Тыва дыл дугайында
Келир уевис, ажы - толувуске чуртап эрткен тоогувусту саазын кырынга болгаш аксывыс биле дамчыдып артырары бистин хулээлгевис. Бо хунге чедир тыва дылывыс арыг, чараш, ханы-уткалыг артырып алганывыс безин узун тоогу. Шынап-ла, биске төрээн дылывыс эргим. Ооӊ ачызында бис аравыста чугаалажып, харылзажып, амыдырап турар бис. Тыва дыл өске дылдар ышкаш узун төөгүлүг, эрткен оруктуг. Дыл – чоннуӊ өртээ турбас эртинези, чоннун төөгүзүнүӊ болгаш культуразыныӊ үндезини, нацияныӊ демдээ..
чылдын январь 18-те Тыва Республиканын чазаанын чарлыы биле ноябрь 1-нин хунун Тыва дыл хуну кылдыр чарлаан.
Төрээн дылын хүндүлеп, үнелээр чорук ук нацияныӊ салым-чолунга сагыш салыышкыннын эгези болур. Ынчангаш тыва дыл боду-ла күрүне дылы болуп, (Тыва Республиканыӊ Үндезин Хоойлузу – Конституцияда тыва дыл – күрүне дылы) база бир нацияныӊ бодун, арнын делегей кырынга көргүзүп турар. База ол ышкаш дылдын бо хүннерге чедир эстип чиде бербейн, салгал дамчып чедип келгенинге өөрувес арга чок.
Дыл дээрге чоннуң тускайлаң болурунуң эң кол демдектериниң бирээзи. Дылдың төөгүзү чоннуң бодунуң төөгүзү-биле сырый холбаалыг. Амгы тыва чон түрк дылдыг чоннар аразынче кирип турар болгай, ынчалза-даа бистиң өгбелеривис өске дылга чугаалап турган деп эртемденнер санап турар. Ол болза кандыг-бир кет дылдыг азы кет диалектилерге чугаалап турган деп шинчилээн эртемденнер санап турар. Тывалар тускай чон кылдыр I-ги муң чылдарда хевирлеттинип эгелээн.
Уйгур (VIII в. ортузу) болгаш бурунгу кыргыс (IX в.) түрк аймактар Тываның девискээринге чурттап чораан чонга түрк салдарны чедирген. Ынчалдыр тываларның өгбелериниң аразынче түрк аймактар – ондар-уйгур, тогус, телес (амгы үеде «түлүш»), кыргыс, иргит, чооду, соян, теленгит – киргеннер. XIII–XIV вв. Тываның девискээринче кезек моол аймактар көжүп киргеш, аңаа чурттап турган чоннуң иштинге эсти бергеннер. Шак ынчалдыр бурунгу моол дылдыг чораан донгак, салчак, монгуш дээр аймактар түрк дылче шилчээн. «Тува-тыва» деп этноним дубо, тубо деп хевирлеринде кыдат чыл демдеглелдеринге кирген.
Дыл дээрге чоннуң тускайлаң болурунуң эң кол демдектериниң бирээзи. Дылдың төөгүзү чоннуң бодунуң төөгүзү-биле сырый холбаалыг. Амгы тыва чон түрк дылдыг чоннар аразынче кирип турар болгай. Бистиң өгбелеривис өске дылга чугаалап турган деп эртемденнер санап турар. Ол болза кандыг-бир кет дылдыг азы кет диалектилерге чугаалап турган деп шинчилээн эртемденнер санап турар. Тыва дылды эгезинде кымнар шинчилеп эгелээнил?
Тыва дылды эртем ёзузу-биле шинчилеп эгелээни улуг востоковедтер Василий Васильевич Радлов (Вильгельм Фридрих Радлов; 1837–1918) болгаш ооң өөреникчизи Николай Федорович Катановтуң (1862–1922) аттары-биле холбаалыг.
В. В. Радлов Кара-Хөл чоок кавызынга 1861 чылдың чеди айның 4–7 хүннеринде чорааш, ийи тоол, дөрт ыр бижип ап, оларны чырыкче үндүрген [1866]. Ол сөзүглелдер тыва дылдың бир дугаар бижимел тураскаалдары болуп арткан. Сибирьниң өске түрк дылдарындан тыва дылдың онзагай демдектерин В. В. Радлов Сибирьниң түрк дылдарының фонетиказының дугайында ажылында киирген [1882].
Н. Ф. Катанов төп болгаш барыын Тывага 1889 чылдың үш айның 15-тен сес айның 28-ке чедир чораан. Бодунуң чыып алган материалдарынга болгаш тыва чугааны хайгаарап келгенинге даянып, Н. Ф. Катанов тыва дылдың бирги эртем Грамматиказын бижээн [1903]. Ук грамматика тыва дылды эртем ёзузу-биле шинчилээриниң баштайгы үндезини, а ооң автору Н. Ф. Катанов тыва дыл эртеминиң үндезилекчизи болган. Чыгдынган дылга хамааржыр материалын чырыкче В. В. Радлов үндүрген [1907]. Эгезинде тыва дылды латин ужуктер биле бижип турган. Латинчиткен тыва бижик баштай 30 ужуктуг турган.
XX в. 20-ги чылдарында Москва болгаш Ленинград хоорайларга тыва бижик тургузарының талазы-биле ажыл эгелээн. Ол үеде Тывага албан ёзузунуң дылы моол дыл турган болгаш моол бижикти шажын болгаш удуртур-баштаар черлерниң төлээлери ажыглап турган. Тыва национал бижик чогаадыр дугайында айтырыг 1921 чылда тывага унген улусчу революциянын соонда тургустунган. Тыва бижиктин элээн каш толевилели ол-ла дораан кылдынган. Толевилел 1927 чылда Москвага парлаттынган. Тоогуде Чадаананың үстүү хүрээзиниң кешпи ламазы Монгуш Лопсан-Чимит тыва бижиктин автору деп санаттынып турар. Чыл иштинде тыва алфавит биле ажылдап келгенинин туннелинде 1929 чылдын февраль 3 те ЦК ТНРП куштуг кылдыр бадылаан. Ол кылдынган алфавит ажыглалче кирбейн барган. Чуге дээрге Монгуш Лопсан-Чимит репрессияга лама ог-буледен торуттунген дээш таваржы берген. 1930 чылдың чеди айның 28–те латин бижикке үндезилеп кылган тыва бижикти киирген. Тыва национал бижик кылдыр бадылаттынган. Ону чогаадып тургузарынга эртемденнер Е. Д. Поливанов, Н. Н. Поппе, А. М. Сухотин, Н. Ф. Яковлев, А. А. Пальмбах, Монгуш Лопсан-Чимит киришкеннер.
Тыва бижик тургустунганының соонда бижик болгаш дылга хамаарышкан айтырыгларны өөренип көөрү-биле Эртем комитеди тургустунган. Ооң ажылынга С. К. Тока, А. А. Пальмбах, А. М. Чымба, Х. А. Анчымаа (Тока), Л. Б. Чадамба болгаш өскелер-даа киржип турган. 1941 чылда тыва бижикти кириллицаже шилчидерин шиитпирлээн [Сат Ш. Ч., 1973, ар. 28].
Тывада тыва дылды шинчилээр ажылдарны чорудуп турар албан черлери: Тывада гуманитарлыг шинчилелдер институду болгаш Тыва филология болгаш ниити дыл эртеминиң кафедразы. Тыва дылды эге, ортумак, дээди өөредилге черлеринде өөредип, тыва дыл кырында албан документация чоруттунуп, солун-сеткүүл, теле-, радиодамчыдылгалары үнүп турар. Тыва дыл кырында уран-чүүл, национал театр ажылдап турар.
Тыва бижикти орус алфавитче шилчиткени тыва чоннун орус дылды оорениринге, тыва болгаш орус дылдарнын графика болгаш орфография талазы-биле чоокшулажырынга, орус дылдан улегерлеп алган болгаш интернационал хой санныг состерни шын шингээдип алырынга улуг ужур-дузалыг болган.
Орус ужукке ундезилээн чаа бижик толевилелин ажыглап эгелей берген уеде (40 чылдарнын бирги чартыында) латин ужук биле парлаттынган номнарга болгаш солуннарга орус состернин соолгу кожумактарын бижип эгелей берген. Ынчалза-даа ол уеде тодаргай дурум доктааттынмаан толээде, номнарга болгаш солуннарга чангыс аай эвес, карышкак бижиир таварылгалар тургулаан.
Дыл биле чугаа тудуш харылзаалыг, кайы-кайызы-даа бот – бодундан хамаарышкан турар. Дыл чугаа бооп илереттинер, чугаа бооп хереглеттинер. Дыл биле чугааны бот-бодунга удурланышкак азы бот-бодундан ангы кылдыр коруп болбас, ынчалза-даа оларнын тус-тузунда ылгалдыг болур. Кижи бурузунун эргежок чугула илереттинер бодалынга хереглеттинер состер болгаш фразеологтуг илередиглер дылдан шилиттингеш, харылзаалыг чугаа бооп каттыжа бээр. Кижи бурузунун дылды аас болгаш бижимел хевири биле тодаргай ажыглап турарын чугаа дээр бис.Дыл дээрге кижилернин аразында харылзажырырын эн чугула чепсээ. Кижилернин аразында харылзажырынын эргежок чугулазы шаг-шаанда дылдын тыптып эгелээнинин кол чылдагааны болган.Дыл тыптырда, баштайгы амыдыралдын эгезинден тура-ла кижилернин ажыл-амыдыралы-биле, куш-ажылы – биле холбашкан. Ынчангаш куш-ажыл кижилерни амыдыралга чанчыктырып, аразында харылзажыр дыл, чугаалыг болдурган.
Тыва дыл харылзажылганын аргазы, чепсээ болбушаан, оон биле кады бодалдар солчуушкунунун аргазы болур Дыл бодал биле тудуш харылзаалыг. Шынап – ла, тыва кижилернин чугаалажыр дыл-домаа чок болза, кады ажыл- ууле будуруп, амыдырап шыдавас дээрзин кижи торелгетен ниитилелдин бугу хогжулдезинин тоогузу бадыткаан.
Тыва дептерден узунду
Тыва чоннун улегер чугаазы бар: «Торелин билбес кижи, донгур кок буга ышкаш». Чежемейнин -даа буга ышкаш куштуг болзунза, сен бодуннун тоогун,аал-чурттун билбес болзунза, бо чуртталгада камгаланыр аргаларын эвээш, даяныптар чоленгииш чок кижи болур-дыр сен дээн-дир.
Шынап-даа алыр чуве болза кайы-даа чоннарнын аразында бодунун ада-ызугуурун,чуртунун тоогузун билири оон улаштыр езулалдарны билири, ону сагыыры, ол чонну оске чоннардан ылгалы, дыка нарын болгаш солун айтырыглар-дыр.
Тыва чоннун тоогуде истери эртемдээнернин санап турары-биле алырга,он сес,он тос вектерде эгелээн бооп турар,чогум херек кырында оон мурнуку вектерде –даа бооп болур, тоогу ырай берген билдинмес.Тыванын кыргыстарынын тоогузу, амгы кыргыстар база хакастар-биле тоогузу чангыс бооп болур, ушку векте суг кыргыстарнын ады унуп турган бооп турар, шаандакы кыдат номнардан коорге.
Чогум чер-ле бодунун чонунун тоогузун сайгарып билип алыры,ол чоннун бодунун эн улуг айтырыы - бооп болур.Бис амгы уеде чурттувусту ээлеп чурттап чоруур тывалар ук-тоогувусту билир болур ужурлуг бис,келир уеде чуртувусту ээлээр салгалдарывыска дамчыдар, ону тайылбырлаар ужурлуг бис.Бо улуг бомбурзекте тыва чон база бар бис, ангы чурттуг, арыг аржаан суглуг хемнерлиг бис, кадыр - каскак,ан-менниг тайгаларлыг бис,алдарлыг тоогулуг бис деп чугааланып чоруп турар кылдыр.Шаг-тоогунун маадыры Субудай дайынчы,амгы бистин уенин алдарлыг делегей чергелиг дайынчызы,маадыр Шойгу Сергей Кужугетоглу база бар-ла дыр.
Он сес вектин ортузунда тываларга паспорт берип турган уеде тываларнын аймак аайы-биле фамилиялары кижилернин аттары аппарган, оон соонда торуттунгенерге адазынын аттары аппарган, уш дугаар торуттунген улустарда аймак аайы-биле аттары чиде берген-дир.
Амгы уенин тываларнын, ылангыя аныяк оскеннин база бир боданыыр айтырыы,тоогуде аймак аайы-биле аттарывысты канчап эгидип алыр болза эки ирги боданыыр болза база артык эвес.Тыва чоннун база бир улегер чугаазы: «Ады-биле уткуур, алыс бодун хундулээр» дыка ханы уткалыг бооп турар-дыр.
Буура дааныӊ дугайында
Бүгү делегейниң суг халавы. Эрте-бурунгу үеде-ле октаргайны кайгадыпкан бо бойдустуӊ болуушкунунуң дугайында тоолчургу чугааларны кайы-даа чоннуӊ эпозундан тып аап болур. Тываларда база ындыг тоолчургу чугаалар бар.
Улуг-Хем кожууннуң девискээринде күчүлүг Улуг-Хемниӊ оң талазында турар Буура дааның кырында демир салга тураскаадып Кызыл хоорайда турисчи клуб «Демир-Сал» деп атты анаа эвес эдилеп чоруур. Тув ИКОПР СО РАН-ныӊ директорунуң эртем талазы-биле оралакчызы минералогия-геология эртемнериниӊ кандидады Андрей Монгуш муӊ-муң чылдарныӊ төөгүзүн катап тургузар дээш, дыка улуг ажылды кылып чоруткан. «Делегейниӊ суг халавының база демир сал дугайында Библияныӊ болгаш тыва улустуң тоолчургу чугааларындан алгаш көөрге, ол үндезиннерде чаңгыс ол-ла болуушкуннарның дугайында чугаалап турар. Сөөлгү чылдарда геология эртеминиң чедиишкиннерин барымдаалап, делегейниӊ суг халавының геодинамиктиг мехинизимин тургускан. Буура дааныӊ кырынче үнүп турган болгаш ол ужуру билдинмес, элдептиг артефакты көрген кижилерниӊ барымдааларын киирген. Нойнуң ковчегин катап тургузарын оралдашкан…» - деп, ол ажылыныӊ эге чүүлүнде бижээн. (Галина Мурыгина).
Тываның Улуг хамы К.Т. Допчун-оолдуӊ (Адыг-Түлүш, 2014) Делегейниӊ суг халавының болгаш демир сал дугайында номунда тоожуушкуннары солун. Номнуӊ «Суг халавы» деп кезээнде тоожуушкуннуӊ кол үндезинин киирген. Суг халавының болгаш демир салдыӊ шынныының дугайында авторда бичии-даа чигзиниг чок. Ынчангаш суг халавыныӊ, демир салдың дугайында медээлерниӊ верификацизын тургузар сорулга-биле хемчеглерни ап болур аргазы бар.
Делегейниң суг халавыныӊ дугайында Библияда.
Делегейниң суг халавы. Муң-муӊ чылдар-биле бистиң өгбелеривисти бо төөгү сонуургадып келген. Ооң дугайында Библияда мынчаар чугаалап турар: «Бурган Нойга мынча деп чугаалаан: «…Бодуңга гофер деп ыяштан ковчегден кылып ал; ооң ишти-даштын чук-биле чаап ал. Ону шак-ла мынчаар кылыр сен: ковчегтиң узуну үш чүс локоть (локоть – шенек, шенектен салаа баштарынга чедир орус улустуӊ узунун хемчээр хемчээли), калбаа – бежен локоть, а узуну – үжен локоть болур ужурлуг. … Кылып алган ковчегиң иштинче сен бодуң, оолдарың болгаш кадайың база оолдарыңның кадайлары кире бээр силер. Оон ыңай дириг амытаннардан база ап алыр сен… Нойнуң чуртталгазының алды чүс дугаар чылының ийи дугаар айының он чеди дугаар хонуунда «дээрниң соңгалары» ажыттынып, калчаалыг тамы ээрем эгелээн. Дөртен хүн, дөртен дүн дургузунда суггур чаъс үзүк-соксаал чок кудуп келген. Ооң уржуундан суг халавы эгелээн, суг көвүдээш, ковчегти салдадып, чер кырындан көдүрүп үндүрүпкен. Чер кырынга суг чүс бежен хонук дургузунда көвүдеп, агымы күштелген; ковчег суг кырынга салдап чоруп турган. … Ол үеде Бурган черже күштүг хатты чоргузупкан, ынчангаш суг чаңгыс черге турупкан. «Дээрниң соңгалары» хагдынып, ээрем оожургап, чаъс соксай берген. Чүс бежен хонуктуң дургузунда суг эвээжеп эгелээн. Арарат дагларының шыпшык бажынга ковчег турупкан. Алды чүс бир чылдың бир дугаар айның бир дугаар хонуунда чер кырында суг соглу берген. А ийи дугаар айның чээрби чеди дугаар хонуунда чер кыры кургай берген. (Библия. Бытие-Боттуг чүүл. 6, 14-15, 18-19: 7: 11-12, 17-18, 24; 8: 1-4, 13-14 дугаар эгелер)
Библияда айытканы ӊзугаар «локоть» (орус улустуӊ узунун хемчээр шенектен салаа баштарынга чедир хемчээл) хемчег 0,5 метрге дең болганда, ковчегтиң узуну 150 метр, калбаа – 25 метр, бедии – 15 метр деп бадыткаттынган. Эжиндирилге херекселиниң узунунга калбааның хемчээлиниң хамаарылгазы – 6:1 болганы-биле, ол аңаа дыка эки быжыг туруштуг болганын барымдаалап турар.
Суг халавы алды чүс чылдың ийи айның он чеди дугаар хүнүнде эгелээн (17.02.600, Христос Бурганның төрүттүнген хүнүнден бээр). А таптыг-ла беш ай болгаш, алды чүс чылдың чеди айның он чедиде, ковчег Буура дагларының кырынга доктаап турупкан. Тос ай чартык болгаш, алды чүс бир чылдың бир айның бирээде, чер кырынга суг соглуп калган, бир чыл он хонгаш, алды чүс чылдың ийи айның чээрби чедиде, чер кыры кургай берген.
«Дээрниң соңгалары ажыттынганыӊ чылдагааны-биле» суг халавы эгелээн.
«Дээрниӊ соӊгалары ажыттынган» деп билиишкинни күштүг суггур чаъс деп билзе эки. «Тамы ээремниӊ үндезиннери» деп аллегорияныӊ (аллегория – уран-чечен чогаалда ойзуру, элдээртири дээн уткалыг уран-чечен арга) утказы геология эртемнеринде база тускай уткалыг болуп турар. Делегейниӊ суг курлавырларындан черниӊ иштиниӊ суглары каш катай хөй деп чүүлдү геофизика болгаш минералогия эртемнериниӊ шинчилээшкиннери көргүзүп турарын эртемденнер Лоуренс болгаш Вайсешн олар бадыткааннар (Lawrence, Wysession, 2006).
1931 чылда Берлинге парлаттынган австри төөгүчү Отто Менхен-Хелфенниң «Азияда Тываже аян-чорук» деп номунда Сандык ирейниӊ чугаазын киирген: «…Барыын чүктен чөөн чүкче 16 километр, мурнуу чүктен соңгу чүкче 14 километр шөйлү берген Буура дааның кырында демир сал дугайында канчап черле дыңнаваан улус боор силер. «Буура даа» деп сөс каттыжыышкынының орнунга ооӊ эдээнде чурттап чоруур тывалар «Буура», «Буура тайгазы», «Буура-Тайга» азы «Хам Буура Тайга» деп адап турарлар. Чыдар тевеге дөмейлеп калбак баштыг дагның адын «Буура» деп адаан. (Ондар, 2007: 177; Ажи, 2013; Сарыглар болгаш өскелер-даа, 2013) Суг халавы болу бээрге, чүгле үш кижи дириг арткан: ашак, кадай база оларның оглу. Кижилер шупту сугга дүжүп өлген. Өгнүң эр ээзи канчангаш-ла хенертен суг ортузунда бичии ортулукту көрүп каан. Ол болза Буура дааның шыпшыы болган. Демир салын аӊаа доктаадып, өртеп алырын күзей берген. Бис шупту ол кижилерден укталып тывылган бис». (Менхен-Хелфен, 2004: 283).
1927 чылда Москвага парлаттынган «Демир-Сугнуӊ унун дургаар эжиндирип» деп номунда орус эртемден Николай Иванович Леонов мынчаар бижээн: «Демир-Суг – Улуг-Хемниң оң талакы адыры. Демир-Суг деп аттыӊ тывылганынга дараазында байдалдар дорт хамаарылгалыг болуп турар: хемниң суунда хөй эвес хемчээлдиг демирниӊ барын геологтуг шинчилээшкиннер бадыткаан. Суг кошкак кызылсымаар өӊнүг болганы илерээн. Бо чүүлдер сугда демирниӊ кислород-биле каттышканындан тывылган бүдүмелдер барын херечилеп турар. Ынчалза-даа өттүр көстүп турар шилге сугну узуп аарга, ол кылагар болуп турар. А ол черниӊ чурттакчылары хемниң адын демир сал-биле холбап турар деп В.М. Родевич бижээн (авторнуӊ тайылбыры). Тыва улустуң демир сал дугайында хөй санныг тоолчургу чугааларында Буура дааныӊ кырында демир сал бар деп чүүлдү утпас болза эки».
Демир сал дугайында бир онзагай тайылбыр Николай Федорович Катановтуң ажылында бердинген: «Буура дааныӊ кырында демир сал бар. Ол салды тывалар кандыг-ла-бир маадыр кижиниң деп санап турарлар». (Катанов, 2011: 79)
Орук харылзааларыныӊ инженери Всеволод Михайлович Родевич боду демир салды ийи карактары-биле көрүксеп чораан: «Демир сал Урянхай ыйгылаажында
Буура дааның кырында чыдар деп чүвени билип алган мен. Шынап-ла, ол даг ШагаанАрыг болгаш Чаа-Хөлдүң дужунда болган. Ак-көк дээрже бедип үнген чалым хаяларлыг Саянның кыдыкы даглары мурнуу Крымда Ай-Петри дагларынга кончуг дөмей. Делегейге суг халавы болган соонда, чүгле ийи: бир эр, бир херээжен кижи демир салдың дузазы-биле дириг арткан деп урянхайларның тоолчургу чугаазы бар. Демир сал Буура дааныӊ кырынга кээп доктааган. Ол салды көрген кижилер база бар: аар демир дээрбектер-биле тудуштурган кончуг чоон ыяштар. Он чыл бурунгаар сал бүрүнү-биле тода көстүп чыткан, ам ооӊ чартыын чиңгис болгаш даг торфтуг тулаа тудуп чий берген. Дагныӊ шыпшык бажындан Улуг-Хемниң бир адыры Демир-Суг деп хем бодунуӊ эгезин ап, хап бадып чыдар. Ол хемни демир салга тураскаадып Демир-Суг деп адаан. Нойнуӊ ковчегин көрүп алыры кижи бүрүзүнге өөрүшкү, ынчангаш мен Буура дааныӊ кырынче үнер деп шиитпирлеп алган мен. Аът кокпазыбиле үнүпкен бис. Орук айтыкчызы кылдыр ол черде чурттап турар лама кижини хөлезилеп алган мен. Ол кижиге демир салды элээди назынында ачазы айтып, көргүзүп берген.
Ырактан куу кылдыр көстүр дагларныӊ чанынче чоокшулай бээривиске, борбак арыгларлыг болгаш аяӊнарлыг элээн каш кезектерге чарылган ышкаш болду. Сынның кырында пөштүг, хадыларлыг арга шөйлү берген. Ооң бичии адаанда, соӊгу талазында, сырый терең оъттуг одарлар чаттыла берген. Ол черден ийи черлик өшкү бистен корткаш, хоюп дезип ыңай болдулар. Дөртен метр бедик чалым туруг хаялар чугай дажының ак кристаллдарындан бүткен болду. Дагныӊ шыпшык бажында өргүл ӊзузу-биле чыгган даштарны «оваа» дээр болду. Дагныӊ бедиин тодарадыры-биле мен гипсо-термометрни ажылдадыптым. Улуг-Хемниң деӊнелинге бодаарга, ол 769 сажень болду, дорту-биле 10, а кокпа оруктаар болза, 15 верста (верста-….. Шыпшыктан шупту Урянхай ыйгылаажы, кижиниӊ адыжының иштинде дег, көстүп чыдар. Ооӊ даглары, арга-арыы, чурттакчы черлери тодазы-биле көстүп келир. Ам-на алдарлыг демир салды дилеп чоруптувус. Ынчалза-даа ол черни тыппадывыс: лама ойталап эгелээн. Демир сал дугайында ооӊ ачазы-даа билбес, ол боду-даа билбес.
Каш-даа акша төлээр болзуӊарза, айтып бербес мен деп барган. (Родевич, 2014: 571572)
Демир сал дугайында тыва чоннуң тоолчургу чугаазы (И.Г. Сафьяновтуң монографиязындан)
2012 чылда Иннокентий Георгиевич Сафьяновтуң 2 кезектиг (томнуг) бижимел чүүлүн парлап үндүрген. Сафьянов боду тыва дылды арыг билир болгаш, номунуң бирги кезээнге улустуӊ аас чогаалының хевирлерин киирген. 1903 чылда эде бижиттинген ооӊ «Демир сал» деп ажылын база бо кезекке парлаан. (Демир сал. Бурунгу тоолчургу чугаа). Ам ол ажылдан үзүндүнү көрээлиӊер: «Бистиң одаавыс дүрген болгаш хөглүг хып үнүп келген. Доңгууда шайывыс хайны бергенде, бистиң чанывыска улгады берген тыва кижи чедип келген. Амыр-менди солушкаш, аалчыны шай ижеринче чалаан бис. Шай ижип ора, ол кижи-биле чугаалажып эгелээн бис. Аалчывыс тергиин чугаакыр кижи болган. Аалчыны үзе кирбейн, бис хондур ооӊ чугаазын дыңнап хонган бис. Демир сал дугайында чугаазы кончуг солун болган. Мен кажан-даа ол дүннү утпас мен. Карактарын шийип алгаш, бүгү боду аай-дедир шимченмишаан, Таӊды-Тывага үе-дүпте болган суг халавыныӊ дугайында чугаалап олурду. Ол үелерде бистиң өгбелеривистиң баштарыныӊ дүктери, амгы үеде ышкаш, кара, аът кудуруу дег, кадыг турбаан. Шупту кижилер дең эргелиг чурттап чораан. Ие бойдузунга чүдүп, Дээр-ээзинге тейлеп чорааннар. Чазый-чилби чорук-даа, мегехопдаа, оор-суук-даа турбаан. Уран шевер дарганнар бижектер, балдылар, эзеӊгилер, ожуктарны кылып турганннар. Тыва чон амыр-шөлээн чурттап чораан. Ынчалза-даа аныяктар өгбелериниӊ чагыг-сөзүн уттуп, кырганнарны хүндүлевейн, оларныӊ хоругдалдарынга бүзүревейн барган. Чонунуӊ хүндүткелдиг ак чеми – сүттен азабуктуӊ суксуну араганы хайындырып, ижип эгелээн. Оларныӊ согуннары, узун чыдалары дириг амытаннарны, куштарны эъдин чиир дээш эвес, а күзелдерин хандырары-биле өлүрүп эгелээн. Эзирик кижилер бот-боттарындан өжээн негеп, чокшуп-кыржып, мал-маганын оорлажып турган. Тыва чуртунга эки эвес апарган, ынчангаш бистиӊ камгагакчывыс Ие-Бойдузувус килеӊин чортуп эгелээн. Кыжын дүвүлүг шуурганнар хадып, чайын аяс дээрни дүндүгүр булуттар дуглап, черже үргүлчүлелдиг суггур чаъстарын бадырып эгелээн. Диӊмирээшкиннер диӊмиреп, чаңныктар дүжүп, кургаг ховуларга хей-от (электрилиг оттар) кижилерни болгаш дириг амытаннарны коргудуп, маӊнап чоруп турган.
Ак-сарыг баштыг, терек дег узун, бедик тываларныӊ аразынга бир-ле чолдак, тырыӊ мага-боттуг, ыргак буттарлыг, кускун чалгыннары ышкаш, кара болгаш кадыг дүктерлиг баштыг кижи чурттап чораан. Ол кижи ады-сураа алгаан дарган кижиниӊ өөнге чурттап турган. Дарган ол кижини хөмүр өрттедип чорааш, арга иштинде аяӊдан бичии оол турда, тып алган. Бичии оолду дарганныӊ кадайы «Хөмүржүк» деп шолалап адай берген. Дарган бодунуӊ ус-шевер ажылынга оолду өөредип каан. Хөмүржүк база алдарлыг дарган болу берген, оон аӊгыда ол тергиин эки кадарчы болгаш аът мунукчузу апарган. Хөмүржүк хүрештиӊ тергиин мастери болган. Шакла ынчаар олар кады чурттап эгелээннер: Севилбаа – бай херээжен ээзи (тайылбыр А.М.), ол – ажылчын. Ам-на үрде манаан оглу төрүттүнген (тайылбыр А.М.). Бичии Кара-Сал авазы, ачазынга дузалажып эгелээн. Авазыныӊ оглунга хамаарылгазы чежедаа соок болза, ол аӊаа ынак турган. Хөмүржүк оглу-биле чааскаанзырап эгелээн, чүге дээрге чоок төрелдери-даа, чоок кижилери-даа чок турган. Бир-ле катап ол аргага олургаш, хек кушкаштыӊ элдептиг болгаш тывызыксыг эткенин дыӊнап каан. Хек үш катап эткеш, ужуп чоруй барган. Хенертен хектиӊ ужуп чоруй барган уунче шупту куштар ужуп, чыланнар соястап, кымыскаяктар, черлик өшкүлер, бөрүлер, ивилер маӊнажып чорупкан. Дириг амытаннар хөл чанындан дезип, ыраккы даглар бажынче чоруп турганннар. Кара-Сал өөнге келгеш, от кыдыынгы олуруп алгаш, дыӊнаан, көрген чүүлдерин ачазынга чугаалап берген. Оон ол бичии хууӊнарын алгаш, хөлче суглап чоруй барган. Чаъс, кочалдардан кудуп турган ышкаш, күштелип эгелээн. Хөлдүӊ эриинде баларда орааштына берген белди ол көрүп каан. Белдиӊ танактарындан алгаш, балардан адыргаш, арыг сугже салып киирипкен. Кара ооргалыг бел хая көрнүп келгеш, мынча деп дамчыткан: «Дүрген халып чана бер, ачаӊга улуг салдан кылып алгаш, бодунуӊ болгаш сээӊ амы-тыныӊны камгалазын деп чугаала». Ачазынга белдиӊ чугаазын дамчыдып берген. Аӊнар болгаш куштарныӊ чүге хөл чанындан бедик дагларже дезип турарыныӊ утказын ачазы билип каан. Даӊбажында оттуп келирге, суг өөнүӊ чанында чедип келген болган, ынчангаш бедик черже көжер ужурга таварышканнар. Шарыларга, аъттарга чүдүртүнгеш, чаа бедик черже көжүп чорупканнар. Чаъс үзүк-соксаал чок кудуп-ла турган. Чоон, бедик ыяштар үнүп турар аргага келгеш, оларны балды-биле ужуруп, аргамчы-биле так чыпшыр шарып эгелээннер. Аргамчызы четпейн баарга, Хөмүржүк дарган демир дээрбектер-биле салдыӊ чудуктарын быжыглап алган. Аажок суггур чаъстыӊ адаанга дыка хөй хонуктар дургузунда ажылдааш, демир салын кылып доозупканнар. Салынга өөн, дарганнаар черин, шупту мал-маганын чүдүрүпкеш, боттары үне халчып кээрге, улуг чалгыг келгеш, агым алгаш барган. Эжиндирип чоруп турда, үерге алыскан бедик дагларныӊ шыпшыктары көстүп келген. Мурнуу-чөөн угланыышкынныг күштүг хат салды кургай берген Буура дааныӊ шыпшыынга экелген. Кижилер болгаш дириг амытаннар дүвүрей бергеннер. Сал кырында кижилерден чүгле ийи кижи арткан: Кара-Сал болгаш ооӊ авазы Севилбаа. Салды дагныӊ кырында кургай берген черге каапкан. Бистиң аӊчыларывыстыӊ чугаазы-биле алырга, сал ам-даа ол-ла черинде бүдүн-бүрүн чыдар. Чүгле ооӊ демир дээрбектери дадарып калган. Кончуг улуг чудуктарны чиңгис болгаш оът-сиген дуй үнүп келген.
Кажан чер кыры долузу-биле кургааш, сырый оът-сиген үнүп эгелээрге, Буура дааның кырындан Кара-Сал авазы Севилбаа-биле көжүп баткаш, боттарының өөн улуг хемниң бедик эриинге тип алганнар. Севилбаа иштиг, бичии өпея төрүттүнерин манап турган. Ол чорук Хөмүржүк биле Севилбааныӊ кыска-даа болза, аас-кежиктиг чуртталгазын херечилеп турган. Удаваанда ак шырайлыг чаптанчыг чараш уруг төрүттүнүп келген».
Демир сал дугайында тоолчургу чугаа шаандагы үеде-ле тывылган. Ол тоолчургу чугааны алдарлыг тоолчулар, ыраажылар аӊгы-аӊгы хевирлерлиг кылдыр боттарыныӊ салгалдарынга дамчыдып келген. Ынчалза-даа оларның чаңгыс ниити чүвези: Буура дааның кырында шык аразында демир сал ам-даа чыдар. Ол сал аңаа чыдырда, кандыг-даа күштер тыва чонну базымчалап шыдавас. 1903 чыл. Шагаан-
Арыг аксы, Таңды-Тыва.» (Сафьянов, 2012: 20-31)
ТувИКОПР СО РАН-ның директорунуң эртем талазы-биле оралакчызы, геология-минералогия эртемнериниң кандидады Андрей Монгуш.
Багыр дугайында
Эр адым: Багыр...
Эр эрдэм Кадын...
Чус эр...
Төп Азияныӊ төөгүзүн болгаш культуразын өөренип көөрү-биле Тывага ол үеде келген турган Александр Данилович Грач 1969 чылда Улуг-Хем районнуӊ Эйлиг-Хем деп черинге эртем-шинчилел ажылдарын чорудуп тургаш, бир онзагай базырыкты казып тыпкан. Базырык тускай чагылыг болган. Чагыда киир каккан сөстерни кысказыбиле айтыр болза «Эр адым Багыр» дээн. Амгы уеде ол чагыны Тываныӊ национал музейдине шыгжаан. Оон аӊгыда базырыктан «Тиилелге удавас келир» деп сөстерлиг Корандан алган араб бижимелдиг селеме (хылыш) база тывылган.
Тыва даглар, тыва ховулар, тыва хемнер, тыва оът-сиген… Оларны чус-чус салгалдар дургузунда бурунгу тыва чурттакчыларныӊ болгаш янзы-буру эжелекчилерниӊ аът-хөлгелери тепсей базып чораан. Оргу-шөлдуг Тыва Төп Азияныӊ болгаш Мурнуу Сибирьниӊ, Ортаакы Азияныӊ болгаш Казахстанныӊ чоннарыныӊ үндезин төөгүзүнге шиитпирлиг рольду ойнаан чаӊгыс эвес удаа болган хан төгуушкуннуг тулчуушкуннарыныӊ шөлу болуп келген. Бир ындыг болуушкун IX чус чылдыӊ ортаа уезинде болган.
840 чыл. Бурунгу тюрк уениӊ төнчузу. Ол уениӊ тайылбырын бир дугаар тодаргайы-биле А.Д. Грач кылган [Грач, 1966]. Төп Азияныӊ соӊгуу чугунге ийи кончуг улуг куруне каттыжыышкыннары турган – Уйгур каганат, ооӊ тову Моолда ОрдуБалыкка турган, база Ортаа Енисейде Минусинск ооражында Кыргыс каганат турган. Оларныӊ аразында амгы Тываныӊ девискээринге чээрби чыл уламчылаан дайынныӊ туӊнелинде енисей кыргыстары тиилеп унген. Кыргыс Ажы (Ажы – тыва аймак) дээрги уйгур дээргиге мынчаар бижээн:
«Сээн салым-чолумуӊнуӊ төнчузу келген. Мен удавас сээӊ алдын өргээӊ алгаш, ооӊ мурнунга аъдым тургускаш, тугум киискидип ундурер мен» (Бичурин, 1950, с. 355). Ооӊ чугаалааны ӊзугаар 840 чылда шынап-ла тиилелгени кыргыс аймак алган.
Ол уени Төп Азияныӊ болгаш Мурнуу Сибирьниӊ төөгузунде В.В. Бартольдуӊ чогумчалыг адааны-биле «кыргыс өндур куруне» уезиниӊ эгези деп санаттынган. Ол уеге хамаарыштыр тодаргай унелелди Ю.С. Худяков мынчаар берип турар: «Ол уе кыргыс төөгунуӊ сылдыстыг уези болган… кажан кыргыстар оргу-шөлдуг Азияныӊ делгемнерин бодунуӊ эргезинге киир чагырып ап шыдапкаш, хөй-хөй чоннарга бодунуӊ дугайында турскаалды арттыргаш, төөгу шинчилекчилериниӊ кичээнгейин боттарынга хаара туткан. Кыргыстарныӊ төөгузунге сонуургал, оларныӊ Төп Азияга кээп турганыныӊ ачызында, Мурнуу Сибирьниӊ кандыг-ла бир амгы уениӊ тюрк дылдыг чоннарыныӊ этногенез айтырыгларыныӊ кызыгаарындан оранчок ажыр унуп турар» (Худяков, 1982, с 62-63).
IX-X чус чылдыӊ тюрк дылдыг көшкун чону болза хөй санныг археологтуг тураскаалдарны артырып каан. Оларныӊ хөй кезии Тываныӊ девискээринде турар, ол болза өртеткен мөчулерлиг базырыктар, суггат системалары, сактыышкын тудуглары, бурунгу тюрк эпитафия-бижимелдер бооп турар. Оларныӊ ачызында амгы уеде IX-X чус чылдарда /стуку Енисей бассейнинге чурттап чораан улустуӊ культурлуг овуршырайын долузу-биле өөренип көруп болур. Ындыг-даа болза оларныӊ дыка кыска хуусаада тургузуп алганы куруне каттыжыышкыны быжыг эвес болган, база бистин эрага чедир I муӊ чылдыӊ төнчузунде эрги кызыгаарларынга олар эглип келгеннер. Кыргыстар Төп Азиядан аткаарлай берген болгаш Ортаакы Азияже эглип келгеннер. Енисей кыргыстарыныӊ 840 чылдыӊ соонда делгем эжелээшкиннери археологтуг материалдарда кайы-хире көскузу-биле болгаш бузурелдиг илереттингени ышкаш, шак-ла олчаан оларныӊ бистиӊ эрага чедир I болгаш II муӊ чылдарныӊ кызыгаарында улаштыр болган салым-чолунга хамаарыштыр шынзыдылгалары булуртуӊ болгаш шынзыттынмаан. Төп Азия аймактарыныӊ төөгузунде болган ол өскерилгелиг уеге болза Эйлиг-Хем III базырыктар комплекизи хамааржыр. Эйлиг-Хем III деп хөөрну А.Д. Грач 1965 чылда Төп Тывага Улуг-Хемниӊ оӊ талакы эриинде Эйлиг-Хем суурдан ырак эвесте эйлиг-хем шынаазындан казып тыпкан. [Грач, 1966, а, б]. Чагыларлыг бедик даш базырыктар кайгамчыктыг эки кылдыр камгалаттынган болган. Ынчангаштыӊ тус черниӊ чурттакчылары ол черни Бедик-Хорум деп адап алган чылдагааны ол бооп болур.
Казымал ажылдарны ленинградтыӊ археологтары болгаш тыва школачылар чорудуп турган. Казыышкыннарныӊ туӊнелдери оон бооп болгу дег идегелдеринден ажыр эки туӊнелдерлиг болган. Хөөрнуӊ материалдары бугудези кайгамчыктыг болган: элбек болгаш янзы-буру кады ап чоруур херекселдер, олар кайгамчык эки камгалаттынган болган, Төп Азияныӊ ханызындан тыпкан олча болза, өске черден экелген деп санаттынып турар дамаск кандан кылган араб бижимелдиг селеме (хылыш), кыргыс маадырлар – Багырныӊ болгаш Кара Йашаныӊ адындан бижип каан рун бижимелдерлиг чагылар бар болган. Ээзиниӊ адын бижип каан казымалдар дээрге ортаакы чус чылдарныӊ археологизында онзагай болуушкун бооп турар, кажан төөгунуӊ карактарынче көруп болур, шинчилеп турар базырыктарда ажаап каан тодаргай төөгулуг кижилерниӊ аттарын адап болур арганыӊ тыптып келгени дыка онзагай бооп турар. Ынчангаш Эйлиг-Хем III хөөрнуӊ казыышкыннары чуге эртем болгаш ниитилелге дыка улуг сонуургалдыг болганы база билдингир. Тываныӊ билдингир шулукчузу Юрий Кунзегеш бодунуӊ шулуктер чыындызын «Багырныӊ хылыжы» деп адаан.
Шинчилээн тураскаалдыӊ эртем ӊзугаар анализи оон шулукте утказындан элээн нарын болган. Ындыг-даа болза ол дендии сураглыг, билдингир апарган. Эйлиг-Хем III хөөрнуӊ материалдары Кызыл хоорайда Тываныӊ национал музейиниӊ фондуларында шыгжаттынган болгаш Тываныӊ ортаакы чус чыл деп эгеге делгеттинип турар. Тыва культураныӊ төөгузунде X чус чылдыӊ төнчузун болгаш XI чус чылдыӊ эгезин ол тураскаалдыӊ ады-биле адаан. [Кызласов И., 1977, с. 15]. Ол аразында Эйлиг-Хем хөөру амгы уеге чедир колдуунда парлаттынмаан хевээр арткан. Ону чырыдып ундурери эргежок чугула болгаш чидиг бооп турар.
Енисей кыргыстары, бурунгу Уйгурлар, Кок тюрктар биле чергелештир, амгы уениӊ тываларыныӊ өгбелери бооп турар.
Ховуларныӊ кайгамчыктык шинчилекчизи, Төп Азияныӊ төөгузунуӊ болгаш культуразыныӊ талазы-биле хөй санныг эртем ажылдарыныӊ автору А.Д. Грач бодунуӊ назынындан эртежик чоруй барган
Буура дааның эдээнде чурттап турар чон дугайында
Тыва чон эрте бурунгу уелерден бээр хой, өшку, чылгы малды болгаш бода малды, ивини, тевени азырап чораан. Азырал дириг амытаннарга хандыкшылын салгалдарынга дамчыдып берип чораан. «Хойлуг кижи – каас, инектиг кижи – тодуг» - деп, тыва улустуӊ улегер домаа база бар.
Амгы уеде тыва чон бодуну ӊбурунгу чаӊчылдарын уламчылап, малмаганын азыравышаан, ажы-төлун ол херекке өөредип чоруур. Көдээ ажылагыйныӊ 80 хуузу мал ажылынга хамааржыр. Мал ажылыныӊ кол адыры хой ажылы, а амгы уеде өшку ажылы болур. Көдээ ажыл-агый продукцияларыныӊ: дук, эът, кештиӊ, 40 хуузу хой болгаш өшку ажылынга онаажыр
ошку ажылы – мал ажылыныӊ адыры. Янзы-буру продукцияны бээр: өшку суду – бичии уругларга болгаш ижин-хырын аарыг кижилерге ижерге кончуг ажыктыг, оон быштакты болгаш өске-даа ак чемнерни будуруп кылып болур. ошку эъди амдан болгаш хоолуулуунуӊ талазы-биле хой эъдинге деӊнежип турар.
Тускай дук уксаалыг өшкунуӊ дугу чаӊгыс аай, дендии быжыг, тырыӊ, шөйлуучел болгаш кылаӊнааш. Оон дуктегер пөстер, хевистер, трикотаж болгаш өске-даа чуулдерни аргып-даарап будуруп турар. +шку чуу чиӊге (15-20 мк), чымчак, быжыг болгаш чылыг. Ол шаараш, угулзалай аргаан аржыылдар, шальдар аргыырынга херек чиг-эт болуп чоруур. +шку кежинден бедик шынарлыг шевро (чымчак савыяа), хром (нарын булгаар) болгаш өске-даа хевирниӊ кештерин кылып, будуруп турар. Анай кежинден лайканы (эттеп каан алгыны) кылып турар. Тереӊ дуктуг өшку кежинден дуктуг алгы кылып болур.
Улуг-Хем кожууннуӊ Эйлиг-Хем сумузунуӊ девискээри – шээр, бода мал болгаш чылгы мал азыраарынга кончуг таарымчалыг чер. Шаанда, феодалдыг Тывага, маӊаа Кыргыс Шожул деп арат чурттап чораан. Ол коданынга муӊ кара хойлуг чораан. Адааргаачал кижилерниӊ кара сагыштыг сеткили-биле Кыргыс Шожул репрессияга таварышкан. Ооӊ муӊ кара хоюн хавырып алган. Чоннуӊ чугаазындан алырга, бо черге база бир төлептиг ашак кижи чурттап чораан. Ооӊ шола адын «Ак-Чылгы» дээр турган, чуге дээрге ол муӊ ак чылгы малдыг чораан. Ак-Чылгыныӊ чылгы малы араттарныӊ тараа шөлунге кандыг-даа хора чедирбейн турган. Чылгы мал одар унерде-даа, суг ижерде-даа чиӊге кокпа-биле шуужуптар турган.
Шаг-уеден бээр ыдыктыг хам Буура даанга чурттап чораан ал