Салегьакайни Гьамидакай макъалаяр чап авур газетар хуь-рериз хтанмазди Рагълах вилаятдик къал акатна. Жемятар юзана, абур газетрин суракьда гьатна, макъалаяр инсанри кIел-на. Сиве эхиримжи свах амай итимрини, дуьньядикай дадар атIанвай дишегьлийрини, кьуьзекрини жегьилри, идарайрин дирекри, муаллимри ва мектебра кIелзавай аялри. Салегь вила-ятда тIвар-ван авай алим тир. Гьамидан гуьгъуьна лагьайтIа, «я вичи недайд туш, я масадав нез гудайд туш» лугьуз рахунар авай. Гьидаз-гьадаз абурун араярни чидай. Лал Аваданан кьи-лив Гьамида Салегь тухвана лугьуз ва адав чинебан сирер авай са вучтин ятIани кагъазар жагъуриз туна лугьуз жемятди аш-кара рахунар ийизвай. Гьамиданни Султанбегдин рафтарвиле-ра цурувал гьатнавайди Варакъарин жемятриз малум тир. Ин-санар тушни — гьар сада сад гьахъ ийизвай.
Садбуру лагьана:
— Гьамид ава гьа, ам кьена кIанзавай мердимазар я. Яру Няметаз кIвалах тагуз ада чан акъудна. Даш-баш кТанзавай. Яру Нямета дашбаш гуда жал!
— Ваъ.я жемятар, гурай-тагурай. Бег, Бегов чидан вуж ятIа, чи вири вилаятдин фан жилав адан гъиле аван? Ава. Касди жемят патал чан эцигнава. Гьамидаз адан эмир инкар ийидай вуч ихтияр ава? Сада эмир гуда — муькуьда ам кукIвариз га-дарда.
— Заз хъел авайди масад я. Куьн садра мадкъаладиз килиг. Асали Гъалибан ядигарханадиз цIай яна гадарнава. Хабар хьайи вядеда зун фена, жуван вилерал килигна. Им, гьелбетда, беябурчивал я. ГьакIан кьуд цал ама. Чпизни чIулав гум яна-ва. Къеневай кьван антикьа шейэр, шикилар, суьретар, вири кана куьтягь хьанва. Ни цIай яна? Газетди хабар гузва — Гьамида. Ам вуч кас я? Гьамид Риракъай тушни? Адан Варакъа вучтин азар ава? ТахьайтIа варакъар риракъарилай алчах яни? Ина емишлухдин кьил кьадай эрдсекар кьит хьанвани? Беговая тахсирни я. Гьар миллетдихъ вичин емишлух авани? Гьардан кьилени герек жуванди жен! Саракъар — саракъариз. Варакъар
— варакъариз!
— Яз, вун гьахъ я гьа. Килиг, Варакъай садани маса хуь-ре емишлух идара ийизвач. Чиди риракъарин гъиле туна. Ри-ракъар чида хьи, чеб къалп миллет я. Руфунал чуькьвена чIул 'Яугвазвайбур я. Гишила рекьинни ийида, амма са ични неч, нири хирит! ийиз алахъда.
— Дуьз я. Риракъар машакъат инсанар я. Абурувай, гьатта хъуьтIуьз вуна жив тIалаб авуртIа, живни жагъич.
— Шуьракъарни гьахьтинбур я.
— Жедачни. Куьн садра, гьикьван абур мукьва-кьили, ми-рес-варис хьанватIа, килиг! Садбуру садбурулай ирс къачузва.
Газетриз Салегьакайни Гьамидакай акъатай макъалаяр кIе-лай маса ксари лагьана:
— Къундармаяр я. Заз Салегьни чида, Гьамидни. Сиве тIуб туртIа, ида, я ада кIасни ийидач.
— Гьахъ я. Гьамид папан патавни къаткиз жерди туш. Же-дайтIа, эвленмиш хьана вад-ругуд йис я, са аял хьайитIани прадал акъуддай.
— Я кас, аялдин, папан месэлаяр чибур туш. А газетда пбурукай рахунни авунвач. Михьи инсанар я. Яру Нямет, гьикь-нан чиди ятIани, къачагъ я. Ада кIвачин кьилел акъвазай бал-|сIандайни пад акъудда.
— Куьн заз килиг, Яру Нямета фад-геж Гьамидан кIвал чIурда. Заз садра ада Гьамидакай авур ихтилатрин ван хьана. Най-бабай! Инсанарни ажугълу жеда кьван! Нямета кьин кьаз лугьузва хьи, Гьамида вичивай, пара-тIимилни ваъ, кьуд агъзур манат даш-баш тIалабна. ГайитIа, зеведишвиле эцигда, тагай-
•ria — ваъ.
— Жеч, я стха.
— Мад за таб ийич хьи!
Салегьакайни гьа ихьтин рахунар хьана.
— Кесиб хзандай, вични кесиб кас я. Вичи вичел ада хер чйич. Зун инанмиш жедач.
— Гьик! жедач? Газетдиз кагъаз кхьей касди къундарма
авунани? Къундарма тиртIа, газетди бажагьат каг-ьаз чаг ийи-дай. j
— Заз чиз, цIай авачир чкадай гум акъатдач. Щай aaaJ Жагъурна кIанда. Салегь квез милайим яз аквамир. Хпен хам' алай игри вак я. Адаз Бегов, адан вири тум-тарих такIанда.
— Ваз жедачни? Жегьил вахтунда Бегован паб Салегьан адахли туширнн? Бегов къуватлу хьана. Пехил я.
— Ваъ, я стхаяр, я жемятар! Салегьаз Назлу ахварайни. акурд туш. Назлу девлетлу алверчийрин неве тушни? Адав Са-легьавай гатГумиз жедани? Салегьни лап жаван яз, дяве баш-ламишай кьиляй аскердиз фена. Бегди Назлу гуьгъуьнай къа-чуна.
— Заз чиз, абурундини милли гъаразвал я. Муьракъарни риракъар тарихда санал дуьз атайбур туш. Гагь яйлахрин, гагь тамарин гьакъиндай савашар хьана. Рушарин патахъайни къал-макъал авай.
— Я ксар, яйлахрин, тамарин, рушарин гьакъиндай къал-макъал са хуьруьн къенени авачни?
— Хуьруьн къене са жуьреда, хуьрерин арайра масакТа. Ина абур милли чуьруькриз элкъвезва.
— Элкъуьр тавурла, элкъведач хьи. Чун, гьич тахьайтIа, дегьзаманадилай са халкь я. Ам кIуьд стхайрилай башламиш-нава. ЧГалани, адетрани авайди жизви тафават я.
— Ам зазни ваз я, амайбуруз туш эхир. Ингье, Салегьа ви-чихъ чIугвазва, Бегова — вичихъ. Яраб ни вуж чIугвадатIа?
— Вуна нин пад кьуртIа...
— Зун я Риракъай туш, я Муьракъай. Чпи чпин месэла гьялрай.
— Гьа иниз килигна чи крар чIур жезвачни бес!
— Чи ара я, Къазибегдини малла Вагьаба инкъилабдин вахтунда риракъар, чпин аксина экъечIна лагьана, гзаф телефнай. Салегьав и делилар гвачиз туш. Заз садра кIуьракъиви Мазан акунай. Тарихдай тарсар гузвай муаллим. Ракъар шегьерда гзаф муаллимар алаз ада ихтилатна: риракъар са вахтунда муь ракъарин пацук акатна. Муьракъари абур лукIариз элкъуьрна. Им са агъзур йисан вилик хьайи кIвалах я. Исятдани муьра-къарив чеб агъаяр хьайибур я лугьуз дамахар гва. Абуру чеб михьи халкь яз гьисабзава.
— Амайбур чиркинбур яни?
^— ЯтIани, туштТани, Муьракъарай гзаф девлетлу инсанар пайда хьайиди виридаз ашкара я. Беговрин сихилни гьабурукай тушни бес?
— Сес хкажна, рахун хьайитIани мийир. Кьуд патахъ жа-сусар гала. Фена, Беговаз хабар гуда. Ахпа адан гъиляй гьиниз фида? Ада, валлагь, вун ракъай падни чирдач.
Рагълах вилаятдин газетди Гьамидакайни Салегьакай чап цвур макъалайри гьарай-вургьай тур хуърера ихьтин ванерни чкIана. ГъвечIи меркездиз фена хтай са касди лагьана кьван, Салегь кIвалахдилайни чукурнава, ам дяведин вахтунда душ-мандин патаз фена, вичи вич есирвиле гайидини тестикь хьан-ва, метIел херни душмандин пата авуна. Йикъар-йифер акъат-на, мад са ван чкIана. Гуя Салегь дустагъна^а. Адан кIваляй чи гьукуматдиз акси хейлин делилар гьатнава. Хариж уьлквей-риз фейи вахтара ада гьабурун гьукуматриз чи уьлкведин сирер маса гана. Гьамидани адаз куьмек авуна, адан патахъайни си-лис тухузва.
Хуьре цIийи кьилелай жемятри Салегьални Гьамидал сас элкъуьрна.
— Дуьнья тушни — гагь экв аватнавай югъ я, гагьни — ми-чIи-чIулав йиф.
— Инсанарни ахьтин затIар я: гагь дагъларай цавуз акъат-зава, гагь вацIун дегьнедиз аватзава.
— Яраб гьакъикъи агьвалат я жал? Вирида тестикь ийизва, амма бейниди кьабулзавач.
— Я кас, кьве кIвач квай инсанди тийидай кIвалах авач. Са затI арадал алачиртIа, ванни гьатдачир. Риракъар ава гьа, гьамиша дуьньядик къал кутазвайбур я, Салегьан чIехи буба рикIел хкваш...
— Ада вуч авунай, зи рикIел алач?
— Тавур вуч ама? Адани гьукуматдиз хаинвал авуначирни?
— Ам халкьдин гьукумат тушир кьван. Девлетлуйрин.
— Вуч тафават ава? Чпин хесет я ман.. Гьахьтин тIул ква.
— Де хьурайди. Салегь Риракъай. Гьамид Кьверакъай. Абу-рун арада вучтин алакъа ава?
— Кьведазни Бегов такIан я. Мад вуч садвал жеда кьван!
— Бегов кIир кутаз жедай кIерец яни? Кьведанни сарар кукIварда...
Салегьакайни Гьамидакай физвай рахунар яцIа авай са юкъуз жемятрин сиве мад са кIашкIум гьатна. Ван чкIана хьи, кIуьракъиви Масан ивияр экъичдалди гатанва. Кьенвач. Хирер-кьацIар гзаф ала. Нагэгь пакамахъ фад рекьиз экъечIзавай фай-тунчи тахьанайтIа, рекьел тIакьана рекьидай. Йиф аяз крайди тир.
Масанал хирер авунин хабар гьакъикъиди хьана. Файтунчи-ди иви авахьзавай жендек шегьердин духтурханадиз хкана. Си-лисчияр кIватI хьана. Абуру рикIивай жузун-качузун авуна, амма Масанай чуькьни акъатнач. Сад лагьайди, аязди кана хам алатнавай нерин кIвенкI квачиз, вири чинни кьил жуна элкъуьрна кутIуннава. Сив ахъа хьунухь мумкин туш. Кьвед лагьайди, силисчиди адан гъиле къелем туна, вилик дафтар эциг-
натIани, Масана вич вичел хтай вахтунда, гьич са нукьтIа кьван-ди эцигнач. '
Муаллимдикайни хъуьтIуьз кар-кесли кьери жемятриз яргъи нагъил хьана. Амма и дуьшуьшра гьакъикъи агьвалат авай.. Хирериз килигайла, абур галурдин кIвалах тир, чебни садни-кьвед ваъ, ругуд авай. Масан абурук са рахунни алачиз кечмиш жедай. Касдин бахт ам тир хьи, хъуьтIуьн вахт яз, адал вичин халуди гавра хамарикай цванвай кIурт алай. Файтунчини хуь-руьз къ,вез рекье авай. Итимдин яшар яхцГур йис тир, бедендик гьерекат квай, иниз килигна хирер фад сагъ хъжезвай, амма Масана кIевивал авунай. Гьикьван силисчияр гьавалат хьана-тIани, ада са затIни хиве кьунач. Чидач. Акунач. Вичи садаз-ни пис кар авунач.
Са кIвалахди духтуррин рикТик залан фикир кутунвай. Адег яз, шад-хурам Масан я цлан, я ракIарин са чкадиз сятералди, вилери лулIни тавуна, килигдай. Вични гьич юзанни ийидачир. Вуна лугьуда хьи, кьурай кIарас я. Адаз кьилин азар хьун мум-кин тир.
Гьинай-гьанай фикир-фагьум йиз, жемятри жуьреба-жуьре гьадисаяр яратмишна.
— Белки ички хъвана, кьиляй акъатнавай сад дуьшуыц хьана, гьада къазаяр гъана.
— Муаллим я, гьамиша хъсан къиметар гудач. Кьвед ар къвезвай адан хъел авай гадади, я адан бубади, стхади къасг авуна жеди.
— ИкIни хьун мумкин я. Гъилик иер рушар гзаф ква. Са-дахъ галаз гьафа-сафа ийиз кIан хьана жеди.
— Ваъ, жемятар, гьинватIани, Масан Гьамидахъни Сале-гьахъ галаз алакъада ава. Ада шегьердай алимдиз эверна, адав са вучтин ятIани кагъазар вахкана. Авадан адан чIехи буба ту-;
ширни бес!
— ГьакIан рахунар я. Масанал гавран кIурт алайни? Алай. Заз чиз, гьадал темягь фена, дуьшуын хьайи са мердимазарди авур къаст я. Ада кIурт хутIунун тIала'бна. Масаназ къимиш ' атанач. Эвездай гапурдин тияди гьик! кIвалахдатIа чирна.
— Вид зарафат я.
— Мусни туш. Гьакъикъатда ягъунар-кьиникьар гъвечIет багьнаяр аваз жедай шейэр я, инсанри абуруз еке себебар жа-гъурда.
... Дагълара нянин аяз къати жезвай вахтунда Челеба Бег-диз телефондай хабар гана: вич чIехи меркездай хтанва. Ви къвалав исятда къведани, сабур ийидани?
— Гьелбетда, исятда.
Идарадилай Бегован кIвалел гъвечТи мензил авай, вини кьил са вере кьван. Челебни фад къекъведай кас тир. ЯцIу живедин
къат кIвачерик квайтIани ва вични гагь-гагь адан гьамбарра гьатиз акъатзавайтIани, фад атана агакьна. Гьатта Бегова къейд авуна:
— Вун давай атанани?
— Лувар квайди чиляйни фад къведачни, чIехи стха? Челебан чупур чин Беговаз аламат акуна^ Вилерални галат-навай гьал алай. Чебни яру хьанвай. Касдиз яргъал меркездай хъуьтIуьн вахтунда хкведай рекье тадияр гзаф ганай. Кьелен шегьердай Рагълах шегьердизни хтун хъуьтIуьн вахтунда асант кIвалах тушир.
— Хвашгелди, Челеб. Ацукь. Назлуди исятда чай-май гъида, ичзкини. Ваз мекьи хьанваз аквада.
— Кьуьд тушни, мекьини жеда ман.
Стхаяр тир кьве бубадин рухваяр, яру-цIару матакар кIа-ник кутуна, еке чIагай халичадал, Къазибеган шикилдин кIаник ацукьна. Челеба гьеле аяз кумай, яр акъатнавай гъили гъил тIушунна, кьве гъилни ченедал, хъуькъверал, хкисай пелел эл-къуврна. Бедендал са жизви чимивал хтана.
КIуфук мили гьал кваз Назлу атана, ада вичин адетдин ди-рибаш гьерекатрал халичадал къерехар къацу, къен хъипи суф-ра экIяна. Анжах са келима ада сивяй назик ванцел акъудна:
— Вун хвашгелди, стха,
— Сагърай, вах.
Суфрадал дал-бадал недай-хъвадай затIар атана. ЧIем, бугъ алахьзавай як, яситIа, къаймах, ниси, фу, шекер. Амма я Бег-ди, я Челеба фу-зат! нез майилнач. Сифтедай кар авуна кIан-завай, ахпа руфунин къайгъу чIугуна. Карни ам тир хьи, Са-легьан мадкъаладин вилик пад кьун лазим тир. Дуьз лагьайтIа, Султанбегди, макъала кIелайдалай гуьгъуьниз гзаф къарсат-мяш хьанайтIани, са гьал цIай-гум элекьайла, фикирнай: Салегь вичин макъалани галаз кьирай. Ам Назлу тадиз Салегьан кьи-лив Кьелен шегьердиз ракъурунал пашманни хьанай. Аллагь-диз шукур, Салегь кIвале, шегьерда авачир. Ам, Марвара хабар гайивал, чIехи меркездиз, анайни Болгариядиз фенвай. Амма ахвар текъвезвай са йифиз Бегдин кьил задан фикирри кьу-на. Ингье, Салегьан макъала чап авунвай ктаб ва я журнал Рагълах миллетрин хуьрериз хтанва. Къазибег бубадикай мах-лукьдиз негъил хьанва. Жемятди адан тI.вар жакьвазва. Шуму-дан сивиз тIапIар яда? Вичихъни дустарни ава, душманарни. Дустар инанмиш тахьайтIани, душманри шадвилер ийизва. Ви-чикни ленгер кутазва.
Ваъ, ваъ! Саймазвал гьич виже къведач. Иниз килигна, ма-са чара авачир — вири къуватар эцигна, Салегьан макъаладин вилик пад кьуна кIандай.
Акьуллу са касдал меслят гъайила, ада лагьанай: тарихдин
I4 Зак. 5I 209
рекьяй макъала тушни? Ам я газетда, я журналда, я кIвагIал-да чая ийидай шей я. Тарихдин журналарни уьлкведа инсан-дин гъилел алай тупГарилай тIимил я. Вач, чира, вилик пад атIутI.
Султанбега журнала? чап ийизвай чIехи меркездиз, жаваб-дар кIвалах я лагьана, Челеб ракъурна. Ингье ам хтанва. Сиф-те яз Султанбегдиз ада вич фейи-тефей чкайрикай хабар гузва.
— Ав, ав. Бег стха, макъала «Инкъилабдин тарих» тIвар алай журналдиз ракъурнава.
— Дуьз лагь, ваз ви вилерал акунан?
— Вун акьван мукъаят хьанва хьи, захъни инанмиш хъжез-мач.— Челебан ванцик серинвал акатна. Касди са гужунал Са-легьан макъала авай чка чирнава, Султанбег шаклу я.
— Зи чкдал вун алайтТа, вунни шаклу жедай. Хъел къве-мир, Челеб. Вуна макъала кIел-затI авунан?
— Вуна заз къалурай затI я. Журналдин къуллугъчиди зун Салегь яз...
— Душмандин тIвар хьайитIани кьамир.
— Кьазвач.
— Ахпа?
— Ада лагьана: макъала бегенмиш хьанва. Вуна хъсан кхьенва. Гила чна са алимдал ракъурда. Къуй ада къимет гу-рай. Заз жув Сале... адай,гуз кIан хьана...
— Эй, вунни затI туш. Гъилиз къвезвай къвед ахъайна. д
— АкI туш ман. Къуллугъчиди зун макъаладин неси ту-ширди кьатГана. Са-кьве келима сивяй акатнамазди...
— Гьи алимдал ракъурдатIа чирначни?
— Гьеле ваъ. Ам чир жедай кIвалах я. Лап важиблуди ам я хьи, макъала гьеле журналди чапнавач. Ам алай чка чида. Гила маса серенжемар акуна кIанда.
— Мад вучин, Челеб? Вун мад сефер меркездиз хъфена кIанда.
— Вуч гаф ава, чТехи стха? Ам завай. КIантIа, виш сефер къвечни. Ви эмир зи кьин я.
— Акъваз. Са кар ава. Журналдин къуллугъчиди суракь авуначни: ваз вуч кГанзава? Иллаки макъала вид туширди чир хьайила.
— За лагьана эхир: зун Рагълах вилаятдин милли тарих-дин идарадай я. Ина чи алимрин макъалаяр ава. Зал абур гьи гьалда аватГа чирун тапшурмишнава. За са дишегьлидиз икI лагьана. Ада зун макъалайрин ери-бине чидай итимдин къвалав ракъурна. Масадбурун макъалаярни авай. Заз чиз, шак атай затI авач, стха.
— Вуна...
— А, багъишламиша. Са кардикай за мадни хабар кьунай.
2I0
Макъалаяр мус чап авун мумкин я? Къуллугъчиди лагьана:
гьеле фад я. Журнал йиса кьуд сефер чап ийизва. Куь идарадин макъалаяр... Гафун кьат! туна, ам са ктабда къекъвена... Ахпа лагьана... Ингье сад-зур йисалай хьиз, амайбур къведай йисуз чап ийида. Шак къвемир. Амма журнал кьелечIди я. Макъалаяр гзаф ава.
Султанбег са кьадар сакит хьана. Гъи'лин-кIвачин дамаррай тIарам гьал акъатна. РикТел суфрадаллай няметар атана.
— Де ша, вилик хьухь.
— Зун гьакТни вилик ква.
Султанбег кТвачер кТаник кутуна ацукьна. Лаваш фу кьве гъилел кьуна, чин чиниз яна, кьатIна, Челебан вилик къацу-хъипи суфрадал вегьена. Курунай кIараб квай ягълу якIун тике къачуна, ам нез башламишна. Малдин як тиртIани, Назлуди иердиз рганвай. Як сиве цГразвай. Ада иллаки серкин кьилерихъ галаз дад гузвай. ЯкIа виче акIурнавай серкерилай гъейри таза серкерни суфрадал алай. Винелай хъуьруынар алудна, Бегди сифте сад, мад сад сивиз вегьена. Хабарни хьанач, налугьуди» газар я.
Челебани серкин са кьил къачуна, сиве туна, куз эгечIайла пIузарар чуькьвена, вилерал стIал атана.
— 0-оф... Вуна, чIехи стха, серг гьик! незва? Кузвачни?
— Курай ман. Серг квай итимдиз адакай хабар жеч хьи. Вун бубад стхади назикдиз вердишарна. Аяларни гьак! верди-шарзава.
Султанбег, кьил хкажна, бубадин суьретдиз килигна. Челе-ба адан ният кьатIана.
— Зун дидедал атана, ваз чида. Вун бубадал. Къазибег буба викТегь кас тир. Ви рикIел аламани? Чи сифте цIуд яшар хьайила, ада няниз хуьруьн кьилихъ галай сурарал тухванай гьа. Чун, вад тирни, ругуд тирни, гадаяр авай. Къазибег бубади чаз чан къвен хъийидай мейитрикай ихтилат авуна. Къе хьиз ри-кIел алама. Варз алай йиф тир, амма мекьидай. Гъетер цаварал хъчIенвай. СтIур дагъдин гирведай аждагьанар хьиз чIулав ци-фер ахмиш жезвай. Ахпа чун, хпен кIуртар алаз сурарин арай-ра чилел къаткана. Ахвар гьинвайд тир? РикIи пахъа-пахъ ийизвай. Заз ам акъатиз 'кичIезвай. Завай са декьикьадани ахвариз хьаначир. Ахвар гьинвайди я. Катиз кIанзавай. Амма Къзи-бег буба гуьзчи тир. Гьа икI пакама ахъа жедалди сурара амукьнай.
— Заз къайгъу авай кIвалахар туш. Бубади гатана, садра зун кIваляй катайла, сурарал фена, гьана, мейитрин винел кса-на. Ви рикIел алама жеди?
— Аламукьдачни бес! Зи бубани къурхудикай хаКарсуз кас тир. Зун бубадал атанач. За исятдани гьайиф чТугвазва, Бег.
I4* 2II
Итимар и ихтилатдик квай вахтунда рак гатана, кТвализ Яру-Няметни Мифтягь гьахьна.
— Бег стха, вуна «ша» лагьанай.
— РакIарал акъвазмир. Инихъ ша, гадаяр,— эмир гана Сул-танбегди.
Шалубриз аскIан, туькме, чин гумрагь Няметан патав буй-диз кьакьан, вилера рагъул цин ранг авай, хъуькъверик иви квачир Мифтягь мегъуьн тарцин патав гвай къавах хьиз аква-дай. Нямет адалай мецелни дилавар тир, нефсни екеди авай, ам-ма Мифтягь амалдар тир.
— Ша, ацукь. Руфуна фу тахьанмаз кьилиз акьуллу фики-рарни къвеч. На вуч лутьуда, Мифтягь?
Нямет Мифтягьалай вилик акатна. Ам якIар гзаф алай къе-рехдивай суфрадив ацукьна.
— Я аллагь, берекатар мадни гурай.— Ивидин дамарар ак-вазвай вилер виниз хкажна, вил Къазибеган суьретдал вегьена. Кьве гъил кьве метIез яна. Мифтягь гьеле суфрадив мукьва хьанвачир — Нямета якIун еке тике, сив а'цIурна, жакьваз баш-ламишна. Бег гъилевай лаваш суфрадал хъивегьна, стхадихъ элкъвена:
— За, Челеб, Няметал тапшурмишай кар авай. Къуй раху-Д рай. Чи ихтилат ахпа хъийин. Я Нямета Бегди вич диндирмишун чIем хьиз кьабулна.
— За, чIехи стха, вуна лагьай...
— За ваз лагьай затIни авач, Нямет. Ви рикГелай фен^ жеди...
— Валлагь, дуьз я, багъишламиша, чIехи стха. Вуна лагьай затI авач. За арзе кхьена. Дуьз чIехи меркездиз ракъурна. КIва^ лахдал кьабул тийиз, Гьамида зи чан акъудна. Кьуд вацра зун куьчейра гьатна. Кьуд вацра мажибдивай хьана. За арзада кхьена: ви, чIехи стха, вун сагърай, буйругъ аваз-аваз, Гьамида зун кIвалахдив агуднач. Себйб? Себеб, гьелбетда, вич вичиз ма-лум я. Гьамидаз даш-баш кIан хьана. За гьинай гуда?..
И гафар лугьудайла Яру Нямета Челебал вил вегьена, амма Челеба адан гафар вичин бейнидив агуднач.
— Зун Яру Нямет туш, за Гьамидаз гьич чет кепекни элив-рич. Адаз завай даш-баш кIан хьана — за адавай, чIехи стха, вун сагъ хьуй, кьуд вацран мажибни къахчуда. Гьел... Гьелбетда, чIехи стха, ви изин хьайитIа...
Яру Нямет кисна. Лавашдин яргъи шуькТуь зул элкъуьрна, адакай кIватI авуна, ам сивиз чуькьвена.
Сив буш хъхьайла, мад лагьана:
— За, чIехи стха, вуна ла... За лагьай. Са чIалалди, ядигар-ханадиз цIай ягъунин тарихни чирна. Гьамни Гьамидан къелет я. Вири жемятди тестикь ийизва.
2I2
Бег кIвачел къарагъна, са геренда тIал гьатай мет, гъил •щигна, инихъ-анихъ юзурна, Ягълудин цIара,I атанвай пIузар-рилай лацу ипекдин яйлух элкъуьрна.
— Куьн ацукь, фу-зат! неъ. Челеб, ички цуз тIун. Мифтягь вил гуз килисгзава.— Ахпа Няметахъ элкъвена, адаз Бегди лагьана:
— Ша, яру кас, ина са сандух ава, заланди я, маса чкадал хкана кIанда.
Челебни, Мифтягьни кIвачел акьалтна.
— Чнани куьмекични...
— Вирида ийидай кТвалах авач. Куьне... — Бегди гъил суфрадал туыпарна.
Нямет гуьгъуьн.аваз дередин къацу перемни мичIи вили шалвар алаз Бег, хунча ракIар ахъайна, къвалав гвай кТвализ фена. Им Няметаз чидай кIвал тир. Кьуд цла ктабар патал кье-фесар тунвай, абурни яцIу-шувкIуь, гьяркьуь-дар ктабрив ацIан-вай, чIагай къир куьрснавай дакIардин вилик цIалцIам стол квай, адан са падни ктабри кьунвай. Инани столдин кьилихъ Къазибегдин, адан папан, яни Бегдин дидедин ва пуд хци са-нал янавай шикилар галай.
Бегди Няметаз маса кТвализ акъудна кIанзавай я сандух къалурнач, ам авайди тушир, я адаз, ацукьдай чкаяр аваз, ацукьун теклифнач. КТвалин юкьвал кIвачин кьилел, вуч хабар ятIа течизвай Няметан пенжекдин хев кьуна, виняй агъуз ки-лигиз Бегди лагьана:
— Сад лагьайди, арза чIехи меркездилай гъейри силисхана-дизни ракъура. Суд авун тIалаба. Даш-баш Гьамида тТалабна лугьун тIимил я. Къачуна лагьана кхьихь. Еке пул. Жувни кIе-виз акъваз.
— Башуьсте, чIехи стха.
— Кьвед лагьайди, Гьамид миллетчи яз къалура.
— Башуьсте, чIехи стха!
— Мадни сад. Жемятар адан чиниз акъуд. Гьамид — муь-ракъиви, куьн — варакъар. Килиг садра: муьракъарин емиш-лухда жемятдин къазанжияр куь къазанжийрилай хейлин еке я. Чилер, багълар къачуртТа, куьбур лап са дережадин артух я. Куьн бувркьуь яни? Варакъарин жемятдиз вилер авачни? Авач-тIа, вун хьтин эркекар авачни? Суракьа, чира, жемят хкаж. Мадни килиг, гараждин кьил Гьамидаз нив вугуз кIанзавай? Вичин хуьряй садав. Зун тахьанайтIа, за вун илнт! тавунайтIа, Гьамида гьадаз чка ийидай. Акунани — Гьамидаз вичин миллетдин гьиссни ава, къайгъуни. Вун, куьн, варакъар, семеяр хьиз ацукь-мир.
— Ви буйругъ, чIехи стха...
— За са буйругъни гуэвач, яру кас. Са буйругъни... За анжах
2I3
ви, куь вилер ахъайзава. Гъалибан ядигарханадиз янавай цIай-ни Гьамидал илитI. Газетдани кхьенвани? Жемятдини лугьуз-вани?
— ЧIехи стха, вуч авуна кIандатIа, лагь. За чанни эцигда. Гьамид зи ивидин душман я. Ада ат-Гай кьван зи ахварар! Ибур за яшинда рикIелай алудич! Валлагь,алудич, биллагь!
— Им башкъа ихтилат я.
Бегни Нямет мугьманар авай тавдиз хтана. Кьведан вилер-ни сифтени-сифте цлакай куьрснавай Къазибегдин суьретдал туьш хьана. Ам абуруз рази яз килигна.
Яру Няметан къаст бул-буллух няметар алай суфрадихъ ацухъ хъувун тир. Гьатта адан къерехдивни атана, агъуз жез-вай, и арада Бегди ченедилай гъил элкъуьри.з лагьана:
— Няметаз хъфиз кIанзава.
Агъуз жезвай Нямет винел чIугуна. Матакрал ацукьнавай Челебакни Мифгягьак, Бегдик вичикни хъуьруьн акатна.
— Валлагь, вил галамаз хъфизва,— Нямета уфт ала-дарна.— Амма бей-чара кГвалахар ава. Де, куьн сагърай.
Нямета вичин кьулухъай ракни агалайла, кьве хъвехъни. цIегьери кьацIар-кьацIар авунвай Челеба къейдна:
— Нямет тух тахьанмаз хъфена, йифди ахварич!
— Ийида,— лагьана Мифтягьа, вични хъфиз кГвачин жез» И арада Яру Нямета ракIарилай мад вичин кьил къалурна.
— ЧIехи стха,— лагьана, ада Бегдиз къецел экъечIун патал вилералди ишара авуна. Дегьлиздай абур кьведни агъа мерте-бадиз физвай гурарин кьилел атана. Инални акъвазнач. Яргъи шуькГуь рекьеган вегьенвай гурарай агъуз эвичIна. Бегди куь-кIуьрагдал тIуб гьалчнач.
Масадаз ван хьун герек тушир сир хьиз, яваш вавцел, гьатта сивел капаш эцигна Нямета Бегдиз хабар гана:
— Заз са кар чир хьанва. Мифтягьакай. Лугьудани?
— Ялдай итим бубадиз килигдач.
— Са вацран хьиз вилик хьайи кГвалах я. Няниз, лап мичIи хьайи вахтунда зун кьилин дарман кIанз дарманханадиз фен-вай. Еке саврух авай вахт тир. Заз ана Мифтягь акуна. Вични теспача гьалда. Дарманар маса гузвай чкада. Гьамидан паб вуч я, Селвана, гьамни авай. Абур кьведни са нихъ галаз ятIани тилифундай рахана...
— Ахпа,— Бегди тади кутуна.
— Ахпа абур кьведни кьулухъ галай кIвализ хъфена. Ракни агална. А, рикТелай фена. Тилифундихъ атай вахтунда за Мифтягьаз салам гана, амма ада зун саймишни авунач. Заз адан вилер са жуьре акуна. Гатфарихъ кацин вилер жеда гьа, гьахь-тин цIарцI алай.
— Ахпа...
— Абур къенез хъфена, зун, дарман къачуна, къецел экъеч!-на. Саврух екезмай. Майдандал тунвай машиндиз худ гана, эк-вер куькIуьрна, хуьруьз хъфиз кIанзавай. Хьанач. Къалин жив цава къугъвазвай. Вилик пад лацу пал тир. Чархалай аватун... Зунни паб-аялар авайди... Акъвазна. Къуй, лагьана за, саврух буш хьурай. Зи умуд кьилиз акъатна. Зур сятдилай хьиз саврух дередай виниз квахьна. Чилел пурпу жив ацукьнавай, ацIай варзни цавун аршда авай, юкъуз хьиз экуь тир. Яргъалай заз Мифтягь акуна. Ам алакъадин идарадай майдандин пипIел атана. Вични мукьвал-мукьвал дарманханадихъ эл.къвез килигза-вай. Ам машинда ацукьна. Ракни къеняй агална. Машиндин эквер куькIвена. Туьхвена. Мад гьа икI са шумуд сефер. За гье-ле шак авур кар авачир.
Гурарин кьилел экв малум хьана. Челеба, инихъ-анихъ вил экъуьрна, агъа мертебадай Няметан ван атанваз, эверна:
— Бег стха. Бег стха. Ваз тилифундихъай эверзава. ЧIехи меркездай я. Вуч жаваб гуда?
— Къвезва, Челеб. Ахпа, Нямет, жуван ихтилат хъия. На-гагь таб-гьилле туштIа...
Яру Нямет хъфена, Бег, дагъдин мирг хьиз, яшар хьанвай-тIани, кьезилдиз гурарай виниз зверна, тавдиз хтана, ам инай къвалав гвай вичин кабинетдиз къвезвай рекье,,ада матакдал ацукьнавай Мифтягьал пичIи вил вегьена. «А, гьарамзада, заз чуысьни ийизвач гьа!»
Зенгнавайди министр тир. Ада шад хабар гана. Бичи гьу-куматдиз Бег «Зегьметдин Игит»тIвар гун патал теклифнава. Телефондай лугьудач, теклиф хушдиз кьабулнава. Бегдилай гьукуматда гзаф рази я. Гьам багълари гузвай бегьерриз, гьамни Бегди яратмишнавай цIийи ичериз килигин. Исятда вуч авуна кIанда? Сад лагьайди, и мукьвара чIехи меркездин газетрай мухбирар къведа. Кинодин оператор са ва.цралай хьиз пайда жеда., Абуруз трестдин агалкьунар къалура. Иллаки жуван цIийи ичер. Кьвед лагьайди, жуван уьмуьрдин рекьикай, кIе-лунрикай, кIвалахрикай тамам малуматар гьазур ая. Пуд лагьайди, сечме авунвай къазибегер, пайгъамбарбегер, султанбе-гер гьар жуьредикай са ишик! ичер са кас галаз ракъура. Гьу-куматдин са дирекдин хциз свае гъизва. Къуй вичин вилерал акурай, дадмишрай. Агъзур сефер гуьзелдикай ван жедайдалай садра ам акун хъсан я. Кьуд лагьайди, виликан месэла мад хкаж жезва. Министрдин са вичин ваъ, гьукуматдин дирекрин къаотни Бег чIехи меркездиз хкун я. Хъша, гьуьясетар авун герек туш. Вири уьлкведин багъларин кьилин агрономвал еке къуллугъ я. Са вахтунда белки мадни хкаж жеда. Ва, эхирни, мухбирар, кинодин къуллугъчияр атана хъфей вахтунда жув-ни ша. Мад хариж уьлкведиз фидай рехъ акъатзава. Кьведни
2I5
| къвез кIанзава. Ада ваз саламар |
санал фин. Соломеядизни ракъурзава.
Гуьгьуьлар ачух яз Бег мугьманар авай тавдиз хтана. Адан гьар са якIук шад-хурамвал акатна. Гагь эрчIи, гагь чапла гъил спелрал элкъвена. Вилер айнадин кьулухъай вичиз килигзавай, бубадин вилерал туьш хьана.
Министрди гайи хабарри Салегьани Гьамида вичин аксина тухузвай гьерекатар кьулухъ акъудна. Чпиз фитнеяр ийиз-ацукьрай! Ни гзаф кьел неда, гьада гзаф ядни хъвада. Вири гьерекатар, ажугъар пехилвиляй я. Ме-ктеб са йисуз куьтягьнатIа-ни, Бег зарбдиз уьмуьрдин дагъдин кукIушрив агакьна, Салегь. кьирай, кьиф хьиз, иски чарарик къекъвез, абурукай вичин фу жагъурзава. Авай пеше вуч тир: флан кас инкъилабдин вах-тунда са дагъдай маса дагъдиз фенай, флан кас тама чуьнуьх хьанай, флан касди дяведикай кьил баштан авунай. Тфу!
Къзибег бубадикай Салегьа къалп макъала кхьена — гила чун килигда, адавай макъала чап ийиз жедани! Зун Къазибег-дин неве туш жал. Макъала — макъала я, гьич са цIарни чаи ийиз жеч. Жеч ваъ, ийиз тадач. Ахпа чакай вуж къуватлу ятIа чир хуьрай. И дуьнья, Салегь, туьретмиш хьайидалай инихъ, вуж:
гужлу ятIа, гьаданди я. Вуна, бубад хва, гьахъ-махъ лугьузва-ни? Гьар инсандиз вичин гьахъ ава. Ингье къуьрни жанавур. Жанавурдиз гишин я, адаз аллагьди яни, тТебиатди яни, маса ем ганвач. Анжах вичелай къуватсузбурун як. Жанавур квел:
тахсирлу я. Я аслан, я пеленг адавай кьаз жедач. Абур вичелай къуватлу я. Къуьр вуч патал туьретмиш хьанва? Жанавурди тIуьн патал. Сад авачиз масад яшамиш жедач. Гила гьахъ нив гва? Къуьр тIуьна яшамиш жезвай, къуыр тТуьрла къуватар къвезвай жанавурдив гвани, тахьайтIа, вич паран-ларан ийиз- J вай вахтунда тIа жезвай къуьрев гвани? Гьелбетда, кьведавни? | Агь, бубад хва Салегь, вахъ къуьрехъ кьванни акьул авачни?' | Ваз чидачни—эхир кьиляй къуват гъалиб жедайди!? ЧидайтТа, | вун зи бубадинни, зинни геле къекъведачир. Мад вучин. Bas | акьул авач кьван, ам за ваз гуда. За вун лазим чкадал ацу- | кьарда.-
Бегди Мифтягьаз, сивик хъвер кваз, лагьана:
— Давамар ая, Мифтягь. Ам гъавурда гьатнач.
— Вуч, чIехи стха?
— Гьа зазни ваз чидайди...
Челеба кьил хкажна, ам Бегдизни Мифтягьаз килигна, вуч хабар ятIа, чириз кIан хьана, ада гьатта су ал вугун патал сивни ахъайна, пIипI хкатнавай сасни къалурна, амма Бегди кIвенкI атIана.
— Ам, Челеб, зинни Мифтягьан сир я.
Ш t?
— Нагагь кьведаз чидатГа, пуд лагьайдазни чир жеда,— хъвер ийиз Челеба жаваб гана.— За тади ийизвач.
— Вунни гьахъ я. И дуьньяда вири гьахъунихъ къекъвезва. Садазни жагъизвач. Мифтягьа разивилелди кьил агъузна, амма ам гъавурда гьатнач. Вуч давам авун лазим я, вучтин сир я? Адан рикIел эвелни-эвел Гьамидакайни Салегьакай газетдиз ра-къурай макъалаяр хтана. Макъала газетдиз чап авунихъ умуд-навачир. Амма ракъурай са гьафтедилай, ам еке гьарфарал кIватIна, лап виле акьадай чкадал басма авунвай. Салегьакай кхьей макъалани гьа икI хьанай. Дяведин вахтунда Салегьал хер хьанайни, хьаначирни, ада вичи вич янайни, душмандихер авунайни — низ чидай сирер я? Салегь кьецIи ийиз дяведай хтун авуна. Гьамни, дуьз лагьайтIа, гьакъикъатдани ам кье'цIи тир-ди нивай тестикь ийиз жеда? Белки вич инсанрин вилериз тIуб гун патал гьак! къекъвезва...
— Мифтягь, гила хьаиитГани лутьун: види гъуьрчехъанвал хьанач. Къапа-къап гьалтай севни кьенач. Килиг, силисчи адан геле гьатнава.
— ЧТехи стха, ам ракьара гьатдач. Вични... Мифтягьа гъил хкажна, гъуьрчехъан яргъал чкайриз хъфей-вилин ишара авуна.
— Муькуь кIвалах, чIехи стха, зурбазнава. Масан ягъай чка-дай ам дуьз Риракъарихъ уьтмиш хьана. КIвачерикни ивидин гелер кваз. Ана гъулгъула гьатнава. КIуьракъарни риракъар сад садал элкъвенва.
— Ваъ, я кас.
— Валлагь-биллагь, чIехи стха! Заз хабар хьана: Масанан тарсариз са пай аялар хквезвач. Иллаки Риракъара мирес-варис авайбур. Са хзанда гъуьлуьз гузвай рушни элкъуьрнава. Гьида гьадаз, гьада гьидаз ажугъар квай кагъазарни ракъурнава.
— Де килиг, ам ви пеше я. Пул лазим ятIа, лагь...
Ихтилат ийизваз, Бегди столдин пипIел алай кагъазар къай-дадиз хкана. Абур сад садан винел кIватI хъувуна. Эхиримжиди Салегьан макъала авай конверт хьана.
Ацукьнавай чкадилай Мифтягьаз ам акуна. Адан мецел ата-наъ «Бег стха, Салегьан макъала вал ракъурайди зун я». Амма и фикир адан кьиле амай. Бег кьулухъ,элкъведай вахтундакон-вертдихъ гъил галукьна, ам халичадал, Мифтягьан вилик ават-на. Мифтягь тепилмиш хьана. Бегди адан вилик пад атIана. Ада неинки конвертдин иесивал хъувуна, гьакIни тадиз адан кхьинар авунвай пад кIаник элкъуьрна. Мифтягьа кьатIана:
Бегдиз адан винел вуч кхьенватIа виучз акуна кIанзавач. Бей-нивандиз чидачир хьи, макъала ракъурайди Мифтягь я, кон^ вертдал авунвай кхьинарни Мифтягьанбур я.
Вичин гъиляй Бегова конверт яна акъудай жуьре акурла,
2I7
Мифтягьак къурху акатна. Ада фикирна: яраб Бегдиз Салегьац макъала гьакъикъатда за ракъурайди чир хьайитГа, ада вуч ийида? Къазибег бубади инкъилабдин аксина чГугур женг аш-I кара хьун Беговавай эхиз жеда жал? Ада, валлагь, ахьтин ка<* фейи падни чир тежедай жуьре дуьньядилай квадарда.
Мифтягьан кьилиз акси хиялни атана. Белки жува и макъала Салегьавай къачуна, Беговал рахкурайди я лагьана хиве кьуртГа, Бег вичелай мадни гзаф рази жеда? Вични гьакIан разивал жеяачир. Вичиз еке гилир къведай разивал!
Лугьудани — лугьудачни? Ша, лугьун, хиве кьан! Ой, аллагь, I хупI четян кIвалах тушни? Ажугъ атайтIа вучда? Ахпа гьиниз фида, нивай чара акваэ жеда? Ваъ, ваъ. Вични инал, Челеб алай чкадал, сир ашкара авун лап еке къаммазвал жеда, Валлагь,, гьа инал кьве стхадини бамишарна, жендекни са харал чувал-диз чуькьвена, хуьруьн къерехдиз тухвана, дагьардиз гадарда.
Мифтягьан дин-иман фена. Жендекдик къайи зурз акатна. Жув жувал ихтибар тежезвай дуьньяда масадал жув ихтибар жедан? Ваъ, Мидтягь, ахьтин ахмакьвилив эгечIмир. Мукъаят хьухь, гада. Гьич кьил квадармир!
Са къурху мадни авай. Конвертдал авунвай кхьинар вичин-i6yp тирди Беговаз ашкара хьайитIа вучда? Емишлухда бухгалтер яз, вичи трестдиз жуван гъилел кхьей гзаф кагъазар ракъур-най эхир! Жуван хатIни кьетIенди я. Гьарфар тик кьакьан, кIва-чер яргъи. Лап чГагай нехишар хьтин. Гьеле мектебда кТелдай вахтунда муаллимри адан хатГарин тариф ийидай. Вичив цлан газетдин макъалаяр кхьиз тадай. Дуьз лагьайтТа, а вахтарилай инихъ хатI са кьадар дегиш хьанва, амма икI ятIани, ам гуьр-чег кIалубра ама.
Айгьана Бегова конвертдал авунвай кхьинрин хатIуниз фи-кир гана, ам Салегьанди туширди чир хьана, ахпа адан иесидихъ къекъвез, ам вич тирди чир хьайитIа, ахпа яраб вуч арадал къведатIа? Бегова ам гьик! кьабулдатIа? Лугьун хьи, адаз хъел атанач. Ам гуя шад хьана. Мифтягьа вичиз авур вафалувал къа-лурна. Бес эверна хабар кьадачирни:
— Мифтягь, им вуч кар я? Ваз и макъала гьинай атайди я? Ам вуна зи гъиле вугун тавуна, алакъайрин идарадай вучиа ракъурнава? Я мердимазардин хва, ам чара касдин гъиле гьат-дачирни? Алакъайрин идарадин къуллугъчийрин кьула гьарам-задаяр тIимил авани? Садан рикIел атана, конверт пад авуна, макъала кIелна, зал рахкурни тавуна, вичиз тунайтIа, вучдай?' Гьа мердимазарди жемятдин арада Къазибег бубадикай нагъи-лар чIукIурдачирни? Имни хьурай гьа, вуна закай жув вучи» чуьнуьхзавайди я? Зал ихтибар ийизвачни? Зал, Беговал? Сул-t танбегдал? Къазибегдин хцел ва неведал? Огьо — яда, вун лап еке затI я хьи!
2I8
Ихьтин фикирар ийиз, Мифтягьа вичин кьилик тIал кутуна. Салегьа вичив макъала кIелиз тунани — кIела ман. КIелна вах-це. Лагь: чухсагъул, вуна, Салегь стха, зи вилер ахъайна. Я лагь ман: заз чидайди чуьртинин кIарабар инихъ-анихъ ви-гьин я. Тарих-марих зи пеше туш.
Мад вучин, хьайиди хьана. Идалай кьулухъ акьуллу жеда.
Амма рикI маса жуьредани рахазвай. РикIи лугьузвай: Мифтягь, Салегьан макъала вуна рахкурайди тирди Беговаз ашкара я. Тадиз са кIусни гиман квачиз жув малум ая. Исятда лагь. Гьич кIусни энгел мийир. Беговаз вакай хъел къведа лугьузва-ни вуна? Ваъ, я стха,ваз Бегов чидачни? Бегов тахьуй, вун хьуй. Ви кьилел садаз хасаратвал гъиз кIанзава лагьана, ваз фад амаз хабар гайила, вун а касдилай рази жедан, нарази? Заз чиз — рази. Разивал анихъ амукьрай. Вуна адаз еке гьуьрметар ийида. Вуна ам стхадай кьада.
Бес Беговани гьа икI ийидачни? Адан къеневайдини ин сан-дин рикI тушни? Вични икьван вичин бубадал рикI алай, адал дамах йизвай касдин?
Мадни са кар авай. Селванадин месэла. Гьамидан рикI акъу-дун патал, ам жемятрин вилера зайи авун патал, Бегдин тапшу-ругъдал, вич адан гуьгъуьна гьатнавай. Бегдин тапшуругъ, адан буйругъ вичиз кьин тир. Бегди «йикь» лагьайтIа, Мифтягь рекьи. дай. Амукьна Гьамидан папаз жунгаввал авун. Амма Север булахдин къвалав гуж гъалиб авуна, вичин къаст кьилиз акъуд-найтIани, Мифтягьаз ам ашкара ийиз кIан хьанач. Кьили лугьузвай: Мифтягь, баркалла, вун зркек я, Бегдин тапшуругъни тамамарна, жувазни ширин дадар акуна. Амма рикI, вуч ятIани, "наразиавай. Селванадин тIвар чIуру патахъай инсанриз, гьатта Бегдизни кваз малум хьунал. Вучиз ятIа, Мифтягьаз вичизни чидачир. Гьеле вичин кьилни акъат тийиз, касди мукьвал-мукьвал Селванадикай фикир ийизвай. Гагь-гагь йифера ахва-рикай айих хьайи вахтундани ам рикIе жедай. Сад ава гьакIа дишегьлидихъ вил хьун. Гьикьван лагьайтIани, Мифтягь жегьил итим тир, па'бни кечмиш хьана кьве йисалайни алатнавай. И гьалда дишегьлидихъ тамарзу хьун я айиб тушир, я гунагь. Амма вуч ятIани, къвердавай Селванадихъ адан вил Бегдин тапшуругъ тамамарун патал жезвачир. Вичиз ам хуш тир. Белки гьа иниз килигна, адаз вичинни Селванадин араяр инсанриз ашкара хьана кIанзавачир. Иниз килигна, вичин къаст кьилиз акъуднайтIани, Бегди суракь авурла, ада хиве кьуначир.
Мифтягьаз чизвай, Бегди жаваб гуьзетзава. ГьакIан гафарал-ди ваъ. Краралди. Шегьерда, хуьрера ван гьатуналди. Къуй Гьа-мидаз гагь са патай, гагь муькуь патай вичин папан геле жунгав авайди малум хьурай. Гьикьван гзаф адан япар ихьтин ванери, кIашари, далдамдин <