Аблаева Сание КА-17
Къырымтатар тилинден дерснинъ план-конспекты
Сыныф
(45 дакъкъа)
Дерснинъ мевзусы: Мулькиет ялгъамаларнынъ имлясы
Дерснинъ макъсады: мулькиет ялгъамаларнынъ имлясыны огренмек; исим акъкъында бильгилерни текрарламакъ; балаларнынъ коммуникатив къабилиетлерни кенишлетмек; инсаннын омюринде бильги алувнынъ эмиетини анъламакъ.
Дерснинъ типи: къарышыкъ типтеки дерс
Донатма: компьютер, мультимедиа проекторы, презентация, джедвель.
Дерс кетишаты
I. Тешкилий дакъкъа.
Оджа: Селям алейкум, меним гузель талебелерим!
Талебелер: Алейкум селям!
Оджа: Ким бугунь невбетчи?
Талебе: Бугуньмен невбетчи.
Оджа: Бугунь насыл куню?
Талебе: Бугунь салы куню, Апрельнинъ 26.
Оджа: Ким дерсте ёкъ?
Талебе: АблялимовОсман,Гафарова Мавиле, Кадыров Руслан.
Оджа: Сагъ ол, отур.
II. Эв вазифесини тешкерюв. Текрарлав.
Оджа: Урьметли талебелер, демек биз тильшынаслыкънынъ «Морфология» болюгинен таныш олып башладыкъ
Фронталь суаль-джевап: Балалар, биринджиден, этрафкъа айланып бакъынъыз. Этрафынъызда нелерни коресинъиз? (предметлерни айталар - дерслик(лер), китап(лар), долап(лар), оджа(лар), къалемлер (лер), чечек(лер).
– Сиз айткъан сёзлеринъиз нени анълаталар? (предметни (предметлерни). Догъру, машалла сизге.
– Демек, бу сёзлер насыл сёз чешитини бильдирелер? (Исим къайдесини айталар...)
– Исим ифаделеген манасыны билесинъизми? (Предметнинъ манасыны ифаделеген там маналы сёзлерге Исим дейлер).
–Демек, бугунь дерсте насыл мевзу устюнде чалышаджамыз? (Исим мевзусыны текрарладжамыз, кечкен мевзуларнынъ нетиджеси чыкъараджамыз ве незарет ишке азырланаджамыз).
Вазифе 1:(карточкалар эр бир талебе даркъатыла). Инсанларгъа аит исимлерини сечип дефтерлерге (ве тахтагъа бир талебе чыкъып яза) язып алынъыз.
Китап, сыныф, Асан, софра, далгъа, оджа, Алушта, Къара денъиз, дерслик, инге, тарла, агъа, Къурбан байрам, дур-дыр-фатма, Аюв-дагъ, къартбаба, араба.
– Бу исимлернинъ сайысыны насыл къайделерге бойсунып косьтермек мумкюн? (Исимлернинъ теклик ве чокълукъ сайыларнынъ къулланув ялгъамаларынен...)
–Язылгъан исимлер текликте я да чокълукъталар? (текликте)
– Текликте къулланылгъан исимлер бир я да эки, экиден зияде предметни анълаталар? (бир предметни анълаталар).
– Исимлернинъ теклигини косьтерген ялгъама бар? Насыл ялгъа экен? (Ёкъ, исимнинъ теклигини косьтерген махсус ялгъама ёкъ).
Тек чокълукъта къулланылгъан исимлер бирден зияде предметни ифаделей .- лар, - лер ялгъамалары вастасынен ифаделене.
III. Янъы мевзуны анълатув.
Оджа къаиделерни анълата:
Созукънен биткен исим негизине -м, -мыз ялгъамасы къошула (ана-м, ине-м, ода-мыз, агъамыз).
Тутукънен биткен исимлерге къошулгъан ялгъамалар сингармонизмнинъ къалын-инджелик, дудакълылыкъ къаиделерине эсаслана: ат-ым, иш-им, ун-ум, юн(ь)-юм.
Эки эджалы исимлернинъ базыларына мулькиет ялгъамасы къошулгъанда, экинджи эджадаки созукъ сес тюшюриле биле: бурун — бурну, ресим — ресми, огъул — огълу.
-й сесинен биткен исимлерге мулькиет ялгъамалары къошулгъанда, созукъ сеслер озюнинъ йотлашкъан чешитлерине чевирилелер: той — тоюм, тоюнъ, тою; къой — къоюм, къоюнъ, къою.
И х т а р: йотлашкъан чифтлери олмагъан сеслерде -й арифи тюшюрильмей: чай — чайым, чайынъ, чайы.
-п, -к, -къ тутукъларынен биткен исимлерге мулькиет ялгъамалары къошулса, бу сеслер озь янъгъыравукъ чифтлерине чевирилирлер (бир эджалы сёзлерден гъайры: сап— сапы, ат — аты, топ — топу).
М е с е л я: мерекеп — мерекебим, мерекебинъ, мерекеби; сенек — сенегим, сенегинъ, сенеги; чанакъ — чанагъым, чанагъынъ, чанагъы; себеп — себеби, себебинден.
Балалар къаидени берабер давушинен окъуйлар
Вазифе 1: Бу сезлерни келишлернен тюрлендиринъиз.
Вазифе 2. Берильген шиирни окъунъыз. Мулькиет ялгъамасы иле кельген исимлерни
сечип язынъыз. Бу ялгъамаларнынъ язылувы насыл имля къаиделерине бойсуна?
МЕКТЕБИМ
Бильги чокърагъы,
Азиз мектебим.
Пек кенъ къучагъынъ,
Севем сени мен.
Чешит тюрлю илим
Бересинъ манъа.
Мен ичюн олдынъ
Экинджи ана.
Билем, берерсинъ
Даа чокъ бильги.
Хызмет этерим
Бильгинънен ильге.
(Л. Сулейман)
Раатлыкъ дакъкъасы:
О якъ, бу якъ салланып
Эки де-бир тавланып,
Келе пельван аювчыкъ
Агъзы бурны балланып
IV. Пекитюв.
Оджа: Машалла, балалар! Энди, янъы мевзуны яхшы анъламакъ ве пекитмек ичюн, бир къач вазифелерни беджерейик.
155-инджи иш. Ю.Болатнынъ макъалесинден алынгъан парчаны кочюрип язынъыз. Нокъталар ерине келишкен мулькиет ялгъамасыны къоюнъыз.
Ахмет ахай лятифелер..нен таныш олур экенмиз, коз..миз алдында юксек дагълар этег..нде ерлешкен аджайип манзаралар джанлана. Озенбашт ко..нде догъгъан, яшагъан, окъумагъа-язмагъа бильмесе де, кескин акъылнен мырзаларны, косебайларны, молла-сумалакъларны айтып кульген, „эки якъа.. бир кельмеген” факъыр шакъаджы бир адам джанлана. Халкъ агъз..нда онынъ адындан юрьген шакъа- къораталарнынъ ад;.-эсаб.. ёкъ.
Ахмет ахай догъгъан ер..ни догъру косьтере, чюнки онынъ адынен айтылгъан бутюн лятифелер Озенбаш ко..нен багълы олалар.
Аякълар..нда баш пармагъ.. атылып чыкъкъан чарыкъ, уст..нде къыркъ ямавлы джуббе, баш..нда йыртыкъ къалпакъ. Кимерде эшек, кимерде ат уст..нде, базан джаяв-джалпы. Бугунь токъ, ярын ач. Эльбет, Ахмет ахай факъыр эди.
V. Нетидже. Рефлексия.
Оджа: Машалла, балалар! Бугунь дерсте пек яхшы чалыштынъыз! Энди дефтерлеринъизни ачып, эв ишини язынъыз. Эвге сизлерге бойле вазифелер оладжакъ:
1. 162–юнджи иш. Метинни окъунъыз. Муреккеп джумлелерни сечип, синтактик талиль этинъиз
Къаидени эзберден бильмек.
VII. Баалав.
Оджа: Бугуньдерсте сиз гузель чалыштынъыз. Эмине, Медине, Арзы, Эльмаз, Эдие, Зарема¸ Эдем, Эмир, Энвер – 5 баа алдынъыз, чюнки сиз меним суаллерге эр вакъыт догъру джевап бердинъиз, ве тахтада гузель чалыштынъыз. Алим, Усеин, Мустафа, Алие, Зейнеб, Анифе, Айше – бугунь 4 баа алдынъыз. Сиз суаллерге джевап бердинъиз, амма тахтада сиз бир-къач хата яптынъыз, амма, шубесиз, энди сиз янъы мевзуны гузель анъладынъыз, ве келеджек дерсте эр кез 5 баа аладжасынъыз. Бунунен дерсимизни битиремиз. Сагълыкънен къалынъыз!!!