Ян-ян ярать таврана,
Çуркуннехи хавас юрă
Килсе кĕрет хăлхана.
Урам тăрăх çыннисем
Улпут пекех утаççĕ.
Пӳрт хыçĕнче шавласа
Ачи-пăчисем выляççĕ.
Нар пек хитре хĕрĕсем
Акăшсем пек утаççĕ,
Чăнкăр-чăнкăр тенкисем
Йăлтăртатса пыраççĕ.
Çĕр çĕмĕрсе каччăсем
Ташлать хапха умĕнче.
Пурăнăçсем, ах, аван
Аслă Силпи ялĕнче!
Çакă çутă тĕнчере
Вăйли çук та этемрен:
Шывсем çинче, çĕр çинче
Хуçа пулса вăл тăрать.
Анчах вăйлă этем те
Хăй тĕнчине пăхăнать.
Укçапала эрехех
Çынна ăсран кăларать.
Аслă Калăм эрнинче
Мĕнле чăваш ĕçмен-ши?!
Тарăн нӳхреп ăшĕнче
Мĕн чул сăра пĕтмен-ши?!
Ĕçнĕ те çав, çинĕ те,
Йĕркипеле сикнĕ те;
Унсăр пуçне еплелле
Тăвас тетен праçнике?
Кун иртнĕçем урамра
Ӳсĕр çынсем нумайрах,
Каç пулнăçем вăрмана
Сасă каять хытăрах.
Ĕçе-ĕçе, каçалла
Ӳсĕр чăваш ывăнать,
Çуркуннехи пылчăк та
Канма çемçе туйăнать.
Выртать чăваш улпут пек,
Шухăшламасть ăçтине,
Пĕтĕм урам тăршшĕне
Кăшкăрать хăй юррине:
«Нумай ĕçле, нумай çи,
Хытă тарла, хытă ĕç!
Эрех тесен ĕç çынни
Нихăшĕ те тиркемест.
Вăхăчĕпе ĕçлĕпĕр,
Вăхăчĕпе ĕçĕпĕр.
Килте ĕçме пулмасан
Кӳршĕ патне кĕрĕпĕр.
Кӳршĕн ĕçме пулмасан
Уйранне те ĕçĕпĕр.
Уйранĕ те пулмасан
Турă парасса кĕтĕпĕр».
Калăм иртет, юр пĕтет,
Çурхи суха та çитет;
Чăваш часах урăлмасть,
Мухмăр иртсе каяймасть.
Ĕнтĕ ӳсĕр чăвашсем,
Урăр çине тăрăр-ха!
Ем-ешĕлех çӳл тусем,
Шыв та чакнă çырмара.
Эй, пиччесем, тăрăр-ха,
Урлă-пирлĕ пăхăр-ха:
Ака пуçне тӳрлетес,
Урапана тирпейлес.
Сивĕ шывпа çăвăнсам,
Питне-куçна тĕс кĕтĕр;
Авантарах апатлан,
Ака тума вăй кĕтĕр.
Кӳлес ĕнтĕ лашана,
Тухса каяс акана.
Эй Турăçăм, сывлăх пар,
Акнă тыррăма ăнтар!
Сарӑ хӗр
Ешĕл курăк хушшинче
Сап-сарă чечек ӳсет,
Аслă Силпи ялĕнче
Нарспи ятлă хĕр ӳсет.
Пичĕ-куçĕ пит хӳхĕм,
Хирти сарă чечек пек.
Икĕ куçĕ хуп-хура,
Икĕ хура шăрçа пек.
Явăнаççĕ хыçалта
Çивĕт вĕçĕ кăтрисем.
Утса-утса пынă чух
Шăнкăртатать тенкисем.
Куçĕсемпе пăхнă чух
Каччăн чĕри çĕкленет,
Çӳхе тути кулнă чух
Каччăн чунĕ çемçелет.
Хирти сарă чечеке
Ăшă куçпа кам пăхмĕ?
Ун пек лайăх хитре хĕре
Мĕнле каччă юратмĕ?
Хĕвел анса ларсăнах
Питне çăвать, шăлăнать,
Вăййа тухма шӳлкеме
Кăкăрĕ çине çакать,
Шăнкăр-шăнкăр теветне
Хулпуççи урлă ярать,
Хĕрлĕ пурçăн тутăрне
Хĕрле çавăрса çыхать.
Вăйăсенче ун сасси
Кайăк сасси евĕрлĕ,
Ахăлтатса кулнă чух
Çирĕп çын ку темелле.
Вăйă саланичченех
Савăнтарать сассипе.
Ирхи çăлтăр хăпарса
Йăл-йăл кулать тӳпере.
Хăйĕн ашшĕ килĕнче
Нарспи канлĕ çывăрать:
Ырă тĕлĕксем курса
Тĕлĕкре те савăнать.
Ирех тăрать, тумланать,
Нарспи ĕçе тытăнать:
Е пурçăн çип илет те
Юрла-юрла тĕрĕ тăвать;
Е çĕлеме ларать те,
Çĕвви шăрçа пек пулать —
Сӳс хӳреллĕ хурçă йытă
Пĕр кĕрет те пĕр тухать;
Е пир тĕртме ларать те
Вылянтарать ăсине;
Е хултăрчă тытать те
Çипне тиет çĕррине;
Е сак çинчи кушакĕ
Питне çăва пуçласан,
Апат хатĕр хăнашăн
Алли-ури çăмăлран...
Аван иртрĕ пурăнăç
Хĕрĕн çулĕ туличчен,
Ашшĕ килне хăтана
Çичĕ ютран киличчен.
Нарспи ашшĕ Михетер
Çĕрме пуян пурăнать.
Вăл хăй хĕрне юратать,
Нарспийĕпе мухтанать:
«Ман хĕр пекки камăн пур?
Кама пӳрнĕ ун пек хĕр?
Пушмак çук-и хĕрĕмĕн?
Çӳрет-и вăл тенкĕсĕр?
Силпи ялĕ ĕмĕрне
Ун пек хĕрсем курас çук!
Пĕр чăваш та хăй хĕрне
Михетер пек пăхас çук!
Михетере мĕн çитмен?
Мĕнĕм çук-ши çуртăмра?
Кĕмĕл тенкĕ, тĕртнĕ пир
Сахал-ши-мĕн çӳпçемре?
Тырă-пулă туллиех
Ишĕлмест-и кĕлетре?
Çу, сĕт-турăх, сăра-пыл
Тулли мар-и нӳхрепре?»
Чăн сăмахăн суйи çук:
Михетерĕн мĕн çитмест?
Пĕтĕм ялта пĕр пуян,
Ăна никам çитеймест.
Унăн çурчĕ хула пек,
Кĕрсен витĕр тухма çук.
Хуралтисен тăррине
Чăх-чĕп вĕçсе çитме çук.
Картиш тулли япала
Купаланса выртаççĕ.
Кĕлет тулли тыррисем
Тăкăнас пек тăраççĕ.
Урхамах пек лашисем
Утă-сĕлĕ çиеççĕ,
Унăн выльăх-чĕрлĕхсем
Пичĕке пек çӳреççĕ.
Турикасри çак кил-çурт
Аякранах курăнать —
Пирĕн ватă Михетер
Тивĕçлипе мухтанать.
Çак ырă çын Михетер,
Хăйĕн хĕрне юратса,
Аслă çăварни хыççăнах
Хучĕ ăна çураçса.
Пулас туя ял-йышсем
Тӳсеймесĕр кĕтеççĕ:
— Икĕ пуян пĕрлешсен
Шеп те пулĕ туй! — теççĕ. -
Çинçе хăçан çитĕ-ши?
Епле вăхăт ирттерес?
Çимĕк кунĕ инçе-ши?
Епле унчченех тӳсес? —
Михетерĕн килĕнче
Парне валли çĕлеççĕ.
Туйăн хăватне сиссе,
Вăйран тухса ĕçлеççĕ.
Анчах Нарспи, сарă хĕр,
Туй пуласран хурланать:
Вăрттăн-вăрттăн вăл йĕрет,
Сетнер ятне асăнать.
Ял вĕçĕнче, тукасра,
Пĕчĕкçеççĕ пӳрт ларать.
Амăшĕпе çак пӳртре
Сетнер ача пурăнать.
Чипер ача Сетнерĕн
Пĕр урхамах лаши пур,
Ватă карчăк амăш пур,
Вĕри юнлă чĕри пур,
Кунĕн-çĕрĕн ĕçлеме
Икĕ вăйлă алли пур.
Тăшман пуçне пĕтерме
Вĕри вут пек çилли пур.
Унтан урăх Сетнерĕн
Нимĕн те çук япала.
(Анчах асту: Михетер
Хĕрне памасть çукалла.)
Пирĕн Нарспи, сарă хĕр,
Çав Сетнере юратать,
Çавăнпала сарă хĕр
Туй пуласран хурланать.
Çӳллĕ валак патĕнче
Ватă йăмра ешерет.
Куллен ирех çавăнта
Сетнер Нарспие кĕтет.
Кĕте-кĕтех шăварать
Урхамах пек лашине.
Шыва анать витрепе
Нарспи куллен ирхине.
Нарспи икĕ витрипе
Шăлтăр-шалтăр килет-çке,
Савăннипе Сетнерĕн
Чĕри кăлт-кăлт сикет-çке.
Нарспин çӳхе тутисем
Кулаççĕ-çке таçтанах,
Çӳллĕ валак пуçĕнче
Сетнер тăрать çутăлсах.
Йăлтăр-ялтăр куçĕсем
Сар хĕр çине пăхаççĕ,
Сар мăйăхлă тутисем
Ăшă сăмах калаççĕ.
Ҫимӗк каҫӗ
Шăнкăртатса шыв юхать
Çӳллĕ валак пуçĕнче,
Кĕмĕл пекех ялтăрать
Шывĕ хĕвел çутинче.
Кĕмĕл мерчен тухьяпа
Сарă хĕрĕ шыв ăсать,
Сарă каччă калаçса
Хăй лашине шăварать.
Çӳллĕ йăмра ăшĕнче
Кайăк юрлать юррине,
Лаши ĕçсе тăнăçем
Каччă калать сăмахне:
«Çаплах вара, Нарспиçĕм,
Çук-ши манăн ăрăскал?
Çаплах сана ют çĕре
Илсе кайĕ-шим усал?
Ах, телейĕм çук-тăр çав,
Аçу-аннӳ пит пуян!
Хăйсен пуянлăхĕпе
Пăрăнаççĕ çук çынран».
«Ан ӳпкелешсем, Сетнер,
Мĕншĕн çынна ӳпкелес?
Ăçта тарса каяс-ха
Пуян атте-аннерен?
Атте-анне ухмах çав,
Мĕн каласа кăнтарас?
Мĕн тăвар-ха, кала-ха,
Мĕнле пирĕн май тупас?
Хĕвел ансан, каç пулсан,
Паян туя лартаççĕ,
Хушăлкари пуянпа
Манăн туя пуçлаççё.
Тăшман ытла хаяр тет,
Епле унтан хăтăлас?
Сетнер, Сетнер, кала-ха,
Ăçта каяс, мĕн тăвас?
Сана тем пек юратса,
Савса эпĕ пурăнтăм.
Анчах çапах çак куна
Çамрăк пуçăмпа куртăм».
«Пĕртен-пĕрех пуçăм пур,
Вĕри юнлă чĕрем пур,
Ватă карчăк аннем пур,
Урхамах пек утăм пур,
Вĕсенчен те хаклăрах
Чунăм савни эсĕ пур,
Анчах сана та паян
Туртса илен тăшман пур,
Вăл тăшмана пĕтерме
Икĕ вăйлă аллăм пур,
Анчах, ăна пĕтерсен,
Унран усал тĕнче пур.
Хăвăн кăмăлу пулсан
Лашам çине лартăттăм,
Аяккаллах ку ялтан
Вĕçĕттĕм те кайăттăм».
— Сетнер, таврăн хăвăртрах,
Шыва анать пĕр арăм...
Чун савнипе калаçса
Уйрăлассăн туймарăм.
«Сывă пул эппин, Нарспи,
Ан ман эппин мĕскĕне!»
Лаши сикрĕ, ыткăнчĕ,
Вĕçсе кайрĕ килнелле.
Нарспи ăна хурланса
Пăхса юлчĕ хыçĕнчен,
Хускалмарĕ вырăнтан
Савни куçран кайиччен:
«Сывă пулах, сывă пул!
Епле сана манăп-ши?
Санпа пĕрле пулмасан
Епле ютра пулăп-ши?»
— Мĕншĕн, Нарспи, хуйхăран?
Каччу ытла ватă-им?
Парнӳ ытла сахал-им?
— Терĕ арăм çитрĕ те.
Нарспи шывне ăсрĕ те
Килне утрĕ хуйхăрса,
Килне çитрĕ, йĕрсе ячĕ
Сетнерĕшĕн хурланса.
Пӳртре ватă карчăкĕ
Вăрçса çӳрет ахалех.
Сиплет тулта Михетер
Туй кӳмине пĕчченех.
Ĕçлет ватă пуçĕпе,
Пурттипеле каскалать.
Савнă хĕршĕн тăрăшса
Пичĕ тăрăх тар юхать:
«Мĕн кĕçĕнрен ӳстертĕм
Çак тарана çитерме,
Ĕнтĕ паян юлашки
Ĕçĕм пултăр хĕрĕме.
Усрĕ çитрĕ, пулчĕ хĕр —
Пуян упăшка кирлĕ,
Упăшкине тупрăмăр —
Кӳми лайăхрах кирлĕ.
Çитрĕ ĕнтĕ Çимĕк те,
Хĕрĕн туйне тумалла.
Тантăшăмсем пухăнсан
Кĕçĕр туйне лартмалла».
Михетерĕн килĕнче
Сăра пичĕки кусать,
Ялти тантăш-тăвансен
Пырĕ тĕпĕ ярăнать.
Икĕ пысăк кăмака
Тĕрлĕ апат пăсланать,
Ялти тантăш-тăвансен
Тута-çăвар çуланать.
Хура пӳртре шăпăрçă
Ларать шăпăр тӳрлетсе,
Ялти çамрăк каччăсен
Ури каять çĕкленсе.
Туйăн хăватне кĕтсе
Пурте вĕçсе çӳреççĕ,
Килти пĕр чун хуйхине
Пĕртте вĕсем сисмеççĕ.
Нарспи ларать лаççинче
Икерчĕсем çуласа,
Çураçнине асăнса,
Ларать мĕскĕн хуйхăрса:
— Çичĕ ютран килчĕ ют
Атте килне хăтана.
Сарă хĕре çураçать
Çичĕ ютри пуяна.
Атте-анне, ан васкăр,
Тата пĕр çул тăрăр-ха,
Пĕртен-пĕрех хĕрĕре
Тата пĕр çул усрăр-ха.
Атте-анне ӳсĕрпе
Хĕрне итлес темерĕ,
Каччи пуян тенипе
Хĕрĕн чунне пĕлмерĕ. —
Ватă чун та хытнă чун,
Хытса кайнă кĕççе çав.
Çамрăк чун та пĕчĕк чун,
Чунĕ ытла çемçе çав.
Кайăк чунĕ пулсассăн
Йĕрĕччĕ те кулĕччĕ;
Çуначĕсем пулсассăн
Вĕçĕччĕ те кайĕччĕ.
Хĕвел анчĕ хĕрелсе
Хура вăрман хыçнелле.
Кĕтӳ анчĕ кĕрлесе
Аслă Силпи ялнелле.
Ав унта хитре хĕрсем
Ĕни хыççăн чупаççĕ,
Чее маттур каччисем
Вĕсем хыççăн юлмаççĕ.
Акă пĕр этем чупать,
Ула ĕни мĕкĕрет,
Сĕмсĕр сысни çухăрать,
Пĕтĕм яла çĕмĕрет,
Кĕтӳ хыççăн урампа
Хура тусан хăпарать.
Акă тусан ăшĕнче
Карчăк аран çеç утать.
Хăй вăл хăрах аллипе
Йăтнă сăра чĕресси:
Ай-хай, хĕн пек çĕклесси,
Ай-хай, çăмăл ĕçесси!
Пирĕн ватă Михетер
Тантăшсене йыхăрать;
Унăн ватă карчăкки
Сăра йăтнă, уттарать.
Тантăш патне кĕрет те
Уçать сăра чĕресне.
Туя пыма йыхăрса
Ĕçтерет туй сăрине:
— Ырă тантăш-тăвансем!
Пире хисеп тумăр-ши?
Хĕре качча паратпăр,
Турикаса утмăр-ши?
— Пырăпăрах, пырăпăр,
Пымасăрах юлмăпăр!
Турă пӳрсен, сывă пулсан,
Кăмăлăра татмăпăр! —
Карчăк яла ĕретлет,
Тĕттĕм те пулса çитет;
Карчăк çӳрет килĕнче,
Çăкăр-тăвар хатĕрлет.
— Ыра тантăш-тăвансем,
Турикаса уттарар!
Перекетлĕ сăрана
Ĕçе-ĕçе туй лартар!
Пирĕн тăван хĕр парать,
Пире унта йыхăрать,
Хăйĕн савнă хĕрĕшĕн
Урăм-сурăм туй пуçлать.
Туйне-çуйне пуçличчен
Авал чăваш йăлипе
Ваттисене асăнса
Тăкар çăкăр-тăварне:
«Ват аттесем, аннесем,
Ырă курăр çăтмахра,
Пирĕн çăкăр-тăварсем
Пулччăр сирĕн умăрта.
Пирĕн савнă Нарспие
Парăр ырă пурăнăç,
Парăр унăн телейне
Ырăлăхпа савăнăç!»
Ваттисене асăнчĕç
Авалхисен йĕркипе,
Унтан туя пуçлама
Кĕчĕç шурă кĕлете.
Курка тулли сăрипе
Ашшĕ-амăш пехиллет,
Ашшĕ-амăш умĕнче
Хĕрĕ хурланса йĕрет.
— Нарспи, хĕрĕм, пил сана!
Упăшкуна ан пăрах,
Аван пурăн унпала,
Тату пулăр яланах.
Итле ăна, йăваш пул,
Усал çынпа ан çыхлан,
Ĕçне ĕçле, ĕçчен пул,
Кирлĕ марпа ан хăтлан! —
Атте-анне ӳкётлет
Хĕр куççульне юхтарса.
Шăпăр сасси чăйлатать,
Туя ячĕç пуçласа.
Силпи ялĕ харлатса
Вилнĕ çын пек çывăрать.
Тĕнче лăпкине курса
Çӳлте уйăх савăнать.
Кĕрсе пĕтнĕ вăйăран
Сарă хĕрсем, каччăсем.
Туй халăхĕ çывăрать,
Çывăраççĕ хуçисем.
Ашă сывлăш сивĕнет,
Сасă-чĕвĕ илтĕнмест;
Пĕр йытă çеç вĕркелет,
Çăвар карма ӳркенмест.
Автан çур çĕр авăтать,
Ларнă çĕрте çывăрать.
Хуллен-хуллен уйăх та
Вăрман хыçне пытанать.
Ырă тутлă ыйхăпа
Чăваш çынни çывăрать.
Пĕр чунăн çеç хуйхăпа
Çав каç чĕри çурăлать.
Туй
Хĕвел тухнă-тухманах
Тĕтĕм кайрĕ ял çинче.
Куçне уçнă-уçманах
Чăваш ларать мунчинче.
Çимĕк кунĕ йăлипе
Çынсем мунча кĕреççĕ,
Çимĕк курăкĕпеле
Çан-çурăмне хĕртеççĕ.
(Ват аттесем, аннесем
Çапла хушса хăварнă.)
Çапла паян чăвашсем
Мунча кĕрсе тасалнă.
Çĕнĕ кĕпе-йĕмпеле
Тухрĕç вĕсем урама,
Тухрĕç вĕсем ерипе,
Утрĕç ирех туй курма.
— Акă туй та акă туй,
Пирĕн туйсем çаплалла! —
Турикасри туй сасси
Янăратать çур яла.
Михетерĕн кил-çурчĕ
Аякранах курăнать.
Урам енчи хапхаран
Çын кĕрет те çын тухать.
Пӳрт умĕнче çын нумай,
Килнĕ вĕсем туй курма.
Ваттисем те сахал мар:
Килнĕ вĕсем сăра ĕçме.
Ярăнтарса, явăнса
Шăпăр кĕвви ташлатать.
Ырă хуçа хушнипе
Туй халăхĕ туй тăвать.
Туй халăхĕ туй туса
Ывăнать те савăнать.
Шăпăр сасси чарăнсан
Туй юррийĕ пуçланать:
«Мĕншĕн шăппăн ларатăр?
Мĕншĕн шăппăн ларатăр?
Шăппăн-шăппăн лармашкăн
Шăпчăк чĕппи мар эпир!»
Анчах шăпăр хăлăхсăр:
Татах ташлама чĕнет,
Кĕрĕс-кĕрĕс ташласа,
Пӳрт урайĕ силленет.
Ырă хăнасем тĕпелте
Ĕçсе-çисе савăнаççĕ,
Хĕрĕпеле каччине
Ырă кунсем сунаççĕ:
«Сывă пулччăр, пур пулччăр,
Ача-пăчаллă пулччăр;
Ырă-тату пурăнччăр,
Усал сăмах ан илтчĕр.
Ĕçер-çиер, тăвансем,
Ĕмĕр пĕрле пурăнар!
Хĕрпе качча юратса
Атьăр шепрех туй тăвар!»
Акă ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ,
Епле ташлать ват хуçа!
Хĕрĕн туйин савнăçĕ
Çĕклет иккен ват пуçа!
Маттур пуса каччисем
Вăйран тухса сикеççĕ,
Вĕсен хыççăн хĕрĕсем
Такмакĕпе сĕтеççё.
Пурçăн çӳçеллĕ чаршав
Маччаранах сулланать.
Хĕрлĕ чаршав хыçĕнче
Пĕркенчĕкпе хĕр ларать.
Хĕр ларать те хĕр йĕрет,
Пĕркенчĕкне çĕклемест.
Хĕр çуммисем юрласа
Унăн сасси илтĕнмест.
Хĕр çуммисем юрринче
Асăнаççĕ Нарспие,
Михетерĕн Нарспине,
Тăваççĕ-мĕн ун туйне:
«Шурă сухал Тăхтаман
Упăшкийĕ пулмалла,
Хăйĕн чунĕ савнинчен
Каймаллипех каймалла.
Эсĕ юта кайсассăн
Мĕн тăвĕ-ши Сетнерӳ?
Ырă Нарспи аппаçăм,
Ăçта санăн телейӳ?»
Туй тăваççĕ çĕмĕрсе,
Унăн вĕçĕ-хĕрри çук.
Тантăш патне çӳресе,
Ялта тантăш пĕтес çук.
Çӳллĕ сăран кӳмийĕ
Тантăш патне çӳретет.
Хĕр çуммисен юррийĕ
Таçта çити илтёнет.
Кунĕн-çĕрĕн выляма
Шăпăрĕ те чаранмасть,
Кунĕн-çĕрĕн ташлама
Пуса каччи ывăнмасть.
Пĕтĕм ялти ача-пăча
Туйĕ хыççăн хăвалать.
Вилес пекех ватă çын
Пӳрт хыçĕнче çывăрать.
Туй тăвăр та шеп тăвăр,
Ватă çыннăн халĕ çук,
Выртнă çĕрте сиккелет,
Анчах тăма вăйĕ çук
Юмӑҫ патӗнче
Пĕчĕкçеççĕ хура пӳрт,
Шурă старик сак çинче.
Çутă кĕртмест нимĕн те
Тĕнĕ пек çеç чӳрече.
Уçса хунă алăк çеç
Пӳртĕн ăшне çутатать;
Хĕвел çути пайăрки
Урай тăрăх ав шăвать.
Ларать старик тĕпелте
Çăпатине сапласа,
Ват ал-ура йĕркипе
Мĕшĕл-мĕшĕл маташса.
Акă хĕвел çутийĕ
Шуса-шуса пычĕ те
Сиксе ларчĕ старикĕн
Кăвак çӳçлĕ пуç çине.
Çимĕк çуйĕ урамран
Çĕклентерет чĕрине,
Хĕвелĕ те выляса
Çутатать çӳç пĕрчине.
Мăкăртатса, мăшлатса,
Çăпатине сапласа
Ларнă çĕрте сисмен те,
Çын килнине пĕлмен те:
Уçă алăк умĕнче
Карчăк тăра парать-мĕн,
Кăвак çӳçлĕ старике
Ăшă сăмах калать-мĕн.
Ăшă сăмах калакан
Сетнер амăш пулнă-мĕн.
Ун ывăлне Сетнерне
Усал-тĕсел ернĕ-мĕн.
Çавăнпала амăшĕ
Юмăç патне уттарчĕ;
Ах-ахлатса, хуйхăрса
Хăй хуйхине каларĕ.
Нумай вĕсем старикпе
Ларчĕç сăмах калаçса,
Калаçнă чух хушăран
Ĕлĕкхине асăнса.
Юлашкинчен тин вара
Килĕшрĕ леш старикки:
Мăшăр чăлха, пĕр кĕпе
Пама пулчĕ карчăкки.
Вара старик тăчĕ те,
Хăйĕн ĕçне пăрахса,
Хупса хучĕ алăкне,
Турчăкипе çаклатса;
Çине кĕрĕк тăхăнса
Çĕлĕк тытрĕ хул айне;
Ури айне шăрт хурса
Укçа хучĕ хăй умне;
Унтан шурă сухалне,
Кăвак çӳçне якатса
Укçа çине, суккăрскер,
Пăхрĕ куçне чакăртса.
Пăхса тăчĕ-тăче те,
Шур сухалне якатса,
Каларĕ вăл ерипе
Карчăк енне çаврăнса:
«Çамки шăтăк — хупăнмĕ,
Чĕри татăк — сыпăнмĕ.
Пӳлĕх Турă пӳрнинчен
Нимĕнпе те иртеймĕ.
Панă ăна Пӳлĕхçĕ
Вĕри юнпа çемçе чун.
Пӳрнĕ ăна Пӳлĕхçĕ
Кĕске ĕмĕр, йывăр кун.
Сивĕ кунсем килĕç те,
Шăнса кайĕ вĕри юн.
Хытă кунсем килĕç те,
Хытса кайĕ çемçе чун.
Вĕри кунсем килĕç те,
Вĕриленĕ шăннă юн.
Хытнă çĕртен ирĕлсе
Çунса кайĕ çемçе чун».
Унтан старик чарăнса
Шухăшласа тăчĕ те,
Кĕрĕкĕпе çĕлĕкне
Сакки çине хучĕ те
Çапла татах каларĕ,
Карчăк енне çаврăнса
(Ларать карчăк сак çинче
Урлă-пирлĕ тайăлса):
«Тĕрлĕ усал-тĕсел мар,
Киреметре хывни мар,
Чир-чĕр ертен йĕрĕх мар,
Çын тухатса хуни мар;
Çук, кин, санăн ывăлна
Турă çырни çаплалла.
Ан йĕр, кинĕм,
Пӳлĕхçе Епле хирĕç пымалла?»
Старик çапла каларĕ,
Нимĕн тума пĕлмерĕ,
Хăйĕн ĕçне тытрĕ те
Пĕр сăмах та чĕнмерĕ.
Пуçне усса, хурланса
Тухса кайрĕ карчăкĕ.
Çăпатине сапласа
Ларса юлчĕ старикĕ.
Мăкăртатса, мăшлатса,
Аптăраса ларать вăл:
«Мĕнле вара ку паян? —
Хăй ăшĕнче ыйтать вăл, —
Халичченех çынсене
Юмăç пăхса параттăм,
Суя сăмах суяйса
Улталаса яраттăм.
Мĕнле вара ку паян
Чĕре чăнах пĕлчĕ-шим?
Суйса парас тенĕччĕ —
Ак тамаша! тĕрĕс-шим?»
Тарни
Хĕвел анса пытанать,
Силпи ялĕ лăпланать.
Тĕттĕм пулса çитеспе
Пирĕн туй та саланать.
Ялти хĕрсем, каччăсем
Вăййа тухнă выляма,
Тухнă пирĕн Нарспи те
Хĕр ĕмĕрне ăсатма:
Юлашки каç выляса
Юлас арăм пуличчен,
Юлашки каç Сетнере
Курас юта кайиччен.
Сетнер тăрать çавăнтах
Пуçне усса хуйхăрса.
Сарă хёрĕн куçĕнчен
Анать куççулĕ юхса.
Вăйă çынни салансан
Пайтах вĕсем калаçрĕç,
Ыталаса пĕр-пĕрне
Тĕттĕм çĕрте çухалчĕç.
Вĕт çăлтăрсем тахçанах
Пĕлĕт айне хупланчĕç.
Вăрман тĕлне хуп-хурах
Сĕм пĕлĕтсем капланчĕç.
Çумăр çăвать, шыв юхать,
Хура вăрман кĕр кĕрлет.
Çил тухать те çил каять,
Выçă кашкăр пек ӳлет.
Çиçĕм пĕрмай çуттипе
Вăрман ăшне çутатать.
Тĕттĕм вăрман ăшĕпе
Пĕр юланут кустарать.
Лаша пырать тулхăрса,
Вăрман ăшне янтратса,
Иккĕн ларнă утланса,
Лаша çитет ывăнса.
Йывăç ларать улăп пек,
Тĕттĕм çĕрте кашласа:
«Чипер кайăр!» — теет те
Пуçне таять çул парса.
Çурăмпуçĕ çап-çутах,
Хĕвел тухас пек тăрать.
Çурăмпуçĕ шурсанах
Туй халăхĕ пухăнать.
Хăй йĕркипе ташлама
Вăхăт пуса каччисен;
Хăй йĕркипе юрлама
Вăхăт çитнĕ хĕрçумсен.
Шăпăр сасси илтĕнмест,
Шăпăрçи те курăнмасть.
Ырă хăна хушшинче
Эрех-сăра тăкăнмасть.
Стариккипе карчăкки
Хура пӳртре вăрçаççĕ.
Мĕн пулнă-ши çав тĕрлех —
Пурте шăппăн лараççĕ!
Шăппăн-шăппăн лармасăр:
Вĕсен хĕрĕ çук паян,
Нарспи усал Сетнерпе
Тарса кайнă вăйăран.
Виç юланут вăрманта
Йĕр йĕрлесе çӳреççĕ.
Пĕри кунта, леш унта,
Темĕнле йĕр йĕрлеççĕ.
Йĕр йĕрлеççĕ, итлеççĕ:
Пĕрер сасă пулмĕ-ши?
Хĕвел тухать çутатса —
Кирлĕ çула уçмĕ-ши?
Анчах нимĕн паллă мар,
Кĕрес тата шаларах.
Вăрçас килет çиллипе:
Тупасчĕ-çке хăвăртрах!
Вăрман çăра, пит тискер,
Унăн ăшĕ чăв та чав!
Йĕр ниçта та паллă мар,
Ниçта кайма аптăрав!
Виç юланут вăрманта
Йĕр йĕрлесе çӳреççĕ.
Пĕри кунта, леш унта,
Темĕнле йĕр йĕрлеççĕ.
Сетнер тутлă çывăрать
Çӳллĕ юман кутĕнче,
Нарспи ларать тĕлĕрсе
Сетнер пуçĕ вĕçĕнче.
Нарспи тĕлĕк тĕлленет:
Ашшĕ йытă пулнă та
Шăлĕсемпе шаккаса
Сиксе çӳрет вăрманта:
«Ăçта тартăн, усал хĕр?
Пуçна çийĕп тупăнсан!»
Йытă ури айĕнче
Шатăртатать сĕм вăрман.
Çывăх, çывăх, ак çитет!
Нарспи ялтах вăранать.
Пăхать: хăйĕн патнелле
Виç юланут кустарать.
— Сетнер, Сетнер!
Тытрĕç-çке! Тăр, тăр!
Тарса хăтăлар!
Ай, пĕтрĕмĕр, пĕтрĕмĕр!
Ăçта тарса пытанар!
Маттур шăпăрçă паян
Икĕ пуса каччипе
Тытса килчĕ вăрмантан
Сетнерпеле Нарспие.
Карчăк вĕçсе тухрĕ те
Çӳçрен яврĕ Нарспине.
Старик чупса тухрĕ те
Чышкă пачĕ Сетнерне.
— Эй, аннеçĕм, аннеçĕм,
Мана çӳçрен ан сĕтĕр,
Мана апла вĕрентсе,
Манран ырă ан кĕтĕр.
— Эй, Михетер асатте,
Хĕненипе усси çук.
Эсĕ мана хĕнесе
Кĕлрен вутă тăвас çук! —
Урнă йытă Михетер
Хăй саламат йăтрĕ те
Тытăнчĕ-çке тулама
Çыхса хунă Сетнере.
Картишĕнче çын нумай —
Туйне курма килнĕ пек.
Хура тăпра çийĕнче
Выртать Сетнер вилнĕ пек.
Амăшĕ те çавăнтах
Тăрать йĕрсе, ылханса;
Ярать ăнсăр ывăлне
Икĕ çынна йăттарса.
Хура пӳртре Нарспинне
Питне-куçне çăваççĕ,
Татах пĕркенчĕк айне
Чаршав хыçне лартаççĕ.
Тăпăр-тăпăр-тăпăртăк,
Атьăр шепрех туй тăвар!
Анчах хальхи ĕç çинчен
Çĕн кĕрĕве калас мар!
Акă туй та ç