Автор.
Салгын-хатка мөӊгүн чечек
Саглаӊайнып чалгып чыдар.
Тамир уну ногаан шыктар
Дагжап, шиилеп, хүннеп чыдар.
Тамир чечээ куурарып,
Өйү кээрге, оӊа берди.
Танышканым ынак сарыым
Өйлеп-өйлеп сактып чор боор.
Улустуӊ ырызы
Улуг Доруг аъдымайны
Ууптар деп бодаваан мен,
Уруг эжим кулугурну
Уттуптар деп сагынмаан мен.
Улустуӊ ырызы
БИРГИ НОМ
БИРГИ КЕЗЭЭ
Богда-Кегээнниң1 дүжүлгеге саадаанының дөрт дугаар чылында2чайның башкы айының эгезинде бир-ле хүн Тамир хемниң соңгу талазында эрии-биле чоруткан оруктап тергелиг аъдын четкен, үжен хар үези, хып дээн моол эр базып орган. Ол хат-салгындан, хүнден өңү оңуп куурара берген, ында-мында орбак, чамашкылыг, дерзиг чыттыг, хирлиг шыва тон кеткен. Эрги шагныӊ чактырлыг боозун делгем хөрээнге кедире чүктеп алган. Үр үе иштинде дыраваанындан таагылай берген чоон кара кежегезин көк кожаа пөс-биле чушкуузунга баглап алган. Хавааның сырый кара кирбиктеринге база савыйты ыжыксай берген карактарының кирбиктеринге оруктуң доозуну куурарты хонупкан, бүлдегер улуг карактарының көрүжү ажынып, дүвүрээнзиг-даа ышкаш, черле анаа эвес шинчилиг. Шагзыраан кара-хүрең шырайы шыжыккан хевирлиг. Ооң чүден ынчап ажынып чоруурун канчап билир: та шагзырап турупканындан, та ажынып, хорадаанындан ынчап чоруур кижи, кым билир ону. Ол эр эртип келген оруунче кезек-кезек хая көрүп каап, чамдыкта доктаагаш, чүъгүн ол-бо эдип ап чоруп орган. Кажан хүн ажып, ооң херелдери чүгле даглар бажынга артып чорда, оруктан ол үнгеш, хемден ырак эвес черге доктаай берген. Боозун эктинден ужулгаш, черге оожум салып кааш, ооң соонда аъдын тергезинден адыргаш, киженнээш, тергезинден ырады хойгузупкан. Оон тергезиниң адаанга олуруп алгаш, хойнундан даңза, таакпызын уштуп, таакпылап, улуг чүве боданган хевирлиг, тап- билээ даңзазын соруп каап олурган. Ол моол кижиниң адын Эртине дээр. Ооң боду Засагтхан кожууну чурттуг. Ооң адазы ийи оолдуг: Төмүр база ооң боду. Ол ийи алышкылар бичиизинде-ле өскүс калганнар, ынчангаш бичиизинден-не олар байлар аалдары кезип хөлечиктеп, хырнын борастаныр ужурга таварышканнар.
Төмүр он алды харлыында-ла сайын эрлерге3 (кайгалдарга)
1Богда-Кегээн ̶ эрги Моолдуӊ төре болгаш шажын баштыӊы.
21914 – мында-даа, оон-даа ыӊай очулдурукчунуӊ тайылбыры.
3Сайын эрлер – байлар болгаш дүжүметтерниӊ дарлалынга шыдашпайн, даглар, тайга-сыннарже дургуннап үнгеш, дарлалга удурланып, байларныӊ мал-маганын сүрүп ап турганнарны моолдар ынчаар адап турган.
каттыжа бергеш, ол-ла хевээр арткан. Удатпаанда-ла ол коргар чүрек чок,тергиин кайгалдарнын, бирээзи апарган.
Мөге-күштүү, эрес-дидими дээш, ону чон Демир-Төмүр деп адай берген. Ооң дугайында эң чаагай сеткилдиг болгаш чөптүг шынчы кижи деп алдар бүгү Калгага (Моолга) нептерээн.
Үш чыл мурнунда Төмүр бир-ле дүне акызының аалынга ужуражып келгеш, аңаа кезек шокар пөс, үжен орус төгерик эккеп бергеш, караңгы даң бажында-ла аъттаныпкаш, арлы берген. Ол ужурашкан хевээр-ле алышкылар көрүшпээннер, боттарының дугайын таварылга болган чугаалардан ында-хаая дыңнажып чорааннар. Ынчаарга сөөлгү чыл ажыг үеде дуңмазының дугайында Эртинеге чүү-даа дыңналбаан.
Эртине бичиизинде Доной тайжының хоюн кадарып, ооң эмдик малдарын мунуп, өөредип чораан. Кажан Доной оглун янзы-бүрү эртем-билигге өөреди бээр орта, Эртине ооӊ ийингекыстынып тургаш, бижикке өөренип алгаш, ном номчуурунга аажок ынак апарган. Билигге ынак оол дыка-ла хөй номнар иомчаан. «Саазын куш», «Үш чурттан келген чагаалар» болгаш харын «Алдын век» деп номну безин номчаан. Араттар дилеп келирге, оларга өргүүдел, хомудал, дилеглерни бижип бээр, ынчангаш ону Бижээчи деп адаар турган.
Ол он сес хар четкеш, бодунуң чери чурттуг кыс-биле өгленип ап, тускай өглүг апарган. Ооң хөреңги-кошкул дээр чүвези: он сарлык, үш мунар аът, каш баш хой бо-ла. Ол дээрге хөй эвес, ынчалза-даа Эртине ядыы мен деп хомудавас-даа турган — ол хире мал-биле амыдырап, чурттап болур. Харын эң берге чүве -кожуун башкарыкчызының чаа оралакчызы Комбужап ноянның эмин эрттир каржы-дерзии турганы. Ооң дошкун, ужур-дүрүм чок аажы-чаңындан кожуун ишти уё-човуур-биле долган. Ноянның ындыг кара туразында дерзии чоруунга шыдашпайн, Эртине ол ноян дугайында билдириишкин бижээн. Ону Эртине Моолдуӊ база Маньчжурнуӊ албан черлеринче киирген. Оон чүү үнер боор: «Ыт-биле бактажырга, эдек чок калыр, ноян-биле бактажырга, ужа чок калыр» деп чоннуң чечен чугаазы үндезин чок черден тывылбаан-на болгай. Ноян бир дүжүметке бир чүвени, ийигизинге өске чүвени берип тургаш, шынында ооң берип
турар чүвези бодунуу эвес, кожуун хөреңгизи болганда, хээлилеп каапкан, оон харын билдириишкин ээзи боду кара-бажыӊнаткан. Эртине чыл ажыр кара-бажыңга олуруп, амыдырал деп черле чүл ол деп чүвени билген. Бир эвес ынчан Моол маньчжур дарлалындан хосталып, автономнуг эргени албаан, Моолдуң төре болгаш шажынныӊ башкарыкчызынга саадаан өлүм чок Богда-кегээн Чыпсын-Дамба кудукту ынчан өршээл чарлаваан, хоставаан болза, Эртине кара-бажыңга оон-даа үролурар.
Кара-бажыӊга оргаш, Эртине бир кижи-биле ужуражып чугаалашкан, ол кижи ооң дуңмазының дугайын аңаа дыңнаткан. Төмүр-биле кады Гоби чурттуг Мерген деп ноянның кезек чылгызын оорлап сүрген болганнар.
«Сээң дуңмаң дээрге ёзулуг эзир дег эр! Аът мунуп турда, кандыг дээр ону! — деп, ол кижи чугаалап турган. — Аътты чаңгыс көргеш-ле, ооң кандыызын дораан билип каар. Чеди хонук иштинде аътка маңнаткаш, безин бичии-даа тоовас, чеди хонук хамаан чок, үжен өртээл черге эзерден дүшпейн халыдып шыдаар. Мөге-шыыраан канчаар! Хархул-ла1. Кижизиг, экизин канчаар - арыг сүт-ле. Сээң дуңмаң ындыг эр боор!» - деп, ол чугаалаан. Эртине бодунуң чуртунче ээп чанып келген, ынчалза-даа чурттаары аңаа берге апарган. Демги ноян Эртинени шуут көрбестеп, кызып-кыйып туруп берген, удатпаанда аңаа аажок улуг үндүрүг онааган. Ол үндүрүгнү төлевес дээр арга бар эвес, база катап кара-бажыңнаар-ла болгай, ам канчаар, Эртине эвээш малын саткаш, ону төлээр ужурга таварышкан. Ынчангаш төрээн черинден ырап, өскээр чоруур деп шиитпирлеп алган. Оон үвүр-савыр чүү-хөөзүн тергеге каап алгаш, арткан чаңгыс аъдын тергелээш, кадайы Долгар, бичии оглу Бады үжелээн Өргээге2 барып, бүгүнү шыдаар Богда-кегээнге тейлээр дээш, чоруп органы ол.
Эртине каш катап даңзазын соргаш, орукче көрүп орган. Ооң чап-чаа-ла дүжүп бадып келгени даандан кадайы база оглу бадып орган. Удаткан чок-ла ышталы берген эрги бичии
1Хархул – моол тоол маадыры.
2Өргээ – амгы Улан-Бааторну шаанда Өргээ (Урга) деп адап турган. Богда-Кегээнниӊ саадап турган чери ол.
майгын тергениң чанынга тиктине берген. Ооң чанында одагда үш даш ожук кырында кочал ишти суг изип эгелээн.
Долгар оглу-биле одагга чедип келирге, кочалда суг арай-ла хайынгалак. Кылаштап ора, эдээнге чыып алган кургаг инек-мыяан черже төпкеш, эдээн силгигилээш, Долгар көк кырынга олуруп ап, турупкан буттарын хере салып алган, дыштанып олурган. Долгарның хүнге карара берген, доозун бүргээн шырайында шагзырааны илдең-даа бол, ооң кара карактарында дириг отчугаш кыптыгып турган. Ховунуң бо чараш кызынга кандыг-даа берге орук коргунчуг эвес.
̶Оглумнуң кылаштаарының оожуму аажок, ооң аайын эдерип чорааш, чыдып калдым ышкажыл — деп, Долгар диштерин агараңнады хүлүмзүрүп, буруузунган ышкаш чугаалаан.
̶Сен дыштанып ал. Мен доңгууну чуп каапкаш, шай хайындыра кааптайн — деп, Эртине чугаалааш, терге кырында хола доңгууну алгаш, хемче кылаштай берген. Ажып бар чыдар хүннүң херелинден хемниң суу чайыннанып чыткан. Эртине суг кыдыынга доңгуузун чуп олурган. «Кым-на суг кыдыынга олурар-дыр, ол кижи черле чалгааравас» деп чоннуң чугаазын ол сактып келгеш, хүлүмзүрээн. Чунуп алгаш, арнын чотпушаан, Эртине улузунче кылаштапкан.
Шайын хайындыргаш, шопулак-биле дээжизин барыын чүкче: «Мээң Тайшир-Хааным өршээзин!» - деп сымыранып чажып, база мурнуу чүкче чажып: «Мээң Хангай-Хайыраканым өршээзин!» - деп сымыранган. Шак ынчаар ол дагларныӊ ээ-саптыктарынга чаннып, тейлеп олурган.
Оон шупту одаан долгандыр олурупкаш, аяктарынга арбай далганын каап алгылаан. Ооң чыдының экизи кончуг. Ынчаар далганын чип, шайлап алганнар. Кежээки чеми ол-ла. Чем үезинде халааданчыг берт орук-даа, бодунуң каржы-дерзии нояны-даа, даартагы түренчиг хүн-даа дугайы уттундурган.
̶ Ачай, кажан Өргээге чеде бээр бис? - деп, Бады ачазындан айтырган.
̶Бир эвес сен бөгүн ышкаш оожум эвес, дүрген чоруур болзуңза, удавас аңаа чеде бээр бис.
̶Мен дүрген кылаштаксаар кижи-дир мен, ынчалза-даа буттарым ынавас чүве-дир — деп, Бады хомудап харыылаан. Оглунуң харыызынга ада-иези хүлүмзүрүп кааннар.
̶Бистиң оруувуска таварышкан ол улуг даш чүү дажыл? Тайхар ол бе? - деп, Долгар айтырган.
̶Ийе, Тайхар ол.
̶Ындыг боор деп бодадым-даа. Аңаа тейлээним хей болбаан-на-дыр.
Долгар ашааның соондан сүрүштүр кылаштааш, ол даштың дужунга тура дүшкеш, аңаа он катап доңгайып тейлээн. Чоннуң эрги чугаазы-биле алырга, дерзии шулбустуң бажын Зая кегээн ол даш-биле чылча шаапкан дээр.
̶Авай, кымга тейлеп тур сен? — ден, Бады айтырган.
̶Зая кегээнге тейлеп тур мен, оглум — деп, авазы сымыранган.
̶Чүге?
̶Ол кегээн биске аас-кежиинден көвүдедир хайырлазын дээш.
̶ Меңээ чигирден бээрин дилеп көр, авай.
̶Бодуң тейлеп көрзүңзе эки боор, оглум.
Бады дискектенип олуруп алгаш, алгырып чугаалаан:
̶ Өршээлдиг лама, чигирден меңээ хайырлап көр.
Бады дыка чигир чиксеп турган. Ооң чигир амзаанынданбээр үр болган. Эрткен чылын наадымга Донойнуң чүгүрүк аъдын чарышка мунгаш, эртип келген. Ооң шаңналынга Донойнуң кадайы аңаа чигир берген. Ону чигеш, өртемчейде оон амданныг чүве черле чок деп ол билген.
̶Ачай, бо дашты көдүрүп шыдаар сен бе?
̶Сээң ачаң анаа кижи-дир. Илби-шидилиг күш менде чок - деп, Эртине чугаалан, оглунуң бажын суйбап, хүлүмзүрүп олурган.
̶ Илби-шидилиг күш деп ол чүү боор?
̶ О, ол дээрге кайгамчык улуг күш-түр. Кым-на ындыг күштүг болдур, ындыг кижи...
Эртине караан шимгеш, бичии када үнү чиде бергеш, мынча дээн:
̶Карак чивеш дээр аразында бисти Өргээге чедире бээр.
̶Сенде ындыг күш чүге чок чүвел? Бир эвес сен ындыг күштүг турган болзуңза, бис Өргээге дораан чеде бээр, буттарывыс аарывас ийик. Ындыг аа, авай?
̶ Чай чок болдум, үргүлчү ажылдан турган мен — деп, Эртине оглунуң хүнзүг, ховузуг бажын чыттап, харыылаан.
Бадыдыка-лаүрада-иезинден «Олчүгеындыгчүвел?», «Бочүгеындыгчүвел?» депайтырыынсалыптурган, ооңоозунгаада-иезибужурганмаан-даа. Оглунуӊындыгайтырыгларынчаптап, олархөглүгкаттыржыпорганнар. ОлкаткыТамирхемниңшаалаанчалгыы-билеүналчып, хемниңдаажыулам-накүштелиптурганышкашболган.
Кижиаас-кежиингечаяаттыныптөрүттүнген, ынчангашамыдыралдыңкандыг-даабергелери, кандыг-даахинчек-човулаңыкижиниңаас-кежиинчечүткүлүнбазыпшыдавас. Ынчангашындыг-лаболганбоороң, бистиңбоаян-чорукчуларывысшоолугэвескежээкичеминчигениниңсоонда, эртипкелгениыракоруктаншагзыраанынуттуп, харын-даакижилерниңдыштаныптурганыныңүезиышкаш, тааланчыгбайдалдыгамыраптурганнар. Даартахүнкандыгболурунбодавааннар-даа. ДолгарбилеЭртинеаразындабаштактанышкаш, кежээкиимирэртип, дүндүшкенинбезинэскербейнбарганнар. Аясдээрдетүменсылдысчайыннанып, Тамирхемниңшынаазыныңсериинсалгыны-билеховуданоът-сигенниңчаагайчыдычытталыпкээптурган.
Эртинекиженнепсалыпканаъдынэккелгеш, одааныңчоогунгаөргенкаккаш, чеп-аргамчы-билеөртепалган. Төрээнчериниңуунчекөрүпалгаш, Эртинеүрыытчоктургаш, кашкатапоожумтейлээн:
̶Тайшир-хааным, Ата-тэнгэрим, буянныгКомбубурганым, өршээп, авырапкөрүңер!
Шупту-лааажокудупчытканнар, ынчалза-даадаңчырып, дээрдесылдыстаримирерип, чоортучидипбарчорда, Эртинетурупкелген. Майгынынданолүнүпкелгеш, херлип- көстүптура, хенертеныңай-бээрдолгандыркөрүп, дүвүрейберген. Чүүадамчоор? Өртеггетурганаъдычок, чериштинчекиребергенчүведег. Чердечытканчеп-аргамчызын, киженинкөрүпкааш, Эртинениңкарактарыкараңгылашдээн. Сактырга, ырактатургандагаңаачыпшырчоокшулапкелгенышкашболган. Эртинедедирленип, аткаарийибаскаш, аңгадап, дээрхаяазынчекайгаптурган. Аарыгкижиышкаш,
сактырга, эът-бодубичиилеп, сиңипкиребергенышкашапарган. Оонмайгыныныңаксынаңдаракаапкан. «Эх, Тайшир-хаан, Ата-тэнгэр, Комбубурган, кончууңарны, оодааъдымныкамгалапхайырлавас» - деп, эрнишимчеп, сымыраныптурган.
Долгароттупкелген. Ашаанкөрүпкааш, өндейипкелгеш:
̶Агаар кандыг-дыр? — деп айтырган.
Эртине чеп-аргамчызын тудуп алган, майгын аксынга аңгадай берген турган.
̶Аъдывыс алгаш барып-тыр.
̶Чүү дидиң? Аът че? Бистиң аъдывысты бе? — деп, Долгар айтырып, дүвү-далаш тура халып келген.
̶Өске чүү аът турар чүвел? - деп, Эртине муңгаргай харыылааш, шарыг кырынга олуруп алган.
̶Ам чүнү канчаар улус боор бис? Өскениң черинге ам аът чок, чадаг! — деп, Долгар муңгарап химиренген. Ооң карааның чажы чаактарын куду бадып турган.
Ынчалза-даа хемниң суу дүүнгүзү ышкаш омак-хөглүг бадып чыткан, адып орар даңның чырыы чаа хүннүң эгелеп орарын өөрүшкүлүү-биле чарлап турган.
̶ Ыглааш канчаар сен, карак чажы дөмей-ле дузалаар эвес — дээш, Эртине хүлүмзүрүүрүн оралдашкан, оозу болдунмаан, чүгле чырыы чырташ дээн. Оон Эртине даңзазын алгаш, таакпылай берген.
«Шынап-ла, ам чүнү канчаар чоор?» деп, Эртине боданы берген. Ооӊ карактары база катап караңгылап, чугаалаар дээрге, дылы ээлбес чүве ышкаш апарган. Ыглап орган кадайынче ол көргеш, эптештир баскактанып олурбушаан, чугаалаан:
̶Мындыг-дыр, кадай, дыӊна. Боттарывыс амыр-менди, дириг артып калганывыс бурган-кегээннерниң өршээли болган-дыр. Ам канчаар сен, шайың хайындыр, чүвениң байдалы билдине бээр. Ышталып чыткан инек-мыяанда көс черле турар, дириг кижиге арга тыпты бээр.
Эртине чаактарын тыртыжаңнадып, карактарын чаңгыс черже көрүп алган, көк таакпы ыжын аксындан, думчук үттеринден хары угда буруладып каап олурган.
Долгар ашаанга бир чүве чугаалаар деп чоруй, оозун ыыттавайн, майгындан үне берген.
Үне бергеш, одун кыпсып: «Комбу бурганым, Тайшир-хааным өршээзин!» - деп, ооң эриннери үргүлчү сымыранып турган. Ынчалза-даа чогум чүнү өршээзин деп дилеп турганын ол боду безин билбес.
Ол-ла үеде чөөн чүктен алдыннанган хүн үнүп, шынааны улам-на чайыннандыр чырыда берген. Аза бөргүн ховунуң күскү салгыны ында-мында борбаңнадыр чууп турган.
Эртине аъдын чидирип, чадаг калырыныӊ мурнунда хүн Тамир хемниң өске бир талазында шынаазынга даң бажында база бир мындыг чүве болган. Шынааның соңгу-барыын талазындан мурнуу-чөөн чүгүнге үне бээр черинде хавак кырында үш өг турган. Өглерниң дал ортузунда хой кажаазы бар. Даң адып чорда, улуг өгден чүгүртүлеңнээш, чидиг карактарлыг кара кижи үнүп келген. Ол көк даалымба тоннуг, элей берген идиктиг, курлаанда хадың карты сыптыг бижектиг. Өгден үнүп келгеш, ол ыӊай-бээр көргүлээн.
Ооң адын Идегел дээр. Ол кырган эвес, чүгле үжен ийи харлыг. Ында алдар-хавыяа-даа чок, дужаал-даа эдилеп көрбээн. Адазындан хөй эвес хөреңги-кошкул салгап алзажок, ам ол аажок бай кижи апарган. Каш-ла чыл иштинде шын, меге хамык аргаларны хереглеп тургаш, Луугун кожууннуң эң бай кижилериниң бирээзи болу берген.
Он тос харлыында Далайчойнхорван кожууннуӊ тайжыларының бирээзиниң уруун кадайланып алган. Кадайының өнчүзү кылдыр дыка хөй мал алган - оон эгелеп-ле байып эгелээн. Бодунуң аалынга ол хөй мал тутпайн турган, ынчалза-даа чоок-кавыныӊ хамык ядыылары ооң малын малдап, кадарар турган.
Ооң кадайын Должуң дээр, он харлыг оглунуң ады — Хонгор, а чеди харлыг уруун Соланга деп адаар.
Идегел кезээде кара даң бажында турар болгаш, караңгылагыже чедир амыр-соксаал чок ажылдаар. Шак ынчаар
ажылдаарын бодунуң чоок бүгү кижилеринден негээр. Ынчангаш ооң кадайы Должун, кымны-даа мурнай турар. Эрте тургаш, инектерин саар, оларны одарже сүрүп үндүрер, ооң соонда аал иштиниң өске ажылдарын кылып кириптер. Бир эвес кайы-бир кижи ону мурнап туруп келген болза, ол хүн Должуң чугаа-соот чок, дүгдүе берген хүнзээр. Идегелге хөлечиктеп турган херээженнер ооң оозун билир, ынчангаш эртен Идегелдиң өөнге Должуңнуң даажын дыңнаваан шаанда, өгден үнмезин кызарлар.
̶Должуң, оглуң оттур, инектерни бөлзүн — деп, Идегел херилбишаан, кадайынга чугаалаан. — Бөгүн дээр аяс болур-дур.
Оон соңгу өгге четкеш, өрегезин ажыда тырткан:
̶Долума, турар үе четкен-дир! - дээш, дараазында чөөн өгге кылаштап барган. Ынчалза-даа ол өгнүң херээжен ээзи туруп келген, өрегезин боду тыртып турган.
Соңгу өгде чылгычы Калзан кадайы Долума-биле чурттап турар. Чөөн талакы өгде Няма, кадайы Кежик база алды харлыг уруу Сүрүң-биле чурттап турар.
Идегел боду улуг эвес мага-боттуг, арганзымаар, сииреш, ынчалза-даа ооң шыңганнары шыырак. Халып чораан ышкаш кашпагай кылаштыг боорга, ону Шерги деп шолалап адаан.
Хөлечиктерин оттургулап кааш, Идегел бодунуң өөнче базыпкан. Уйгузураан карактарын чотпушаан, Хонгор ооң-биле уткужа берген.
̶Чалгаалар кезээде уйгузурак чоруур, аазатпайларның кезээде чараазы төктүп чоруур деп улустуң үлегер чугаазы бар. Ам-даа уйгуӊдан оттуп ап шыдавааның ол бе, аас-кежик чок кулугур. Инектерни дүрген бөл, моортан ырадыр сүр — деп, Идегел чугаалаан.
Тейниң мурнуу талакы белинде элээн каш инек оъттап чораан. Хонгор чиңге тал шывык тып алгаш, оозун аъткылаштыр мунупкаш, өглерниң ортузу-биле инектерже маңнап чорупкан.
̶Ыятпас сен бе, бичии уруглар ышкаш шывык мунуп чүзү дээр сен, садараан тарийги - деп, адазы соондан аттынып чыдып калган.
ТамирхемниңолчарыындашаттаоъттапчораанийиаътчеИдегелэлээнүркөрүптургаш, оонбодунуӊхоюнуңкажаазынчехалыпчедебергеш, кажааныңаксынажыдыпкан. ЫнчанаңааНямакылаштапкелген. Нямаооң-билемендилешкеш, кыжырааарак:
̶БисийиниӊкайывысбайИдегелил, акайызыкадарчызычүвелдээрзинулусбилипчадап, падынбарап-латурарлар-дыр — депчугаалаан.
̶Ынчаптургайлараан — дээш, Идегелкаттырган. Оондемгиийиаътчеайыткаш, — дөөолчоруурмалдарПүрбүтайжыныңчылгычызыныңсураглапчораанымалдарыол-дуркөрем - деп, олчугаалаарга, Нямазытургаш:
̶Ээлеритыпалгалакта, оларнытуткулапалгаш, ажылдап, ыңай-бээрмунуп, ажыглапалзаале — диген.
̶Чылгыкирипкээрге, аъттантудупмунупалгаш, олаъттарнысывырыпэккээрсен — дээш, Идегелөөнчекылаштапкан.
Хонгоройнукарамаңы-билеэртердээш, чүгүрүпчоруй, хенертентурадүшкен. Ойнуңдүвүнденкижиүнүонукыйдээн. Олдыңнаалаан.
Ойнуңханыдүвүнденкижи:
̶Эй, оглум, бээр бадып келем — деп чоон үнү-биле ону кый дээн.
Хонгор аайын тыппайн каш баскаш, туруп алган. Ойнуң дүвүнде кижи-даа чыткан ышкаш.
̶Кортпа, кортпа. Шимчээр безин аргам чок кижи мен — деп, чоон үн дыңналган.
Хонгор дүжүп баткаш, ында чыткан кижи чанынга чеде берген. Ол мырыӊай кайгай бергеш, чоокшулап, бажын доӊгайтып алгаш:
̶ Силер кижи силер бе? - деп айтырган.
̶Кижи, кижи-дир мен, кортпа, бээр чоокшулап келем.
Шынап-ла, черде кижи чыткан, кижи боорда, ооӊ холдары чок хире. Ооң аажок өскен арны-бажының дүгү, салы довуракка боражы берген, чүгле карактары кылаңнаар.
̶ Эр кижи эр кижиден кортпас чоор - деп, демгизи чугаалааш, хүлүмзүрээн.
̶Мен кортпайн-даа тур мен - деп, Хонгор харыылаан. Чүвениң байдалы сезиктиг хире болза, Хонгорда чүү боор — бурт-ла дээр, ынчалза-даа чыткан кижиге дидим чеде берген.
Чүү адам чоор? Ол мырыӊай аайын тыппайн барган. Чыткан кижизин шары кежи-биле ораагаш, даарап каан, оозу када берген, оортан чүгле бажы уштунуп келген, көстүп чыткан. Ол кижизи карактарын чивеш-даа кылбайн, Хонгорже көрген.
̶Чүге туруп келбейн чыдыр силер? - деп, Хонгор айтырган.
̶Бодум тура албас-тыр мен.
̶Чүге?
̶Мени шары кежи-биле чыпшыр даарап каан. Бээр дыӊнам, оол, мен Луугуннуң кара-бажыңындан дургуннап үнген кижи мен. Бир эвес ол дугайын кым-бир кижи билип каар болза, мени өлүрүп кааптарлар. Ынчалза-даа эр кижи эр кижиге кезээде дузалаар болгай, сен улуг акың меңээ дузалаар боор сен деп идегеп чыдыр мен.
«Эр кижи эр кижиге кезээде дузалаар» деп сестер Хонгорнун сеткилинге дээпкен, Хонгор чоргаарланып хүлүмзүрээш, кончуг кижи бооп чөдүргүлээн.
̶Чүнүң-биле силерге дузалап болур мен? — деп, ол үнүн чооннадырын оралдажып айтырган.
̶Бир эвес шыдаар болзуңза, меңээ чидиг бижектен, идик-хеп аймаандан база чиптер бичии чүведен эккеп берип көр. Чүгле кымга-даа чугаалап болбас эвеспе - деп хүлүмзүрүп чугаалааш, Хонгорже караан баскан.
̶Силер эр кижи, мен база эр кижи-дир мен. Кымга чүнү-даа чугаалавас мен, эттеп, согар-даа болза, ыыттавас мен. Баштай инектерим бөлүп, аалымга сүрүп чедирип каайн. Силер мени манаңар, ыяап-ла келир мен — деп, Хонгор чугаалаан.
Шары кежинге даараткаш чыткан кижи Төмүр болган. Энир чылын күзүн Төмүр Луугун ноянның элээн хөй чылгызын оорлааш, оозун сүрүп алгаш, үерлээн Тамир хемни кежип чыдырда, ооң мунган аъды сугга барган, боду чүгле өлбээн. Суг кыдыынга медерел чок чыдырда, соондан сүрген кижилер ону тудуп, кара-бажыңнаан. Аңаа ону каш хонук
иштинде эриидеп, байысааган. Төмүр оларга адын адап бербээн, ынчалза-даа ында ону билир кижи бар болган. Төмүрнү ол танааш, чугаалапкан.
̶Чок, ол шын эвес — деп, Төмүр чөрчүп турган. Сайын эр бодунуң кожуунун, чуртун чугаалап болбас. Бир эвес чугаалаптар болза, бүгү буруузу ооң чер-чуртунуң чонунга дүжер, ооң буруулуг херээ дээш, олар харыылаар апаарлар. Ынчангаш Төмүр бодунуң адын адап бербээн, чер-чуртун чугаалаваан.
Байысаалгага Төмүр чүве чугаалавайн турза-даа, ону херекти үүлгедип чорда, тудуп алган. Шииткели саадал чок болган. Ону шары кежинге ораагаш, шидий даарааш, оңгар иштинге олуртуп каан. Коргунчуг хевиниң иштинге Төмүр чыл чыгыы олуруп келгеш, чүгле үш хонук мурнунда оон дургуннаптар аргалыг болган. Бо ой дүвүнге чедип келгижеге чедир ийи хонук иштинде ховулап союп, чуглуп чоруп келген. Ол мырыңай харыксырап, күш-шыдалы төнген, ийи хонук иштинде аксынга аяк тутпаан, аштааны мырыңай тынга чедер хире. Ынчангаш ой иштинге чыткаш, аргажоктуң кырындан Хонгорну кый дээн.
Хонгор инектерин бөлүп алгаш, коданынче сүрүп бар чорда, орукка Калзан таваржы берген. Дүнеки манагга хонгаш, чанып бар чыткан.
̶Кайы хире удупхондуң, Хонгор? Эки-ле ыйнаан але?
Хонгор чүү деп-даа харыылаваан, оон, сагыш-сеткиличүгле демги ой дүвүнде кижиниң дугайын дүвүреп, канчап-ла улуска билдиртпейн, аңаа дузалаар чоор деп бодап чораан.
̶Хонгор, чоп үнүң чиде бергенил? Азы ада-иеңге аттындырып алдың бе? — дээш, Калзан каттырыпкаш, аъттарын сүрүп алгаш, ыӊай болган.
Калзан өөнге кире бээрге, кадайы Долума хууң тудуп алган, инектер саап үнер деп турган.
̶Долума, сээң чалгаа деп чүвең мырыңай барган кижи-дир сен! Бистиң өрегевисти кожай боду тыртып берип турар апарган. А сен дүшке чедир хаарыктап чыдар апарган сен чоп. Ындыг боорга кайын боор, кожайывыс ажына берзе, канчаар бис, ат болгай-ла. Ону ажындырыпсывысса, бурганныӊ биске хайырлап турар кежиин чидириптер бис.
̶Кортпа, чидирбес бис, кежик четтириишкинин ам-даа эгелевээн деп бил - деп, Долума кыжыра аарак харыылааш, эжиин хак кылдыр хаапкаш, чоруй барган.
̶ Мугулай куяк-тыр сен — деп, ол кадайыныӊ соондан алгыргаш, ап чораан чаъска кедер тонун орун кырынче октапкан.
Кижилер шуптузу бир-ле чүве кылган, чай чок турган, Хонгор эвин көрүп, кедеп тургаш, адазыныӊ бижээн ала шаап алган, оон бир тон, чүген, хырындан бускан чөкпек — мындыг чүвелерни алгаш, кажаа артынга аппарып, чажырып каан. Ону одарже аныяк белер сүрүп үндүр деп айбылаар орта, шоодай ала шаап алгаш, демги чүвелерни аңаа чажыра супкан.
Аалдан ырак эвес черге хой сүрүп үндүрүп чораан Долума аңаа ужуражы берген.
- Шоодайда суп алган чүңүл? - деп, Долума айтырган. Хонгор дыка алгырба деп имнеп, кымчызы-биле кыжанмышаан, чоокшулап чеде бергеш, оожум чугаалаан:
̶Эр кижи эр кижиге кажан-даа дузалаар чүве!
̶Чүнү чугаалап турарың ол чүвел? — дээш, Долума каттырган. — Ховуга барып, бир кижи-биле ойнаар деп барбаан сен бе?
̶Меңээ ужураштым деп кымга-даа чугаалаваңар, угбай.
̶Ындыг-дыр, чугаалавас мен.
Хонгор белерин одарже сүрүп үндүрүпкеш, демги оюнга халдып чеде берген. Төмүр чыткан черинде чок болган.
̶Акый, кайда си лер? - деп оожум кыйгырган.
̶ Мында мен, бээр кел - деп, Төмүрнүң үнү кадыр эл адаанда оңгардан дыңналган. Хонгор аъдындан дүшкеш, ой адаанга чеде бергеш, дораан-на бижээ-биле ажылдап эгелээн. Төмүрнү када берген кеш иштинден уштуп алыр дээш, ол шаанга кирген. Пат боорда Төмүрнү кештен адырып алган, ынчалза-даа оозу туруп шыдавайн, элээн үр чыдып, холун чиктии кончуг кылдыр, бир чүве сегирип алыксаанзыг, шимчедип чыткан.
Хонгор чыткан кижиже ыыт чок көрүп турган.
̶Бажым дескинип тур — деп, ол холу-биле хаваан тутпушаан, чугаалаан.
«Эр хей-дир сен аа, кешке мынчаар даарадып алган хиреңде, канчап дургуннай бергениң ол? — деп, Хонгор магадап көрүп турган. — Бо черле сайын эр боор».
Даглар-сыннарда ындыг сайын эрлер, кайгал кижилер хөй дээрзин Хонгор улуг улустуң чугаазындан дьщнаан болгаш билир.
̶Акый, силер сайын эр эвес силер бе? — деп, Хонгор ыыт чок туруп-туруп, айтырган.
Төмүр көрнүп келгеш, оолче үр-ле көрүп олургаш, хүлүмзүрээн.
̶А сен Төмүр деп сайын эр дугайын дыӊнаваан сен бе?
Хонгор ону дыӊнаан. Засагтхан кожуун чурттуг, туттурбас кайгал Төмүр деп сайын эр туттуруп, кара-бажыңнаткан деп чугаа энир чылын аалдар аразынга тараан турган.
̶ Дыӊнаан мен! Ол Төмүр силер силер бе?
̶ Ийе.
Оолдуң карактары магадаанындан сергек апарган. Хонгор дээрге эӊ алдарлыг сайын эрниң бодунга дузалаан. Ам ооӊ-биле, дең кижи ышкаш, чугаалажып турары бо.
̶ Адыӊны кым дээрил, оглум? - деп, Төмүр айтырган.
̶Хонгор дээр. Идегелдиң оглу мен - деп, оол эрестиг харыылаан.
Төмүр туруп келгеш, бодунуң кедип чорааны ирип калган орбак-самдар хевин ужулгаш, Хонгорнуң эккелгени тонун кедип алган. Оон бижек-биле черни оңгарлааш, аңаа бодунуң орбак-самдар чувелерин хөөп каан. Ол кижиниң шимчээшкин бүрүзү Хонгорга кайгамчык болуп көзүлген, Хонгорнуң эккелген чөкпээн Төмүр каш-ла катап аксынче суккаш, шуптузун чиптерге, оол мырыӊай магадап ханмаан.
̶Че, оглум, үр чылда аас-кежиктиг болуруңну йөрээп тур мен - деп, Төмүр чөкпекти чип алгаш, чугаалаан. - Сээң дузаңны бир шагда ыяап-ла чаагай сеткил-биле харыылаар мен. «Эр кижиниӊ оруу узун» деп чоннуң үлегер чугаазын билир сен бе? Бис ийи ыяап-ла ужуражыр бис, ам өөңче чанывыт, сени чоктай бээрлери чадавас.
̶Акым Төмүр, байырлыг - дээш, Хонгор аъдыныӊ аксын аалынче угландыр тырткаш, чорупкан.
Ол чортуп чоруп ора, «эр кижи кажан-даа эр кижиге дузалаар» деп катаптап, оожум чугааланып бар чыткан. Болганчок-ла хая көрнүп каап чораан, Төмүр чок, шагда-ла арлы берген.
Коданга чоокшулап ора, ол танывазы ийи аът баглаашта турганын көрүп каан.
«Кымнар чедип келген чоор?» деп, оол боданмышаан, өөнче кире берген.
Сарыг чычыы кандаазыннарлыг танывазы ийи кижи өгде олурган. Олар хымыс ижип, ооң ачазы-биле чугаалашкан олурганнар.
̶Ону байысаап турда, силерниң көрбээниңер харааданчыг-дыр, Идегел-гуай1. Балдырларындан ханы чаштап турда-ла, ооң чүгле дижи кыйыраар, оода чаңгыс катап-даа уё деп көрбээн. Чүү дээр ону, кадыг-ла кайгал, канчалза-даа бис ону черле тудуп алыр бис, ынчан ону сөөгүнге киир таптыг эриидээй бис аан, дургуннап деп чүл дээрзин көргүзер чүве! - деп, калбак хөректиг, маткалыг арынныг кижи чугаалааш, аажок ыыткыр каттырган. Хонгор сактырга, ооң каткызындан өг сириңейнип турган ышкаш болган.
Калбак хөректиг кижини Бадарчы дээр. Луугун ноянныӊ кара-бажыӊ черинге ол ам он ийи чыл иштинде ажылдап турар болгаш каржы-дерзиизи-биле хамыкты кайгаткан. Ооң мөге-шыыраа база кончуг, национал хүреш талазы-биле аймактың чемпиону болуп алдаржаан. Кара-бажыӊ черинге он ийи чыл иштинде ажылдап келгеш, эвээш эвес хөреңгикошкулдуг апарган. Ынчангаш-ла ындыг апарган боор оӊ, сөөлгү үеде ол ядыы кижилерни дорамчылап куду көөр, оларны куурумчу чүвелер деп чугаалаар апарган. Төмүр энир чылын Тамир хемниң кыдыынга медерел чок чыдырда, ону Бадарчы тудуп алган. Эрес кайгал сайын эрни боду эттеп-эриидеп, байысаап турган болгаш, ону шары кежинге шидий даарап каан. Он ийи чыл иштинде ол ындыг ажылга дыка өөренген, бажыңнаттырганнардан чаңгыс-даа кижи ооң холундан дургуннап үнген таварылга туруп көрбээн. Чүгле Төмүр дургуннай берген. Ынчангаш Бадарчы ол дугайын сактып келгеш, өдү чарлы бер чазып, диштерин кыжыраткан.
1Гуай – улуг кижини хүндүлээнде, адыныӊ соонга кирер моол сөс.
Ынчалза-даа Бадарчы Төмүрнүң шыдамыын болгаш бодун туттунуп билирин магадаан. Ол дээрге бөрүнү тудуп алгаш, ооң күштүүн магадавышаан, ол-ла черинге өлүрүп каарын кызар, доң баарлыг дошкун кижиниң магадаашкыны болган. Төмүрден өске чаңгыс-даа кижи Бадарчының манза-биле чээрби кагыышкынын шыдап эртпээн. Төмүрнү ол дөртен каккан, оозу безин чаңгыс-даа катап уё дивээн. Эриидеттирип каапкан Төмүрнү боду кара-бажың өрээлинге сөөртүп кииргеш: «Бо дээрге ёзулуг сайын эр-дир. Ынчалза-даа даарта өчүүңнү меңээ дөмей-ле бээр сен» деп магадап көрүп турган. А Төмүр даартазында-даа аңаа чүнү-даа чугаалаваан.
̶ Сен черле кижи сен бе азы даш сен бе? — деп, Бадарчы оон чадап кааш, айтырган.
̶Кижи мен̶ деп, Төмүр кочулай аарак харыылаан. А Бадарчы ону шары кежинге шидий даараптарга, Төмүр олче чидиди кергеш:
̶Дөмей-ле дургуннай бээр мен — деп бүзүрелдиг чугаалаан.
̶Бир эвес шыдаар шааң бар болза, шенеп көр даан, шалдаң куурумчу, бо хепти кеткен чаңгыс-даа кижи менден дургуннап көрбээн чүве.
Ынчалза-даа Төмүр дургуннай берген. Ынчангаш Бадарчы ам бодунуң ат-алдарын канчап катап эгидип алыр чоор деп бодап турган. Аңаа кол-ла чүве — дургунну дүрген- не тудуп алыры. Ону тудуп апса, Бадарчыныӊ алдары улам-на нептереп тараар болгай - бүгү Калгада алдаржаан эрес кайгалды ийи катап тудуп ап деп чүве оюнчук эвес.
Бадарчының чанында олурган чолдак чоон кижини Дамдын деп адаар. Эрткен чылдан эгелеп кара-бажыӊ черинде хайгааракчылап ажылдап турар. Ол ам ыыт чок олурган, ооң хевири Төмүрнү тударынга шоолуг-ла туралавайн олурган ышкаш. Алдарлыг кайгалды тудар деп чорааш, олар боттары ооң холунче кире бээрин канчап билир боор деп коргуп орган. Ынчап барза, ат-ла болур. Ынчангаш орукка чоруп чорааш, чүве шылырт дээн санында-ла, сырбаш кыннып чораан.
̶ Белер хавырып чорааш, орукка кымга-даа ужурашпадың бе, оглум? - деп, Идегел оглундан айтырган.
̶Кымга-даа ужурашпадым — деп, Хонгор харыылаан. Оолдуң чүрээ аажок тиккиледир соп, тынары безин бергедеп келген ышкаш апарган, ынчалза-даа Хонгор сагыжында: «Эр кижи эр кижиге дузалаар» — деп катаптап турган. Оол үнер деп бодааш, эргилин чоруй, ында турган улуг хууңга буду илдиккеш, ону аңдарыпкан. Оозу каңгыравышаан, Бадарчының кырынга барып дүшкен.
̶Чоп тенектенип тур сен? Ынчаар болзуңза, чүгүрүң ужулгаш, ужаңны манза-биле чассыктырыптар мен — деп, Бадарчы ажынып көргүрээн.
Хонгор канчаар-даа аайын тыппайн, тура дүшкеш, кара-бажыӊ кижизинче коргуп көрген.
«Төмүрнү көргенимни бо билир боор. Ынчалза-даа чүнү-даа чугаалавас мен, кагар болза, каккай аан» деп, Хонгор бодааш, бардамнап:
̶ Каям көрейн, шенеп көрем, семис хаван — деп, карактарында чажы бүлдеңейнип алгырган.
̶Чүү деп турарын көрүңерем. Кымның оглу мен деп чүвени билир-дир, кулугур! — деп, Бадарчы чугаалаан.
̶Оглум, улуг улус-биле ынчаар чугаалашпас чоор — деп, Идегел оглунга ажынган кижи хевирлиг чугаалааш, иштинде — оглум ёзулуг эр болур-дур эвеспе — деп боданмышаан, — кеш иштинге даарап каарга безин дургуннай берген ышкажыл? — деп Бадарчыдан айтыргаш, — эрес эр-дир ийин! - деп каан.
̶Ону, кым-даа тудуп чадаан чүвени,харын мен тутканым ол-дур - деп, Бадарчы мактанган.
Идегел Төмүрнү таныыр, ону кара-бажыӊга чыдырда база көрген. Энир чылын ол кожуун кара-бажыңынга чыткан кижилерге белектер чедирип чораан. Чер-делегей кырынга кандыг таварылгалар турбазыл, кым-даа кара-бажыңга кире берип болур-ла болгай дээн чугааларны каш-даа удаа дыӊнаан. Ынчангаш баш бурунгаар бодунуң ээлчээн эрттирген-даа ышкаш, кара-бажыӊ хайгааракчызынга хээли берип кааш, бажыңнаткан кижилерни өөртүп, халас чемгерип, боду кара-бажыңга бүдүн хүн хүнзээн. Шак ынчан Төмүрнү көрген.
Хонгор өөнден үнмээн. Туруп алгаш, улуг улустарныӊТөмүрнүң дугайында чугаазын дыңнап, Төмүрнүң ону эр
кижи деп адаанынга <