•(IунчIал ацукьна, гъилер, чIулав чIарци кьунвай цТумарни кваз i^h серинра туна. Лацу перемдин хев далудихъ чIугуна, гъаб-гъаб яд гардандиз яна.
Са герендилай багъларин яргъарай лацу балкIанар квай файтун малум хьана. Мукьув къвердавай гьайванар юргъа гьат-ядвай. Файтундин хиве кьилелай кIвачелди тIарам парталар илай са кас ацукьнавай. Амни бег яни, хан яни, къази яни, довлетлу кас тир. Лацу бухари бармак. Лацу вахчег. Лацу ку-кар галай чекмеяр. Кьула лацу чIул ва чIулуникни лацу кьил гилай яргъи гапур. Аваданаз ам чидай кас тушир. Зарб къвез-най балкIанар садлагьана акъвазарна, жанаби дирибашвилелди Иъазибеган мукьув атана. Абуру вучтин рахунар ийиз хьанатIа, Дваданаз ван атанач, ам вичин файтундик квай балкIанриз, багъдин гьинлай-гьанлай атIуз, векьер гуз машгъул тир. Бегдин патав мукьва хьунни къадагъа тир. ИкI ятIани, Авадана нргъалай хьайитIани, абурухъ яб акалнай, ара-ара, кьил кьулухъ элкъуьриз абурал вилер вегьенай. Аквар гьалда, паталай итай мугьманди вичин иесидиз гьич саламни ганачир. Я ам вичин къвалав атанва лагьана, Къазибег кIвачелни къарагъначир.
Са тIимил вахт арадай акъатайла, Аваданаз акуна хьи, кьве жанаби къизмиш жезва. Кьведани ван хкажзава. Гила са уьтери ибурун рахунрин мана ашкара жезвай. Инсан тушни! Гьикь-нан нуькер ятIани, жанабияр къалмакъал жедайла, абуру сада <-адаз вуч лугьузватIа, рикIиз чир хьана кIанда. Вилер ганва — Iсилигун патал. Япар ганва ван хьун патал.
— Ваз вуч ава? Зи мал я, зи девлет я! Заз кIан хьайитIа,
и Зак. 5I I29
цIай яна, куда! КIан хьайитIа, кицIериз пайда!—Ибур Къази-| беган сивяй акъатай гафар тир. |
— Вуна пайда, яни?—гьарайиз жузунай эвер тавур мугь-| манди.—Чна ваз акI пайда хьи! Вун ЧIулав лекь яз амачни?] Са йиртихдин ружа акурла, вечрез элкъвенвани?!
— Зи намусдик хкуьрмир!
— Де килигда чун, бег! Гила шалвардин кек кьуна, жемят-ривай са кIус фу тIалаба. Чи тешкилатдин кIватIалдал ша. Ви дуван чна гьана ийида...— ИкI лагьана, мугьман хъел кваз ви-чин файтундин хиве ахцукьна. Къамчи лацу балкIанрин кьиле-рал элкъвезмазди гьайванар алай чкадилай юрта гьатна.
Са йис кьван алатна. Къазибеган кIвалерин къвалав гвай багъди еке бегьер гана. Пуд-кьуд юкъуз кГват! авур емишар гьеле тарарин кIаник туна. Къуншийрин аялри инжиклу ийиз. акурла, Къазибега Аваданаз йифиз ичерилай вил алуд тавун тапшурмишна. Нуькердивай мад вуч жеда кьван! Вичин кIурт-, ни тфенг гваз ам емишрин гьамбардин кьилихъ ацукьна. Йиф-ни ахьтин ширин затI я хьи, вилер чеб чпиз акьал жеда.
Авадан са шумудра ахварал фена, ахварай гьатта юргъа балкIанри чамарар ийизни акуна. Уях хьайитIа, кIурт къуьне-рихъай галатнава. Кьама мекь гьатнава. Кьам тIушунна, нуь-кер мад ахвари вичин ширин дуьньядиз чIугуна. Гила адаз кьве гъуьлягъ акуна. Сад — чIулав йис алайди, садни — къацу-хъипи хъуьруьшар алайди. ЧIулав гъуьлягъ лап мукьув атана, ада кьил хкажна, Аваданан нерин кIвенкIвев кIуф агакьарна. Аваданаз кичIе хьана. Ахварай аватайтIа, вич ичерин гьам-баррин къвалав векьерал къатканва, лап мукьувайни инсанар рахазвай ванер къвезва. Сифтедай фикир авуна: угърияр я» абуру вич еперал кутIунна сиве пекин кIумп туна, чилел яр-харнава. Ваъ, туш. Сиве затI авач. Гъилер-кIвачерни азад я. Са куьнини абур чуькьуьзвач. Бес ванер вучтинбур хьурай? Ди-къетдив яб акална. Вич юзанач. Фагьум авуртIа, рахазвай кьве кас ава. Сад Къазибег тир. Сесинай чир хьана. Масад вуж ятIа, кьил акъатун четин тир. Я чидай сес я лагьана, чидачир, я чи-дачирди я лагьана, течиз авачир.
Авадана фикирна: Къазибегаз ва адахъ галаз йифен кьу-ларлай, багъдиз эвичТна, чинеба ихтилат ийизвай касдиз вич инал алайди хабар авач. Аваданаз кичIе хьана. Къазибег ве-къи хесетрин бег тир. Адан чинеба рахунрихъ, сирерихъ яб акалзавайди адаз ашкара хьайитIа, ада гъуьрчехъанди ядай къуьр хьиз телефна гадардай. Им са кьатIун тушир. Аваданаз ихьтин дуьшуьш чидай. Иниз килигна Авадан, кIусни юзун тийиз, алай чкадал хъалхъас къиб хьиз, алкIана. Гьатта нефес,-ни жезмай кьван явашарна. Еке мукъаятвилелди кIуртунин
I30
кивни кьилел чIугуна. ИкI ятIани, Къазибеганни адан йифен мугьмандин рахунар япухъ галукьзавай.
— Къармахра гьатнаватIа, малла, инсаф мийир. Мад вуч таза жеда кьван! Кьена кIанда! Са рахунни алачиз.
— Тарагъаждиз акъуддани?
— Им лап регьят кьиникь я хьи...
— Гъилер-кIвачер атIана телеф ийидани?
— Мадни задан жаза авачни?
— Щай ягъайтIани жеда.
— Щайни акIа ягъа хьи, кIус-кIус кудайвал хьурай. Къуй душмандиз жезмай кьван гзаф вахтунда азият гурай. Заз гзаф |.цушманар ава, малла, амма ям хьтинди жеч. | Ахпа иесидини мугьманди маса кардикай ихтилат авуна.
— Гьукумат кьур чапхунчияр вири дустагъ авуна кIанда,— лагьана Къазибега.
— Ваъ, бег. Къе дустагъ ийида, пака з азад хъжеда. Чархи-фолек я дуьнья. Гъиле гьатайди тергна кIанда.
— Зани икI лугьузва.
— Шариатди кьабул тийизвай затI авач. Цаварал аллагь, чилерал падишагь. И дуьадин аксина вуж экъечIайтIа, гьадаз лап еке жаза ийиз жеда. Ам аллагьди кьабулни ийида.
— КIеретIбегриз лагь: гьазур хьурай. Герек экв ачух же-далди абуру и цIийи падишагьар ава гьа, са-сад чими месикай ккудиз, диде-буба, паб-аял алай чкадал гапурралди тике-тике пиурай.
Ихьтин жуьредин ихтилатар мадни авуна, Къазибегни мал-ча (Авадана кьатIайвал, им малла Вагьаб тир) багъдай хъфена.:>кв ачух жедалди хуьре гьарай-вургьай гьатна. Са магьлейра •гуп-тфенг ягъай, санра цIугъарин, еке шел-хвал ийидай сесер п.атна. Хуьруьн вини кьилихъ ялавар малум хьана.
Къведай йифиз Асали Гъалиб, къазмайрал цIай кутуна, к»на.
Эхирни Магъул дереда Яру кьушундин виш аскер желеда туна, абур терг авур йикъан пакадин йифиз Къазибега Авада-ииз лагьана.
— Тевле ахъая кван.
Авадана яргъи куьлегдал кIвалерин кьулухъ галай тевле пхъайна. МичIи тир. ЗатIни аквазвачир. Анжах балкIанар са-Лурсуз хьана.
— Гьи балкТан акъудда, иеси? Файтун гьазурдани?
— Гьайванрик кямир. Чапла патан пипIез вач. Фенани? Дгакьнани? Ана къене иски пек-лек, чар-мар авай чувалар ава. ICi-ве чувал. Кьведни къецел акъуда.
Авадана буйругъ кьилиз акъудна. Сиве-сивди синер алай
"• I3I
шейэрай ацТанвай чувалар са-сад кГвалерин кьулухъ тухвана, Адахъ галаз бегни атана.
— Са далда чка жагъура. Жезмай кьван агъа пата. Фур квай чка хьурай. Абур, цIай яна, кана кIанда. Иски шейэр я. Анжах кьифер кIватIзава. Герек са затIни амукь тийин.
Къазибег йифен мичIера цуьк! хьана. Яраб гьи чкадал чу-валриз цIай ягъайтIа, хъсан я лугьуз, Авадана фагьум авуна. Багъдин яргъал кьиле дерин фур квай чка авай. Амма чувалар залан тир. Мукьваривни гьахьтин са чка гвай. Амни къванерив ацТанвай. Чара хьанач. Авадана къванер винел хкажна. Сивни ахъа тавуна, са чувал фуруз вегьена, адак чахмах къванцелди-ни чукТулдин тегъвел цIай кутуна. Щай чувалдин къерехри кьуна. Ших ламу тир. Нерихъни вилерихъ гумни пис ни га-лукьна. Щай туьхуьн хъувуна.
— Эй, къаммаз!—им яргъалай килигзавай Къазибег тир.— Ви жуьреда цIай ядани? Чувал винел акъуд! Фурун кIане цIай хъия. Ахпа тIимил-тIимил чарар вегьиз, куг, куг! Герек кун тавунвай са кIусни амукь тийин!
Чувалдин кIан галай патахъай кьве пIипI кьуна, чувал ви-низ хкажнамазди, адан къеняй кьеж квай векьерал тармач-тарI мач чарар авахьна. Кьуру тир. Анжах винел акъатай са тIимил-бурук ламувал квай. «Кьурубурук кваз ламубурни куда»,— фи-кирна нуькерди.
Щай фад куькIвена. Регъуьз техил вегьидай жуьре гъаб-гьаб чарар къачуз, тармачар екебур хьайила, абур къазуниз, Авадан йифен кеспидик акатна. Ам савадсуз кас тир. Иниз килигна, чарара вучтин фикирар аватIа адаз малум тушир. Ада анжах чарарай акъатзавай яла'в кьатТузвай. «Я аллагь, — лугьуз вичи;
вичик фикирзавай нуькерди, — им вучтин аламат хьурай! ЦIу ' чарар недай къайдадиз килиг! Ам са пипIек акатзава, чарчел яру, ахпа хъипи ранг къвезва. Ахпа чар чIулав жезва, адай ялав акъатзава. Руьхъ чилел аватзава, цIун кьилел алай гум гьава-диз физва. Незва гьа! Къати цIу чарар незва. Тармач-тармач незва... Аждагьан я гьа! Тух жедайди туш!
Кьвед лагьай чувалдив эгечIайла, Аваданаз чарарин гьайиф, атана. Абурук гзаф михьибур, гьич са гелни алачирбур гзаф квай. Чарарин арайра кьелечIбурни авай. Гьа ибур nianlpyc па- '• тал эвез авачир шей тир. ПIапIрусни чIугуна кIанда эхир! Тен-бек бурнивут хьиз, куьлуь авуна, нерин хилеризни вегьиз жеда. Чарчик кутун тавуна, гьик! чТугвада кьван?
Эхирни, Авадана винелай тасма элкъуьрнавай чарарин са тармач вичин тумуник кутуна. МетТерай тIал акъатна. ЦIук тТвал хкуьризни регьят хьана. Кьве чувалдавай кьван чарар кайидалай кьулухъ, чимизмай руьхъверизни кIур гана, ам фу-,рай винел экъечIна. МичIи йифе мад багъдал агъавал авуна.
I32
Шуртун хиле туна, Авадана вичиз къачур чарар чинеба кIва-ii:i хкана. Кьелеч! чарар ада пIапIрусриз харжна. ЯцГувал квай i|>ap и кардиз виже атанач. Абур са хейлин вахтара кIвалин ш туькIуьрнавай рефтинал хьана.
Халкьди гьукумат вичин гъиле кьуна вад-ругуд йис алатай-| Аваданан кьилив жуьреба-лсуьре инсанар къвез хъфена. Абу-
Къазибегакай, адан стхайрикай суракьар авуна. Аваданак '•урху акатна. Ам ягъалмиш хьанач. Къарикай са юкъуз адаз | ir хьана хьи, вичихъ галаз санал Къазибегаз нуькервал авур
• IД булахдин кьилихъ капI авур чкадилай квахьна. Адахъ хза-iiiil) гзаф къекъвена, амма гьич фейи падни чир хьанач. Кьве Писалай хьиз мад са виликан нуькер квахьна. Садбуру ам Кье-'irir шегьерда са низ ятIани акуна, масадбуру адан мейит тамай «шгъана лугьуз ванер акъудна. Амма и дуьшуьшдани ам вичи и хсуси вилералди акур кас тайин хьанач. Эхирни, Къазибе-iii it файтунчидиз йифиз са ни ятIани эверна, ам месикай къа-[шгъна, гьаятдиз эвичТна, гьа инай квахьайди, нъедалдини сади пни малум тушиз ама.
Куьрелди, Къазибеган нуькеррикай гьич садазни тIебии (п.айдада сур жагъанач. Анжах Авадан декьена ама. Щуд йиса-(шлди вичин кьадар-кьисмет гьихьтинди жедатIа лугьуз, къе
Iч чуьнуьхда, пака чуьнуьхда лугьуз, кесиб къурхудик хьана. Къазибегни амач, адан стхаярни кечмиш хьана, аялар акьул Лнлугъ хьана, гьар сад са дережадив агакьна. Амма къурхудик гилалдини кума. Анжах а карди дерт кьезиларзавай хьи, nil бегрин уьмуьрдикай, кIваликай, йикъакай суракьар авуна-тIпни, са жавабни ада ганачир. Гьич са гафунални. — Вун вуч лал хьанва? — лугьуз хабар кьадай адавай.— Вун лалди яни? Гьа икI, адал «Лал Авадан» тIвар атана. Анжах гила сифте еефер яз Авадан вичин адетдилай элячТна. Вичин гьисабрай, аз-рпил кIвалин къавал ацукьнавай. Гьикьван вил галаматIани, жсуь дуьньядихъай чара жедай вахт атанвай. КIарабра къуват пмачир. Сиве иштагьарни куьтягь хьанвай. Анжах къанни ирид Пчсуз чинеба хвенвай чарар вичихъ галаз квахьна кIан хьанач. Къуй инсанри абур тулIалай авурай. Белки виже къведай затIар II жеди. Вичин хтул Масанан гъиле бегдин чарар адаз тваз кIан ю.анач. Кушуш хьана, бегдин нуькерар хьиз, амни квахьуни-I'.ii и игьтият авай. ... Ширх-ширхна микьнатIисаванан чархарай хъили тасма- •iiiii кьил акъатна. — Тасма куьтягь хьана. Гьайиф.Масадни гвач,— Масанаа |.шф гьайиф атана. Ата-бубадин ихтилатди адаз эсер авунвай. Тирихдир тарсар гузвай муаллимдиз адакай еке къимет авай. Профессор Салегь, лагьайтТа, кьилелай кIвачелди фикирдиз I33 элкъвенвай. Кьуъзекан рахунрихъ яб анализ ада вичин кьиле тарихдин агьвалатар элкъуьрзавай. ЦIуд йисаралди шак алай агьвалатар гила ашкара жезвай. —Вахтсуз куьтягь хьаначни? —икI лагьана. Салегьа тадиз къултухдай ктабни къелем акъудна. Аваданан амай рахунар кхьена кIандай. — Авадан буба, Авадан буба, бегдин кагъазар гьинва? са сивяй Масанани Салегьа жузуна. Кьуьзека жаваб ганач„ Сивел каф атана. СтIал алаз ахъаз-| вай вилер къавуз яна. I Авадан эбеди яз дал хьана.
КЬВЕД ЛАГЬАЙ ПАЙ
I. БЕГ ИЧЕРИН СУВАР
^а жуьредани Бег ахварал физвач. Пакамахъ яраб вучтин | i-аваяр жедатIа лугьуз хажалатдик ква. Нагагь абур цуру чI,айитIа, сувар кьиле фидач. Пебиатни ахьтин мердимазар я кI>и, ваз рагъ атана кIандай юкъуз къай-кулак акъатда, умун п.ава кIандай юкъуз гачалан кьил кудай рагъ къведа. Вагъла-I»» тухвана кIанзавай ичерин сувар патал иллаки рагъ авай, nip квачир югъ герек тир. Амма ам тухуз гьазур хьанвай вахт нулун юкь тир, и чIавуз дагълара, адет яз, югъ-йифди давай '|Iиш авахьдай, рагъ, лагьайтIа, цIийи свае хьиз, ара-бир туь-ш.уьл циферин къерехдикай хкатиз ваз килигдай.
Къуьнуьз месин перем вегьена, вилер тIушуниз, Бег мукь-ипл-мукьвал айвандал къвез хъфена. Нянин кьиляй цавар ачух гир, бушлухра яру-nlapy гъетер, сада садаз вичин рангар къа-iv риз, чIагай ишигърал рахазвай. Йифен кьулар хьана, кац-мIцI, верч-кIек секин хьайи вахтунда цавун эрчIи пад мичIи пчферин шаршавди кьуна. Чапла пата гьеле гъетер сад садахъ | плаз къугъвазвай. Айвандин кьилелай хьиз са еке гъед цIуьд-| i-уьнна, гзаф гъетер авай чкадихъ зарб кваз рьерекат авуна,.•дахъ къизил рангунин яргъи тум акатна. Ам цIу кьуна. Эхир-«и куз-куз ам куьтягь хьана.
Бег кIвализ гьахь хъувуна, амма кьарай атанач, мад айван-днк хтана. Къуншидал аял шехьай, яргъай хьиз кицI элуькьай •впер япухъ галукьна. И арада акваз-акваз пав циферикай ми-хьи хьана. Алемдал гъетери агъавал авуна.
Бегдиз им аламатдин вакъиа я. Неинки инсанар, гьайванар, I ьашаратар, гьак! гъетерни, чIехи жез, рекьизва, абурни динж туш. Туьретмиш хьунинни, терг хъхьунин дердидик ква. Яраб п.етерал чан ала жал? Ни лугьуда? Нивай жаваб гуз жеда? 'Пебиат гьакъикъатдани зурба затI я. Пакамаз экуь рагъ, ми-хI>и гьава атунихъ ви вил акъатиз хьайитIани, ада вичиз кIан-дцйвал девран гьалда. Вун кIантIа йикь, кIантIа вуна тIебиат-дчз агъузар ая, себ-сив це. Адаз хабар авай затI туш. Адаз вичин макьамни ава, вичин кьуьлни.
I35
Айвандин чапардал гъил эцигна, Бегди хейлин береда навар ахтармишна. Эхирни кьама тIал гьатна. Гардандин якIар агаж-на. Жендекдик серинвал акатна. ЭрчIи гъилел гардандин якIар тТушунна, кьил и патахъ, а патахъ юзурна. Бег кIвалин къенез хтана. Ина маса гьава авай. Чимизвай. Секин тир. Анжах папа къачузвай нефесдинни цлакай куьрснавай сятди ийизвай тIи-рикI-тIирикIдин макьамдин ван авай.
Бег Назлудин къвалавай, месин кьелеч! яргъандик экечIна. Адан чими ва пурпу бедендилай гъил алтадна. РикIиз ашкъи атана. Папан кьецIил къуьнуьз темен гана. Вичиз тавазвилер| ийизвайди Назлудиз хабар хьанач. Бегдин къаст ам айихарун| тир. Гьикьван лагьайтIани, вилик сувар квай. Адан рикIизни су-I варин гьиссер атанвай. Вични чарадан сувар тушир, хсуси ви-] чинди. |
Амма рикIик гьаваяр гьик! жедатIа лугьуз кин квай, иниз килигна са сят кьван ахварик квачиз гьинай-гьанай хиялар авурдалай гуьгъуьниз Бег мад айвандал экъечIна. Цавуз кили-I гайтIа, кьуд пад ачух я. Цав эхир-кьил авачир кьван гъетери | кьунва. Вуна лугьуди хьи, вири алемда авай кьван гъетер Рагъ-лах вилаятдал кIва'тI хьанва. Бегдиз лап гзаф шад хьана. Адан гьар са якIу лезет кваз хъверна.
Айвандикай кIвализ хтанмазди адан рикIел министрни адан | паб хтана. Бегди абуруз ичерин суварик атун теклифнавай. Ми- j нистрди са шумуд сефер Салмур патаз къведа лугьуз хиве кьу- | най, амма кьисмет жезвачир. Садра ада телни ракъурнай: «Зун | квез муьгман жеда, гуьзета». Амма атана акъатначир. Гьа ара-| да хариж уьлкведиз акъатнай. Маса сефер къвез кIвачин хьайи- | ла, Соломеядин диде рагьметдиз фенай. Мад са сефер кIвачин | хьана — вичин кефияр чIур хьана. Са мус ятIани адаз къиздир- | мади тади ганай, гила, са шумуд йис алатнатТани, бейхабар азар | пайда хъхьана.
Ингье, эхирни са дуыиуыпни кьилел атун тавуна, министрни паб сагъ-саламатдиз Салмур патаз акъатна. Бегди абурув Муьжуьракъин кьилихъ галай тама эпигнавай мугьманхана ву-ганвай. Абур лап пачагьдин утагърилай гуьрчег тир. Утагърин чешне Бегди, вич са шумуд хариж уьлкведиз фейила, гьанра акур кIвалер-къарилай къачунай. «Къуй,— лагьанай Бегди абур эцигдай чIавуз,— чунни пачагьрилай' усал туширди акурай».
Дагъларин кукIвариз пакаман сифте ярар ядай чIавуз Бег эхирни ахварал фена. Иер кар хьаначни бес! Са геренда хьайи-тIани сует тахьанайтIа, югъди адан гуьгьуьлар цуру жедай. Ви-лер тIушуниз, сив кьакьуниз жедай. Ибур адаз кIандай кТвала-хар тушир. Герек итим пакамлай няналди, чара касдин вил ви-чел алай кьван, патрум хьиз, шад-хурам жен. Бегдиз гьич па-пан виликни вич усал хьана кIандачир. Къуй адазни вич гьами- [
I36
tiiii сагъ-саламат яз, чина хъвер аваз акурай. Бегдиз фадлай чи-ДIШ кар тир: кьуру техил авай регъв йигиндиз элкъведай.
Бег ахварин къужахда гьатай геренда гьаваяр мадни ачух мина. Гьина-гьана кIекер рахана, кицТери, сад садак ашкъи купи I, я хуьр я лагьана хуьр яз амачир, я шегьер я лагьана гьеле »,|)|ис шегьер тахьанвай чкадик ванер кутуна. Накь атанвай мугьманрин кьилел гьакьван кьведбур къе хтана кIанзавай. Л|>урук чIехи идарайрин къуллугъчияр, газетрин мухбирар, кипи Iдиз къачудай устIарар, шаирар ва ашукьар квай. Пуд ашукь П.ггди чIехи меркездай гъизвай. Къуй абуру ичерин суварик) I.уьжетар авурай! Къуй, гьарда ичерин тарифар ийиз, Салмур iiniapHK дамах кутурай. Ахпа, белки, абурун чIалар кIватIна, i.i илдин ктаб яз чап ийин.
Бег ширин ахварик кумай вахтунда Шагьдагъдин даим жи-|ч ди кьунвай кьиливай ракъинин нур малум хьана. Гирведик ii '•I[зил рангунин ишигъ акатна, ам гьасятда кьуд патахъ чкIа-|n.i, дагъларин кукIвариз яна, къвердавай дередиз эвичТиз багъ-| ч I]Iал ва тамарал къугъвана. Эхирни Бегдин айвандин шуьше-|гичIдал атана. Шуьшейра экв гьатна, ам къану, вили ва хъипи ||и
Гариз дуьнмиш хьана. Шуьшейрилай алатна экуь ва шадлу |г\|)ар кIвалин къенез ахмиш хьана, атана абуру дуьз месик II I.!IЙ Бегдин пелел кьуьлна. Са арада абур дуьз кIевирнавай ви-| II |)hh хъалпагърал къугъвана, абурув тIуб гяна, «Эй-ей, неси, |i" Iдаш Бег, ахварай ават!» —лагьана эверна. Бегди вилер ахъай-|ti I Ракъинин нур гьакьекьар хьтин чIулав нинейра гьатна. Бег-piiii сивикни вилерик хъвер акатна. •«Вун атуй, рагъ атуй!»— ч иьана ада рикТяй. Са геренда месик кумай Бег ракъин нура-|('п\'ь галаз къугъвана, гьайиф, абур яваш-яваш чинлай алатна, l'il.'II'ай халичадал фена, ахпа плав гвай гуьзгуьдал. КIвале мад-|iin экв гьатна. | Къвалав килигайтТа, мес буш я. Назлу амач. Вич текзава. | Хкадарна кIвачел къарагъна, Бегди гъилер-кIвачер инихъ-|(чиIхъ дирибашдиз юзурна, кьил и патахъ, а патахъ элкъуьрна, | »i 'i I и чкадал чукурна, чин, хъуькъвер кьве гъилелни тТушунна. на ам вичин дамах тир спелрив эгечIна. Абурун кIвенкIвериз i, ва мад звар гана. Абур агъуз авуна. Ваъ, виридалайни снкIвер виниз хкисайла хъсан аквадай. Виликан вахтара ви-Г>еглери спелар нкI, кьилер винел хкиснаваз тадай. Им бегле-| дамах тир. Бегдин бубадини икI ийидай. Тавдин цлакай •рснавай шикилдиз килиг тIун. Гьам шагьид я. Хцини буба-|;IЙ ибрет къачудай адет я. Бегди агъзур сефер тикрар ийи-I: ич ичин тарцин кIаник аватда. Гуьгьуьлар шад-хурам тир вахтунда Бегдин япарихъ яргъай ii.i далдам-зуьрнедин ванер галукьна. Вичи тайин авур къай-ia, ичерин сувар башламишзавай. Бегди вири кГуьд рагълах I37 хуьряй далдамчияр кIватIнавай. Абуру, къеледин минарадиз экъечIна, вини кьилел алай майдандал хкаяс хьана, гьанлай сегьерар язавай. Адет яз, сегьерар Салмур патан хуьрера свае гъидай йикъан пакамахъ ракъин вил малум хьанмазди эвлен-миш жезвай итимдин кIвалерин къавал ядай. Бегди фикирна: адетдик цIийивилер кутуртIани жеда. Къеле, минара Рагълах шегьердин юкьни-юкьвал ала. Кьуд патахъ кIуьд хуьр гала, абур гьар сад дагъдин чиник кваз, сад садан къаршидал ала. Абур сад садаз килигзава. Чанах хьтин элкъвей дагъларин этегрив гвай шегьер виридаз капал алай хьиз аквазва. Иниз килигна чанахдин кIанел алай шегьердин минарадин кукIвал экъечIна-вай зуьрнечийри язавай сегьерар вири хуьрерин агьалийриз ван жезва. Абур цаварин цIийи-цIийи къатарик акатиз кьуд патахъ чкIизва, дуьньяди ван къачузва. Шегьерни хуьрер ахварай аватна. Вири жемятар айванрал, къаварин чIерейрал алтIушна, вирида вилер яргъалай аквазвай къеледин минарадин кукIвал элкъуьрна. Рагълах вилаятда сиф-те яз ийизвай кар хьуниз килигна, жемятар минарадилай язавай сегьеррал шад хьана. Абуруз ичерин суварикай хабар авай. И суварни абурун тарихда сифте сефер яз тухузвайди тир. Вили-камаз ганвай хабарриз килигна, кIуьд хуьруьн жемятарни цIийи емишрин багълара кIватI хьана кIанзавай. Сегьеррин ван хьанмазди, Бегди, чинриз къизилгуьлдин ни галай атир хъияна, па-паз эверна. — Я руш, эй! Назлу. Ваз ван къвезвани? — Ава, чан зи иеси. Бес къведачни! Яру еке цуьквер алай харадин перем алаз Назлу, сивик ' хъвер кваз къвалав гвай кГваляй атана. Ам гьасятда гъуьлуьн хура гьатна. Магьидин ранг алай ацIай гъилер гъуьлуьн гар-дандихъ вегьена, Назлуди лап рикIивай гъуьлуьн сивиз теменар гана. Шузаррик спелрин чIарар акатна. Амма Назлудиз абур-ни ширин тир. — Ваз сувар мубарак, чан зи иеси. Заз йифиз са аръзур ахвар акуна. Виридак бахтлу лишанар ква. Зун бахтлу я. Заз чиз, захъ галаз вунни? Хиве яхъ ман: вун залди бахтлу яни?^ — Ваз къедални чизвачни? Бегдини папан сивиз ва женнетдин экв авай, гьеле тазавал кумай хъуькъвериз теменар гана. Папан яргъи гардан хкажна-ваз, адални кузвай пIузарар элкъуьрна. Гьак! мадни сив агъуз ийиз, ам кьилер ачух хурарал гьалтна. Бег яваш-яваш ашкъидиз атана. Мад папан сив кьуна, ада къаних жезвай гъилер адан зегьемлу къуьнерилай, далудилай, кьулухъ галай яцIу якIарилай элкъуьрна. Пабни зегьемламиш жез башламишна. Суварик суварин гуьгьуьларни къведай адет тир. I38 Бегди дуьгмеяр авачир харад перем лапан къуьнерихъай in'I'ьена, кьецIил жендек, пеш хьиз, ашкъидин къуват авай гъи-цфал хкажна. Итимдин къаст ам гьеле кIватI тахвунвай месел | ьаткурун тир, амма и арада агъа мертебадай зенг рахана. — Йиф яргъид тир,— лагьана Назлуди хъверни туьнбуьгь iiiia3. — КIантIа рахурай. За ша лагьай кас авач. Зенг мадни ван алаз, яргъалди рахана, — Де, къарагъ ди. Чара амукьнач. Бег кIаник мертебадиз эвичIун лазим хьана. ДипIарда куьлег экъуьрна, Бегди хъел кваз рак ахъайна. — Ваз маса вахт... КилигайтТа, Яру Нямет я. Вичивни еке са пар гва. Ам Бег-дн вичи гъвечIи меркездизни къвалав гвай Куьрмали вилаятдин IС)>вма шегьердиз ракъурнавай. Сувар тушни бес. Ам са зуьрне^ •ширин сегьеррални ашукьри ийидай гьуьжетрал туькIуьдачир. Суварин къуват эвелни-эвел бул-буллух ва гзаф жуьре няметар кнай тIуьн-хъун тир. Яру Няметни Бегди гьеле кТуьд къан ви-лик партахалар, ша'балтар, наршарабар, сараб ичкияр, балы-кьар жагъурун патал рекье тунвай. Ам фидай вахтундани ла-п.айди тир: — Килиг, Нямет, тапшуругъар кьилиз акъуд тавунмаз мсхкъвер. Хкведа—кIвалахдилайни чукурда, экуь дуьньяни низ дар ийида. Гъавурда гьатнан? Яру Нямета лагьана: — Белли, чIехи стха, вун сагърай. Ви гаф — зи кьин. Ингье, Нямет хтанва. Бегдин чин атIугънава. Геж вучиз хьанва? Накь, виликан къуз хтана кГандай. Нямет гъавурда гьатна. Ада тахсиркар яз гъилер хкажна. Нигдини вилералди жаваб гана: де хьана, хканвай пар куьче-дал тамир, кIвализ хкваш. Нямет гъиле-кIваче звар авай кас тир. Гьамида гьикьван хъуткьунар авунайтIани, Бегдин буйругъ себеб яз ада вичиз гараждин зеведишвал къачуна хьи, къачуна. ИшикI, челег дашмиш хъувуна, Нямет хъфизвай, Бегдиз и дан кьулухъай куьчедай вичин кьилив къвезвай Мифтягь «куна. — Бег стха,эвелни-эвел сувар мубаракрай! — чина кьалу хьанвай цин ранг авай Мифтягьа яргъалай гъил яргъи авуна. — Вазни, Мифтягь. Сувар са зид туш. Гьик! хьана? Зи тап-шуругъар вири тамамарнани? — Бег рикIивай адан вилериз килигна. — Бес ийидачни. Бег стха? — Агьа, вунани «ийидачни» лугьузван? — Валлагь, ийизва, авунва. За вири телер... I39 — Гьамидан патахъай лагьай тапшуругъни тамамарнайни? — Ам, чан Бег стха, зал аламай бурж я. Лап и мукьвара... Мифтягь кIвализ галаз хтана. Ювачелай чекме-калуш ху-тIунна, мугьман иесидин гуьгъуьнаваз, сад лагьай мертебада авай гьавиздин къвалавай гъвечIи тавханадиз гьахьна. Инани кIвалин кьулал суфра къурмишнавай. Са чими хуьрекрилай гъейри вири няметар алай. Фу, къафун, къенфет-шекер. Чехир-мехир. Чебни гьар жуьре. Анжах каш квай инсанар кIандай. Мифтягьан иштагьар ачух хьана. Ам йифди рекье авай. ЧIехи меркездай гъвечIи меркездиз, анайни Рагълах шегьердиз дагъ атIуз, тепе атIуз хтанвай. Мензиларни еке я кьван! Дагъдин да-лудихъ дагъ гала, чуьлдин далудихъ чуьл. Кьил-эхир авач! Йифиз кьве чкадал машиндин чархарай гьавани акъатна, ниси •куьтягь хьанвай целер хьиз, кьве чарх ацукьна. Патарив я хуьр гвач, я уба! Лап пакаман экв ахъа жез-тежез таниш са касдин машин дуыпуьш хьана. Гена адав тадарак патал къачунвай чар-хар гваз хьана. Машин худда гьат хъувуна, амма идакди жу-ван руфун тух хьанач. Бегдин тавханадиз гьахьманазди Мифтягь суфрадиз мукьва хьана. Кьадарсуз гьарусвал авунач. Панурдин фан къерех атIа-на^ ашкъи кваз ам сивиз чуькьвена. Еке кIас туьтуьхда акIиз-вай, ам мецелди кьулухъ хъувуна, Мифтягьа тадиз-тадиз жакь-вана, мад вилик чуькьвена. Ухайш! ХупI гуыъуьлар ацукь-начни! Беденда, кьама ял аваз Бег хтана. — Вуна радиодиз яб гузвач хьи! — ИкI лагьана, ада цлав гвай радиодиз худ гана. Гьасятда кIвал ашукьри ийизвай гьуь-жетрин ванци къачуна. Ашукьар кьвед авай. Сада садалай зур-баз манияр лугьузвай. Мана-метлебдин гъавурда гьатун четин тушир. Кьве ашукьдини Рагълах вилаятдин, Салмур патан емишлухрин, зегъметчи агьалийрин тарифар ийизвай. Вирида-лайни гзаф Бегдин лайихлувилер къалурзавай. Себебни ам тир хьи, Бегди Рагълах пата тухузвайди гьакГан ичерин сувар тушир. ЦIуд йисуз кьван ада ичерин цIийи жуьреяр яратмишза-вай. Пуд жуьре. Щийи ичерин багълар вичин имид хва Чупур Челебан емишлухдик кутуна ирид лагьай йис тир. Абуру сиф те яз бул-буллух бегьер ганвай. Ичер чебни тариф алайбур хьанвай. Гьа иниз килигна, Бегди вичин ичерин сувар къурмишнавай. Къуй халкьар килиграй, абуру къимет гурай. Игит рух-вайрал намуслу бубади гьикьван дамах ийидатIа, Бегдини ви-чи гьасил авур емишрал гьакьван дамах ийизвай. И кар сада-вайни айиб ийиз жедачир. Нагагь вазни дамах ийиз кIанзава-тIа, жувани кIантIа жуьрэтлу кьве хва бигмишара, кIантIа тариф алай багълар, емишар, малар! — Ашукьар кьведни къведа, Мифтягь. Абурув чна ина гьуь-I40 I i тар ийиз тада. Де лагь, бубад хва, вун фейи сеферар гьикГ |.та? Матакдал динж хьанвай Мифтягьа сиве авай фуни къафун, | \?к гана, туьтуьхдай агъуз чуькьвена, касдин вилерал стIал ц.ьалтна, бамиш жез са тIимил амай. Ахпа, дериндай нефес | I.ачуна хьиз, ягълу хьанвай кьелеч! пIузаррилай гъилин далу | псъуьрна, ада алагьана: — Вири тапшуругъар, Бег стха, вун сагърай... Мифтягьа вич фена хтай рекьин гьакъиндай ихьтин гьахъ-гьисаб авуна. Ам кьве меркездизни фена. Бегди вичив вуганвай <-иягьдай ca.-c.Si кас жагъур хъувуна. Анжах ругуд кас гъиле гьатнач. Кьвед духтурханада аваз хьана. Сад хариж уьлкведиз фснвай. Сад вичин къуллугъдилай чукурнавай. Ада Бегдиз тел ракъуруникай хийир авачир. Вири санал къачуртIа, 83 касди Негдиз телер яна. Вирибуру адаз суварар тебрикна, цIийи ичер мубаракна. Са кар малум хьана. Тебрикдин, мубаракдин тел (•акъуруникай садани кьил баштан авуначтIани, са кьадар че-тинвилерални Мифтягь дуьшуьш хьана. Тек^ир кас квачиз, ви-рибуру лугьудай: «Вуна кхьихь телдин гафар, за къул чТугва-да». Сада лагьана: «Заз виш кас идара авун сент я, са тел кхьин — четин, жува кхьихь». Адан тIвар гьик! тир? Бег гирни? Иелки адаз кьуру гафар бегенмиш тежен. ИкI лагьай касни хьана: «Куь патара чIагай тебрикар гзаф ийида. Заз чIагай чIалар чидач. Вуна кхьихь тел, за кIелни ийин, къулни чIуг-пан!» ЧIехи меркезда туьнбуьгь гвазни эгечIай сад-кьвед хьана. Куьз герек авайди я тел? ГьакIан пулар вучиз харж ийизвай-ди я? Вун телер кIватIиз атанвайди яни? Мифтягьак дерди икатна. Амма а касдин тел иллаки герек тир. Им вири уьлкве-дин емишлухрин пешекар кас тир. Адан тГвар къваларив гвай уьлквейрани чкIанвай. Мифтягьа кIевивал авуна. Ам шкьакь хьана, еке къуллутъчидик, кьакь хьиз, ккIана. Аман-минетар, гьатта вичин лутувилин алакьунарни кардик кутуна. Эхирни, и касди лагьана: «Ви чинал алай хамуникай чекмеяр цваз жеда». «Гьелбетда»,— муьтIуьгъ жуьреда Мифтягьа жаваб гана. И касдинн телдал къул чIугуна. Мифтягь кIевени гьатна. Гьикьван элкъвез-гелкъвез «тебрик-зава» ва «мубаракзава» гафар кхьида! Гзаф телер и жуьреда туькIуьрнавай: «Юлдаш Бегов Бег. Квез рикIин ситкьидай ичерин сувар мубарак ийизва. Квехъ мадни еке агалкьунар хьана IсIанзава». КIеве гьат тавунмаз инсандиз акьул къведач лагьайвал, че-•гинвилери Мифтягьакни кьатIунар кутуна. Вич акъвазнавай мугьманханада ам чкадин са шаирдихъ галаз таниш хьанваз, Мифтягьа адаз ихьтин икьрар теклифна: вуна заз гуьрчег га- I4I фаралди телер кхьихь — за ваз гьакъи гуда. Вични гьа иналди гъиляй-гъилиз. Гьикьван телер кхьейтГа, гьакьван къазанмишни ийида. Налук алайди туш, ктабханайра къекъвена кIанзавай-ди. Шаирди сифтедай наз маса гана. Амма къазанжи квай кар яз акурди, рази хьана. Вичин адет тирвал, мукьвал-мукьвал нерин яру кIвенкI са кикелди чухваз, хабарни кьуна, гьакъи исятда гудани, ахпа? Гьелбетда, исятда! «Де акI ятIа, пул эциг». «Сифтедай телер эциг!»—жаваб гана Мифтягьа, амма савда иердиз атун патал, гъил хъуьчIуьк кутуна, анай яру чарарин пул къалурна. «Де акI ятIа, са кьат! гъваш. За ваз телер кхьи* да — тамаш. Гьа икI мад». Савдагарри гьарда вичин къазанжи къачуна. Пакад юкъуз Мифтягьан къултухда гьазурнавай 50 тел авай. Вири Бегдин тIварцIел кхьенвай, амма кьве телда са гафар тикрар жезвачир. Гила телерал къулар чТугуна кIандай. Къекъведай кIваче цаз акьада лагьайвал, Мифтягь гзаф идарайрани тешкилатра къекъвена, вичин къастар кьилиз акъудна. Ювалах лигимлудиз хьун патал чIехи ксари къул чIугур тел ада вичив хвена, абур вад-ругуд хьайила, вич пичханадиз къвез Бегдин тIварцел Рагъ-лах шегьердиз рахкурна. Дуьз лагьайтIа, галатни лап кицI кьван авуна. Амма Бегдин тапшуругъ чешне яз кьилиз акъудун адан къаст тир. Ам Бег-диз гьеле буржлу яз амай. Вичи адаз са шумуд сефер тармач-ралди пулар ракъурнайтIани, Гьамидан кьилел писликвал гъи-да лагьана, хиве кьунайтIани, ам гьеле еке нетижайрихъ агакь-навачир. Са кIвалах хьаначир, муькуьди хьайитIани тамамдиз кьилиз акъудна кIандай. Акъудни авуна. Анжах лап эхиримжи юкъуз, мугьманханада шаирди туькIуьрай ирид тел амаз, абу-рал къулар чIугвадай ксар жагъанвачир. Вични кIвачяй ават-навай. Телер ракъуриз пичханадиз хтай вахтунда кьилиз фи-кир атана: хьайид хьана, амайбур рикIел атай инсанрин тIвар-цIелай ракъурда. ДакIарда са ни ятIани газетар тунваз, абур гъилелай авуна. Макъалайрин кIаник жергедин инсанринни-тIвар-ван авай ксарин тIварар къалурнавай. «Ухайш!»—лагьана Мифтягьа. Гьабурукай са кьадарбурун тIварар эцигна, Мифтягьа вичив гумай телер Бегдин винел рахкурна. «Садазни чир жеч»,— фикирна вичи вичик.