PROVERBIA ET DICTA.
В художественной и научной литературе, в речи образованных людей обычно используются выразительные, лаконичные латинские крылатые выражения, афоризмы, изречения, пословицы, поговорки, условные термины и сокращения. За каждым из них стоит целая история – обстоятельства жизни людей древности и средневековья, то или иное литературное произведение, необычная или, напротив, обыденная для той эпохи ситуация. Многие из них по происхождению – древнегреческие, переведённые на бывшую более понятной латынь. А по образцу старинных создавались афоризмы и девизы более позднего времени. К античным, греко-латинским фразам восходят многие пословицы и поговорки современных языков. Кроме того, легко запоминаемые латинские крылатые слова и афоризмы позволяют с пользой и вразумлением освоить и закрепить многие языковые явления латыни.
Эта выборка латинских крылатых выражений, условных терминов и общепринятых сокращений предназначена для студентов-гуманитариев. Перевод и комментарий не даются, прежде всего, потому, что этот список должен использоваться как учебный аудиторный материал и как пособие для контроля и самопроверки.
При знакомстве с иностранным языком, на мой взгляд, следует добиваться того, чтобы все изучаемые тексты становились абсолютно ясными – вплоть до максимально точного, даже буквального, перевода. Поэтому я старался представить здесь достаточно простые фразы и слова, по возможности избегая тех образцов, где имеются сложные для понимания неспециалистом лингвистические конструкции – например, конъюнктивное наклонение, трудные случаи употребления латинских времён и падежей и т. п. Небольшое количество лингвистических сложностей присутствует тут из-за популярности и распространённости этих фраз, а ещё потому, что должно же хоть что-то быть оставлено, так сказать, на вырост.
Венгерская лингвистка Като Ломб так писала о своём первом, ещё детском знакомстве с латинскими афоризмами: «Сама я латынь ещё не изучала, но, листая книги моей старшей сестры, наткнулась однажды на латинские поговорки. Зачарованная, по слогам разбирала я звучные, красивые изречения и их венгерский перевод: «Juventus – ventus» («молодо – зелено», дословно: «юность – ветер»), «Per angusta ad augusta» («лиха беда начало», дословно: «через теснины – к высотам»). Так вот, значит, из каких жемчужных кирпичиков можно строить мосты от смысла к смыслу? Несколько пословиц, выразивших народную мудрость в нескольких кристально красивых словах, – и я влюбилась в языки». (Ломб К. Как я изучаю языки. М., 1978. С. 12.)
1. A posteriōri
2. A priōri
3. Ab ovo
4. Ab urbe condĭta
5. Ad absurdum
6. Ad fontes
7. Ad hoc
8. Ad Kalendas Graecas
9. Ad maiōrem Dei gloriam
10. Ad patres
11. Aeterna urbs
12. Age quod agis
13. Alea jacta est
14. Alma mater
15. Alter ego
16. Amat victoria curam
17. Amicus certus in re incertā cernĭtur
18. Amicus Plato, sed magis amica verĭtas
19. Anno Domĭni
20. Ante meridiem (a. m.)
21. Aqua vitae
22. Aquĭla non captat muscas
23. Argumentum ex silentio
24. Ars longa, vita brevis
25. Artes liberāles
26. Audāces fortūna juvat
27. Aurea mediocrĭtas
28. Aurōra Musis amīca
29. Aut Caesar aut nihil
30. Aut cum scuto, aut in scuto
31. Aut vincĕre, aut mori
32. Ave Maria (regĭna coeli)!
33. Ave Mater Dei!
34. Ave, Caesar, (Imperātor), moritūri te salutant!
35. Avis rаrа
36. Barbam video, sed philosŏphum non video
37. Bellum omnium contra omnes
38. Bis dat, qui cito dat
39. Carpe diem
40. Casus belli
41. Cave canem!
42. Cetĕrum censeo Carthagĭnem esse delendam
43. Circŭlus vitiōsus
44. Citius, altius, fortius!
45. Civis Romānus sum
46. Cogĭto, ergo sum
47. Conditio sine quā non
48. Confer! (cf.)
49. Consuetūdo est аltĕrа natūra
50. Contra spem spero
51. Contra vim mortis nоn est medicāmen in hortis
52. Corrigenda
53. Credo
54. Credo quia absurdum
55. Cucullus non facit monachum
56. Cui prodest?
57. Cum grano salis
58. Cum tacent, clamant
59. Curricŭlum vitae
60. De facto
61. De iure
62. De mortuis aut bene aut nihil
63. De te fabŭla narrātur
64. De visu
65. Dei gratiā
66. Desiderāta
67. Deus ех machĭna
68. Dictum – factum
69. Dies diem docet
70. Divĭde et impĕra
71. Dixi
72. Dixi et anĭmam levāvi
73. Do ut des
74. Docendo discĭmus
75. Dulce et decōrum est pro patria mori
76. Dum spiro, spero
77. Dura lex, sed lex
78. Dе iure
79. E plurĭbus unum
80. Et ego in Arcadiā
81. Edicio princeps
82. Elephantum ех muscā facis
83. Epistŭla non erubescit
84. Errāre humānum est
85. Errāta
86. Et cetĕra (etc.)
87. Et fumus patriae est dulcis
88. Et tu autem, Brute! (Et tu quoque, Brute! Et tu, Brute!)
89. Ex cathĕdra
90. Ex libris
91. Ex officio
92. Ex oriente lux
93. Exempli gratia (е. g.)
94. Exemplis discĭmus
95. Festīna lente
96. Finis corōnat opus
97. Genius loci
98. Gens una sumus
99. Graecum est, non legĭtur
100. Gratis
101. Gutta cavat lapĭdem
102. Habent sua fata libelli
103. Hannĭbal ante portas
104. Hic et nunc
105. Hic Rhodus, hic salta!
106. Hic sunt leōnes
107. Histōria magistra vitae
108. Hodie Caesar, cras nihil
109. Hodie mihi, cras tibi
110. Homo homĭni lupus
111. Homo novus
112. Honōres mutant mores
113. Honōris causa
114. Horror vacui
115. Ibi victōria, ubi concordia
116. Ibidem (ibid.)
117. Id est (i. e.)
118. Idem (id.)
119. Ignorāmus (et simper ignorabĭmus)
120. Ignorantia nоn est argumentum
121. In memōriam
122. In nomĭine Patris et Filii et Spirĭtus Sancti
123. In saecŭlō saeculōrum
124. In vinō verĭtas
125. In vitro
126. In vivo
127. Incognĭto
128. Inter arma tacent Musae
129. Ipse dixit
130. Item
131. Ius taliōnis
132. Iustitia regnōrum fundamentum
133. Labor omnia vincit
134. Lingua est hostis homĭnum amicusque diabŏli et feminārum
135. Locus commŭnis
136. Loсо citāto (loc. сit.)
137. Lupus in fabŭlā
138. Lux veritātis
139. Magister dixit
140. Manus manum lavat
141. Mare nosrtum
142. Mea culpa (mea maxima culpa)
143. Medĭce, cura te ipsum
144. Mens sana in соrрŏrе sano
145. Miles gloriōsus
146. Miscellanea
147. Modus vivendi
148. Natūra non facit saltus (Histōria non facit saltus)
149. Navigāre necesse est, vivĕre non est necesse
150. Nemo nascĭtur doctus
151. Nomen est omen
152. Nomen nescio (N. N.)
153. Nomĭna odiōsa sunt
154. Non olet (Pecunia non olet)
155. Non progrĕdi est regrĕdi
156. Non scholae, sed vitae discĭmus
157. Nosce te ipsum
158. Nota bene (NB)
159. Nulla dies sine lineā
160. Nulla regŭla sine exceptiōne
161. O tempŏra, о mores!
162. O, sancta simplicĭtas!
163. Omnia mea mecum porto
164. Omnia vincit amor
165. Opĕre citāto (op. cit.)
166. Orbis terrārum
167. Orа et labōra
168. Otium post negōtium
169. Panem et circenses! (Panem et circumvenīres!)
170. Pars pro toto
171. Passim
172. Pater familias
173. Pater noster
174. Pater patriae
175. Patria potestas
176. Pax Romāna
177. Pax vobiscum!
178. Per aspera ad astra
179. Per risum multum debes cognoscĕre stultum
180. Pericŭlum (est) in morā
181. Perpetuum mobĭle
182. Persōna (non) grata
183. Philosōphiae doctor (Ph. d.)
184. Plenus venter nоn studet libenter
185. Post factum
186. Post hoc, ergo propter hoc
187. Post meridiem (p. m.)
188. Post mortem nihil est, ipsaque mors nihil
189. Post scriptum (P. S.)
190. Primus inter pares
191. Pro et contra
192. Pro formā
193. Qualis artĭfex pereo!
194. Qualis rex, talis grex
195. Quantum satis
196. Quo vadis?
197. Quos ego!
198. Repetitio est mater studiōrum
199. Requiem aeternam dona eis, Domine
200. Res gestae
201. Res publica est res popŭli
202. Salus populi suprēma lex (Salus rei publicae suprēma lex; Regis voluntas suprēma lex)
203. Sancta simplicĭtas!
204. Sapĕre aude!
205. Sapienti sat
206. Scientia potentia est
207. Scilĭcet (sc.)
208. Sequens (sq.) / Sequentes (sqq.)
209. Sero venientĭbus ossa
210. Si vales, bene est, ego valeo (S.V.B.E.E.V.)
211. Si vis pacem, para bellum
212. Sic transit gloria mundi
213. Sic!
214. Similia similibus curantur
215. Sine annō (s. a.)
216. Sine doctrinā vita est quasi mortis imago
217. Sine irā et studiō
218. Sine locō (s. l.)
219. Sit tibi terra levis
220. Solus cum solā non cogitabŭntur orāre «Pater noster»
221. Spirĭtus vini
222. Stabat mater dolorōsa
223. Status quo
224. Sub rosā
225. Sub specie (Sub specie aeternitātis)
226. Suum cuique
227. Tabula rasa
228. Taedium vitae
229. Terra incognĭta
230. Tertium nоn datur
231. Ultĭma ratioregum
232. Ultĭma Thule
233. Urbi et orbi
234. Vade in pace
235. Vade mecum
236. Vae victis!
237. Vale!
238. Veni, vidi, vici
239. Verba volant, scripta manent
240. Verbātim
241. Versus (vs.)
242. Verte!
243. Veto
244. Via dolorōsa
245. Vide!
246. Vita nostra brevis est
247. Vita sine libertate nihil
248. Vivĕre est cogitāre
249. Vivĕre est militāre
250. Vivos voco
251. Volens nolens
252. Vox popŭli – vox Dei