчап дыл эптежир боор?!
— Мен харын-даа бешти деп чугаалаар бодап турдум, арай көвүдей бээр хире болган.
— Боо адарын база. Бароннуң бодун адыпкан мен деп чүң чүвел! Мырыңай тений бергениң ол бе! Өршээп көрем, чүге ынчаар мегелеп чоруур сен?
— Таарыштыр мегелеп чоруурга, чуртталгага безин хөглүг болгай — деп, Чыргал чечээргеп харыылааш, каттырган.
Лагерьге чедип келгеш, Сухэ-Батор-биле ужурашканыныӊ дугайында Бады Петрга чугаалаан. Чыргалдыӊ мегелеп чугаалап турганын база ыыттавайн барбаан. Петр, карактарының чаштары төгүлгүже чедир, каттырган.
— Силерниң дугайыңарны кол командылакчыга чугаалаан мен. Силер ыяап-ла өөренир ужурлуг силер. Чаа Моолга эртем-билиглиг кижилер негеттинер апаар — деп, Петр каткызын соксаткаш, чугаалаан.
Оон каш хонганда оолдар өөренири-биле училищеже чорупканнар. Оларга чаа кительдер, чүвүрлер, гимнастеркалар болгаш сапык идиктер үндүрүп бергеннер.
̶ Ха-а! — деп, Чыргал магадаан. — Ында мындыг идик-хеп кымда-даа чок боор. Биске адааргаарлар боор.
Хоорайже оларны аппаар тергеге олурупканнар. Петр аъдын мунупкаш, оларның-биле чергелештир чортуп, үдеп чорупкан. Бады муңгаргай болган. Ол ам лагерьге, Петрга, шериглерге өөренип калган. Ынчангаш олардан чарлып чоруурхөңнүчок.
Тергелиг аът чорупкан. Чайгы хүннүӊ изиг херелдери черниң кырынче саарлып бадып турган. Та хүннүӊ изиинден
чүве, та тергениң чаңгыс аай чайгаашкынындан чүве, оолдар шагзырап, уйгузурап эгелээн.
Бүгү Моолга кызаңнаащкын-биле дөмей мындыг дүрген медээ нептереп тараан: Улусчу ополчен армиязы Кызыл Шеригниң кезектери-биле каттыжып алгаш, ак шеригни шуут чылча шапкаш, Өргээни ээлеп алган болгаш Богда кегээнниң эргезин кызыгаарлаан. Ол медээ Идегелдиң аалынга база четкен. Баштай Идегел аажок хомудап турган. Кызылдар бай кижилерни көөр хөңнү чок деп Павловтуң чугаазын ол сактып келген. Ынчангаш чүвени канчап билир — чүвеге камныг кижини бурган база өршээр дээн бодалы-биле ол бодунуң бүгү үнелиг чүүлдерин: алдынын, мөңгүнүн, аар өртектиг өлүүн болгаш торгу аймаа чүүлдерин шуптузуп дагга, озалааш черге, аппарып чажырып, черге хөөп алган.
Ооң соонда Араттыӊ Түр ЧазааныӊМанифезин Идегел алган. Ону бижик билир кижиге номчудуп алыр дээш, үжеп беш бырыстаа черге ол халдып келген. Ол бижикте аңаа удур чүнү-даа парлаваан болган. Бүгү эжелекчилерни̶ актарны-даа, гаминнерни-даа - Моолдан үндүр сывырар деп ында айытканы харын ооң сонуургалынга дүгжүп турган. Харын Идегел мурнунда бөдүүн арат кижи чораан деп чүвени бүгү кижилер билир-ле болгай.
«Бистиң аравыста нояннарның, феодалдарның болгаш бай араттарның иштинде алыксак-чиксек болгаш өнчүзүреккижилер бар, олар биске сезиглелди болдуруп турар. Олар бедик аттар болгаш дужаалдарга ынак, боттарының хуузунда эрге дужаалын, сонуургалын бүгү чүведен бедик кылдыр көрүп турарлар. Олар өскерликчи болгаш саттыныкчы чорук үүлгедиринден чалданмастар. Ону кажан-даа уттуп болбас». Maнифестиң ол сөстери баштай ооң сагыш-сеткилинге дүвүренчиг чүвени киирип турган. Ынчалза-даа Идегел шыңгыы боданыпкелгеш, бодунга багай болур хире чүвени база тыппаан.
Ооң Резукин-биле ужурашканы шын, ынчалза-даа, бирде, ол ак гвардейжилерге өскүс анай-даа бербээн, ийиде, генерал-биле ооң ужуражып турганын кым-даа билбес, үште,
ол ужуражыышкын кымга-даа, харын улусчу эрге-чагыргага кандыг-даа хораны чедирбээн.
Бай араттарның, харын-даа хааннарның, нояннарныӊ-даа эт-хөреңгизин хавырар дээн чүве Манифестиде чок болган. Даштыкы кижилерге хамаарыштыр мынча деп айыткан: «...Даштыкы чурттан келген тайбың чурттакчы чоннуң амы-тынын болгаш эт-хөреңгизин камгалаар».
Даштыкы кижилерниң эт-хөреңгизин камгалап турар чүве болганда, бодунуӊ улустарын, барып-барып, анаа арат чораан кижилерин кайын дээрбедей бээр. Чүвени канчап билир дээш, Павлов бодунуң өг-бүлезин черге кааптазын чагаан-даа болза, ол өг-бүледен ырак чоруур херек деп, Идегел бодап алган. Оларны кандыг багай чурттап турар дээр боор, Зая кегээни-биле чурттап турар, а ол кегээнниң орус садыгжының өг-бүлезин деткиптер чүвези амдыызында чок эвес, ынчангаш Идегелдиң дузазы оларга кайын херек деп. Ындыг-даа болза бир катап оларга барып көстүп, четпес болза хоржок, канчап билир, Павлов чедип келир болза, Идегел оон караан чажырар ужурга таваржы бээр. Оозу дээре, бир катап оларга баар-дыр, ооң соонда чурт иштинге байдал оожургай бээрге, олар-биле канчаары билдине бээр деп, Идегел бодап турган. Ынчангаш бир-ле катап кежээ Идегел аъттаныпкаш, Павловтуунче чорупкан.
Павловтар, авазы уруу-биле — хүрээ чанында тууйбу заводунуӊ девискээринде чаа бажыңга чурттап турганнар. Бажыңында садыгжының кадайы чааскаан олурган, уруу чок ̶ хүрээде Зая кегээнинге барган турган боор оң. Павловтуң кадайы Идегелди ээлдек хүлээп алган, ынчалза-даа дораан-намуңгарап, харын-даа ыглап олурган. Бо үеге чедир-ле ашаандан кандыг-даа чүве дыңнаваан, шуут сураг барган.
̶ Ажырбас, сээң ашааң каяа-даа өлбес, хүл-ыйбадан-даа ол дириг үнүп келир - деп, Идегел ону оожуктуруп чугаалап олурган.
Столга олурупканнар, өгнүң ээзи водка уштуп эккелген, удаваанда ооң карактарының чажындан ис безин артпаан. Ол ынчап олура, хенертен Идегелдиң эрнинден ошкай берген. Идегел элдепсингенинден артында-ла карактары безин улгады
бергилээн, а демги кадай чүү-даа болбаан ышкаш, дашкаларны оттуг суг-биле долдуруп олурган.
̶ Бистиң Россиявыс буурап дүштү — деп, Павловтуң кадайы эзирик чулчураан. — Хаан адавыс өлүрткен. Бүгү-ле чүве хүл-ыйбаланган.
Идегелде ам Россияны-даа, ак хаанны-даа бодаар харык кайда боор. Ээлдек өг ээзиниң семис хөрээнче карак үспейн көрүп олурган,
«Бо садыгжы кадай-биле бичии ылчыңнажып көрзе, ында багай чүү боор» деп, Павловтуң самыын-садаргай эжи бодап олурган. Ынчалза-даа ону канчап эгелээрин ол аайын тыппайн орган. Кандыг-чүү-даа болза, бо дээрге алдарлыг садыгжының кадайы болгай. Харын мооң мурнунда бо дугайын ол бодавайн-даа чораан, ындыг эптиг таварылга-даа турбаан. Ам Идегел эстип кал чазып олурган болгаш сагыжында ол кадайны куспактап алган ышкаш апарган.
«Адырам, баштай мону мен ошкап көрейн — деп, ол боданган, — канчаар эвес, оон чүвениң байдалы көстү бээр оң. Эзирээнин мооң көрем». Идегел тендирбишаан туруп келгеш, херээженниң соонд