«Таһир—Зоһрә» сюжетепең XIX быуатта Әхмәт Уразаев-Ҡор- маши тарафынан әҙәбиләштерелеүе йәки, үҙе әйткәнсә, «ғосманлы тәуарихларыннаи күреп, еңелерәк нуғай һәм ҡаҙаҡ теленә ирекле рәүештә тәржемә ителеүе», был тәржемәнең 1876 йылдан алып, Октябрь революцияһына саҡлы бер нисә тапҡыр баҫылып сыҡҡанлығы билдәле. Ҡормашпҙәп дүрт йылға элегерәк Б. В. Радлов Тобол татарҙарынан яҙып алған бер вариантын торкп халыҡтарынан үҙе йыйған әҫәрҙәр йыйынтығында баҫтырған Шул уҡ темаға XIX быуатта төрокмән шағире Моллапепестең дә «Зоһрә менән Таһир» исемле бер поэма яҙғаилыгы, был уртаҡ стожеттең шулай ук азербайжан, ҡарағалпаҡ, нуғай халыҡтарында ла киң таралғанлығы мәғлүм.
«Буҙйегет» — шулай уҡ күп кенә төрки халыҡтары араһында ҡулъяҙма формала таралған әҫәр. «Бос жигит» исемле бер ҡулъяҙмаһы В. В. Радловтың баяғы йыйынтығының осонсо киҫәгендә 3 ҡаҙаҡсаға әйләндерел баҫылған. Сағыштырыу был варианттың беҙҙең ошо кптапта бирелгән ҡулъяҙма менән бер булыуын күрһәтте.
Татар әҙәбиәте тарнхендә Әхмәт Уразаев-ТІормашп авторлығына бәйләп йорөтолгән икенсе бер ҡулъяҙма текст 1874 йылда Ҡазан университете типографияһында «Ҡиссаи Вуз пикет» исемендә айырым китап булып сыҡҡан. Октябрь революцияһына 1 2
1 Борынгы татар әдәб.ияты, Казан, 1968, 250-се бит.
|
|
2 В. В. Радлов. Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Джунгарской степи. Часть IV, Спб., 1872.
В. В. Радлов. Образцы народной литературы тюркских племен... Часть III, Спб., 1870. Ошо уҡ текст, бер аҙ ҡыҫҡартылып, 1976 йылда Д.і.ма- Лтала сыҡҡап «Ғашыҡ-наме» китабында баҫылған.
тиклем 13 тапҡыр баҫылған. Әхмәт Уразаев «Таһир илә Зөһрә» китабының ахырында әйтеп үткән мәғлүмәттәрҙән «Буҙйегет» •кассаһын да «ғосманлы тәуарихларыннан күреп», уны еңелерәк нуғай һәм ҡаҙаҡ теленә ирекле рәүештә тәржемә пткәплеген аңларға мөмкин.
«Буҙйегет» ҡиссаһының йәнә дүрт баҫма тексы билдәле *.
Беҙҙең китапҡа алынған вариант (ҡулъяҙмаһында ул «Әл- кнсса Five ііекет» тип атала) 1842 йылда Өфөлә яҙылған. Яҙыусыһы — әҫәргә инеш һүҙҙән һәм сюжет ағышына ҡарата әйтелгән «ғибрәт һүҙҙәре»нән (текста ундай һүҙҙәр алты урында осрай) күренеүенсә, Баһауи (ҡулъяҙмала — Баһави) фа.милпялы кеше 2. Береһе (Радлов баҫтырған текст) тотош ҡаҙаҡсалаштырьш баҫылған, икенсеһе (ошо китапҡа алынған текст) төрлөсә яҙылып («Аңлатмалар» бүлегендә ҡулъяҙмага характеристиканы ҡарағыҙ), торлосә аңлатырға юл ҡалдырған ҡулъяҙмаға таянып ҡына авторҙың милләтен билдәләү мөмкин түгел. Шулай ҙа ҡулъяҙманың ҡайһы бер тел үҙенсәлектәренә, башҡортса яҙылышлы һүҙҙәр һәм грамматик формалар күп оерауына ҡарағанда, Баһауи копь- як-көнсығыш Башҡортостанда ҡаҙаҡтар менән аралашып йәшәгән кеше булһа кәрәк. һәр хәлдә уның Өфо менән тығыҙ бәпләпеш тотҡаң, шул уҡ ваҡытта бөгә төрки һәм Көнсығыш культураһынан мәғлүмәте булған, үҙ заманының эстетик зауыҡтарын яҡшы аңлаған, сәсән телле, нескә күңелле кеше булыуы бәхәсһеҙ.
|
|
Беҙ эш иткән ҡулъяҙма ниндәй (топ пәкп күсермә) носхә булыуына ҡарамаҫтан, уның Радлов баҫмаһы менән берҙойлеге ҡиссаның нппдәй сәбәптәпдер авторҙың үҙе тарафынан яҙылып бөт- мәүеп, тамамланмаған хәлдә лә ҡулдан-ҡулға киң таралыуығ раҫлай.
Ҡиссаларҙа матурлыҡ идеалына бәйле хыялдарҙа тыуған саф мөхәббәт сағыла, сүлдәр, диңгеҙҙәр аша бер-бсрсһепә тартылған ғашиҡтәрҙең фажиғәле яҙмышы хикәйә ителә. Асылда, был— урта быуат Коңсыгыга поэзияһында киң таралған романик дастандар (поэмалар) темаһы, күп әҫәрҙәрҙә ҡабатланған традицион сюжет. Әммә беҙҙең өсөп бында айырата шуныһы ҡыҙыҡлы: геройҙарҙың эш-ҡылыҡтары, сюжеттс хәрәкәткә килтергән мотнвтөр башлыса фольклорҙан, атап әйткәндә, героик эпос һәм батырҙар тураһындағы әкиәт жанрынан алынғандар. Буҙйегет мепәц Ҡарасәс, мәҫәлән, бер-береһен тоштәрендә, ә Сәйфелмөлөк Бәҙиголъямалдың һүрәтен күреп ғашиҡ булалар, Таһир менән Зөһрә — тыумаҫ борон уҡ пэрэштерелгэн балалар, Йософто көнсөл ағалары ҡойоға 1 2
|
|
1 Б у з у ғ л а н. Әхмәтбик һәм Юсыфбпк, Ҡаҙап, 1896, икенсе баҫмаһы — Ҡазан, «Хөсәенов», 1910; Ҡ и с с а и Б у а ж п г е т. Пуғайсанан ҡаҙаҡсага мулла Акылбик бине Сабал тәржемәһе, Ҡазан, «Матбуғаи Коримпә», 1911. Боэуғлал. Ҡарагалпаҡтыд халыҡ дастаны (Хәйретдинов Нине жрау- ҙап Ҡ. Мамбетнаааров яҙып алған), Нокис, 1961; Б о а й п г и т (телдән Б. А. Ҡарасов яҙып алган).— «Ногай халыҡ йырлары», М.. «Наука», 1969.
2 Был хаҡта тулыраҡ мәғлүмәттәрҙе түбәндәге мәҡәләнән алырга момкли: П у р 3 а р и и о в. «Буҙйегет» ҡиссаһының Өфө варианты.— «Ағиҙел», 1979, 12; «Башҡорт әҙәбиәтенең текстологияһы мәсьәләләре», Н. Т. Зарииов менән Ғ. Б. Хөсәйенов редакцияһында, Өфо, 1979.
һалып кптәләр; Буҙйегет үҙенең йән дуҫы менән икәүҙән-икәү Зөйтүн ғәскәренә ҡаршы тороп, уның йөҙәрләгән һалдатын ҡыра; Буҙйегсттең үҙен иһә уның итек табанына алтыға бокләп һалған алмас ҡылысы ғына киҫә ала һ. б. һ. б.
Ҡиссаларҙың хикәйәләү стилендә фольклор саралары, фольклор формалары шулай ук ҙур урын ала. «Йософ менән Зөләйха») ҡиссаһы, мәҫәлән, халыҡ телендә йөрөй торғас, ҡисса формаһын бо- тонләй юғалтып, баштан-аяҡ әкиәт формаһына күскән. «Әл-ҡисса Буҙйегет» әҫәрендә ҡобайыр һәм бәйет формалары, сәсәндәр ижадына хас һүрәтләү саралары (бигерәк тә әйтемдәр, тапҡыр һүҙҙәр) ҙур урын ала. Ҡары ахундың йыры — шау дидактик ҡобайырҙар стилендә. Ҡыҫҡаһы, шул: романпк ҡясса-хикәйәттәрҙә фольклор һәм яҙма поэзия традициялары бергә үрелеп, тема ике арала торған формала яңы идея-эстетик кәүҙәләнеш ала. Гуманистик идеалдар яҡтылығында мөхәббәт ирке яҡлана, ғашнҡтөрҙө фажиғәле яҙмышҡа дусар иткән социаль тигеҙһеҙлеккә һәм ғәҙелһеҙлеккә ҡаршы, үҙһүҙле тирандарға ҡаршы әсе нәфрәт белдерелә.
Социаль мотцвтәр «Таһир менән Зөһрә» һәм «Буҙйегет» ноэма- ларында көслөрәк бирелгән. Күп торлө ҡаршылыҡтарҙы еңеп, тауҙар-диңгеҙҙәр аша бер-бореһенә ашҡынған саф йөрәкле Буҙйегет менән Ҡарасәс йәки Сәхибьямалдың һәләкәте был инде үкенесле яҙмыш ҡына түгел, ә шул уҡ социаль тигеҙһеҙлектең ғибрәтле бер фажиғәһе. Шуға бында тирандарға, кешенең үҙ рухын, уның юғары тойғоларың һәм гуманистик ынтылыштарын иҫәпкә алмаған феодаль тәртип-йолаларға ҡарата асыу сағыла.
Йәштәрҙең иркен сикләгән феодаль мөнәсәбәттәр, реакцион йола һәм дини ҡанундар мохәббәт трагедияһын тыуҙыра. «Фажиғәле ҡапма-ҡаршылыҡтың бындай тибы феодаль йәмғиәттә генә барлыҡҡа килә» Т
Таһир менән Зоһрә, Буҙйегет менән Ҡарасәс һәм, оҫтәргә кә- рәк, Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу, Тарғын менән Аҡйондоҙ (Аҡъюныс) трагедияһы ла, асылда, шул фекерҙе ҡеүәтләй.
Беҙҙең өсон бында йәнә шуныһы әһәмиәтле: мохәббәт темаһына бәйле рәүештә халыҡ ижадында яңы эстетик мотивтәр, яңы төшөнсәләр тыуа. Был, бөтәһенән бигерәк, матурлыҡ төшөнсәһе.
Дөрөҫ, халыҡ ижадында матурлыҡтың үҙен тасуирләп күрһәтеү, һынландырыу юҡ дәрәжәһендә. Егет йәки ҡыҙҙың матурлығы, ғәҙәттә, «бик һылыу», «бик матур», «сибәр» кеүек дөйөм эпитеттар йәки «айҙай һылыу», «ай кеүек нурлы йөҙлө» ише традициоп сағыштырыуҙар менән гепә һыҙатлана. Әгәр фольклорҙа геройҙың иортретен һүрәтләү, ғомүмәп, булмауын пҫәпкә алһаҡ, быға аптырарға урын ҡалмай, әммә был «кәмселек» мөхәббәт хикәйәттәрендә пкенсо яҡ менән ҡаплатыла: ғашиҡтәрҙең.матурлығы уларҙың сафлыҡтарып. бер-береһенә тоғролоҡтарын, юғары тоиголарып хикәйәләү аша тултырыла. Мөхәббәт тойғоларын һүрәтләүҙә пндо сәнғәтсә һүҙ оҫталары һис ниндәй наҡыҫлыҡ курһәтмәгән-
1 Ю. Б. Б о р е в. Основиые эстетические категории. «Высшая школа», М., 1960, стр. 154.
дзр, һор кемдең күңелен елкендөрерлек иң сағыу романтик буяуҙар менән эш иткәндәр. Быныһы инде, асылда, геройҙарҙың характер үҙенсәлектәрен һүрәтләү тигән һуҙ. Тап бына ошо тәңгәлдә «Буҙйегет» һәм «Таһир менән Зөһрә» поэмалары «Пософ менән Зөләйха» хикәйәтенән оҫтонорәк тора.
Ҡөрьәндәге «Пософ» сүрәһенән айырмалы булараҡ, хикәйәттә геройҙарҙың икеһе лә бик матур. Йософтоң нурлы йөҙөнә шаҡ •катын, бисәләр ит йәки әфлисун урынына үҙҙәренең бармаҡтарын турап ултырыуҙарын да һиҙмәйҙәр хатта. Был инде идеаль матурлыҡтың да нң юғарыһы, әлбиттә. Әммә ғишыҡ уты бары Зөләйха күңелендә дөрләй, уггы ғына койҙорә. Ә Йософ иһә — үтә пассив; ул ботә яҙмышын тәҡдиргә тапшырған. Бында, әлбиттә, ҡөрьән йоғонтоһо ла һиҙелеп ҡала.
Таһир менәп Буҙйегөткә килһәк, былар инде үҙҙәре лә, һөйгән ҡыҙҙары ла — мөхәббәт ҡорбандары, һис ниндәй ҡаршылыҡ алдында тыйылып ҡалмаған актив характерҙар. Батша (йәки хан) гәскэренә ҡаршы торғанда, егеттәргә эпос геройҙарына хас ғәҙәттән тыш батырлыҡ һыҙаттарының йәбештерелеүс образдарҙың эстетик әһәмиәтен арттыра. Ғорур йәштәрҙең фажиғәле үлеме — феодаль тормошҡа протест һымаҡ ҡабул ителһә, Таһир менән Зөһрәнең ҡәберҙәрендә шытыл сыҡҡан гөлдәрҙең (йәки тирәктәрҙең) бергә үрелеп үҫеүе гәрәй мәғәнәлә поэтик символ булып тора. Ул, ислам идеологияһына ҡапма-ҡаршы рәүештә, мөхәббәттең үлемдән көслөрәк булыуын сағылдыра. Был әҫәрҙәрҙең халыҡ араһында киң таралыуы һәм бөгөнгө көнгә тиклем йәшәүе ана шул гуманистик идеяһы менән аңлатыла ла инде.
Инде ботә һөйләгәндәрҙән шупдай һығымта яһарға мөмкин.
Феодализм осоронда халыҡ ижады тарихи ваҡиғаларға нисек кенә тығыҙ бәйләнгән булмаһын, эпоста туранан-тура ул ваҡиғаларҙың эҙмә-эҙлекле ағышын, бөтә ҡатмарлы бәйләнештәре менәп тулы һәм теүәл һөйләнеүен күреп булмай, уны эҙләргә лә ярамай, сонки тарихи ваҡиғаларҙы һәм тарпхп шәхестәрҙең эшмәкәрлеген халыҡ үҙенең ынтылыштары, үҙенең идеалдары яҡтылығында эстетик аңы аша үткәрә, һөҙомтәлә маҡсатҡа яраҡлы поэтик традициялар ерлегендә халыҡтың үҙ фантазияһы менән тултырылған һәм тарихкә үҙ мөнәсәбәтен, \тҙ ҡараштарын сағылдырған эпик әҫәр барлыҡҡа кплә; халыҡтың тарнхн-мплли зауыҡтарына яуап биргәндәре киң таралыуға хоҡуҡ ала, телдәя-телгә, быуындан-быуынға тапшырылып, уҙған тормоштоң әҫәрләндергәс бер иҫтәлеге булын йәшәй.
Эпос үҙ эволюцияһында халыҡ тормошона яҡынайған һайып, унда мифик заттар һәм фаптастик образдар ғына түгел, хыялда тыуған башҡа эпик мотивтәр ҙә кәмей, йәки бөтөнләй юғала; улар урынын.тормошсан ваҡиғалар, кешесел образдар, социаль көрәш мотивтәре ала; фабула йәки сюжет ҡоролошонда иң әһәмиәтле моменттәр (йәки эпизодтар) ғына бирелеп, улары ла башлыса тормошсан шарттарҙа йәки ысынбарлыҡ формаларында күбеһенсә реалистик буяу һәм деталдәр менән һүрәтләнә. Шуға бәйлә
нешле рәүештә һуцғы заман ҡобайырҙарында һәм хикәйәттәрҙә лирик.мотивтар, кисерештәр — ҡыҫҡаһы, кешесел.мөнәсәбәттәр күберәк урын ала.
Феодаль нэмгнәт үҫешендә, бер яҡтан, синфи айырымлыҡтарҙың косэйеүе, икәнсе яҡтан, ырыуҙарҙы берләштереү, үҙаллы халыҡ булып ойошоу тенденцияһы — был ҡатмарлы тарихи процесс эпоста шулай уҡ ҡатмарлы идея бәйләнештәрен тыуҙыра. Был бәйләнештәр Рус дәүләтенә ҡушылған мәлдә һәм унан һуц ижад ителгән әҫәрҙәрҙә бигерәк тә асыҡ күренә, әммә шуныһы моһп.м: уларҙа самодержавненең милли иҙеүенә ҡаршы көрәш бөйөк Рус дәүләтенән бүленеп сығыу идеялары менән дә, милли сикләнгәнлек тойғолары менән дә берекмәй. Киреһенсә, рус һәм башҡа халыҡтар менән батшалыҡҡа ҡаршы көрәштә берләшеү, уртаҡ Ватан — Россия яҙмышы хәл ителгән ауыр йылдарҙа, батшалыҡ тарафынан күргән кәмһетелеү һәм йәберләнеүҙәрҙе «онотоп», рус халҡы менән бер төптән изге яуға күтәрелеү һәм ҡаһарманлыҡ күрһәтеү — йыйып әйткәндә, юғары патриотизм идеялары һәм дуҫлыҡ-туғандашлыҡ тойғолары был дәүерҙәге эпик поэзияның иц күркәм идея-эстетик һыҙаттары ул.
һуцғы быуаттарҙа халыҡ ижадына Консығыш поэзияһының йоғонтоһо фольклорҙа яцы күренештәр тыуҙыра. Башлыса әиос традициялары ерлегендә ижад ителгән фажиғәле мөхәббәт ҡиссалары ике формала — ҡулдан-ҡулға күсерелеп һәм телдән- телгә һөйләнеп — киң тарала. Халыҡ телендә улар ҡыҙыҡлы үҙгәрештәр кисерә; фольклор традициялары көсәйтелә, ҡайһы берҙәре хатта тулыһынса тип әйтерлек әкиәт стиленә күсә.
Тиҫтәләгән йылдар буйына күи кешеләр — фольклорсылар һәм крайҙы өйрәнеүселәр, сәсәндәр һәм, ғөмүмән, халыҡ ижадын һойор һәүәҫкәрҙәр ҡатнашлығыңда тупланған материалдарҙан һайлап алып, ос китаита бирелгән башҡорт халыҡ эпосы — быуаттар топколонәи хәҙерге заманғаса килтереп еткерелгән изге аманат, ата-бабаларҙың беҙҙең быуынға тапшырған рухи мпраҫы ул. Был мираҫта башҡорт халҡының оҙайлы тарихи тормош юлы, быуаттарға һуҙылған социаль ынтылыштары, әхлаҡи эҙләнеүҙәре, эстетик ҡараштары, рухи йоҙо сағыла.
Батырҙар ІЫЛ1 ЛІ<ШІІ11|р шахеспшр ші|раІіыіі(|а коПаиырҙар, л’ііі;«ні<>іііт<>р
ф
ПҘЕЛ ПОРТ
Ш
й Иҙел йорт, Иҙел йорт,
Әй Иҙел йорт, Иҙел йорт;
Атам кейәү булған йорт,
Атам кенәү булған йорт;
Әсәм килеп булған йорт,
Әсәм килен булған йорт,
Ас тамағым туйған йорт,
Ас тамағым туйған йорт;
Күстән ҡалһам, ҡурған йорт Күстән ҡалһам, ҡурған йорт. Балтырғаны беләктәй,
Балтырғаны беләктәй; һарағиһе* ҡонандау*, һарағпһе ҡонандау,
Сыбар үгеҙ йөрәктәй,
Сыбар үгеҙ йорәктәй,
Йөрәктәй, ау, йөрәктәй. һайрай ҙа ҡоштары, һандуғастары!
[2]
Иҙелде алыр, Димде алыр,
Иҙелде алыр, Дпмде алыр,
Был кәүерҙән * ни ҡалыр?
Был кәүерҙән ни ҡалыр?
Ҡыу ағастай ҡыуарған,
Ҡарҙай башы ағарған,
Ҡарҙай башы ағарған,
Ҡарт һанына кем кергән,
Ҡарт һанына кем кергән —
Был кәүерҙән шул ҡалыр,
Шул ҡалыр, ау, шул ҡалыр.
13)2
— Торһана ла, ҡыҙым, торһапа, Торһана ла, ҡыҙым, торһана,
Кешәнле аттар кешнәшә, Кешәнле аттар кешнәшә.
— Кешәнле аттар кешнәшһә, Уғрыларға юлыҡһын!
— Торһана ла, ҡыҙым, тор һана, Торһана ла, ҡыҙым, торһана, Күрше-күлән геүләшә, Күрше-күлән геүләшә.
— Күрше-күлән геүләшһә,
Ике күҙе тиң сыҡһын!
— Торһана ла, ҡыҙым, торһана, Торһана ла, ҡыҙым, торһана, Ҡотанда ҡуйҙар нырҙаша *, Ҡотанда ҡуйҙар нырҙаша 3.
— Ҡотанда ҡуйҙар нырҙашһа,
Ас бүрегә юлыҡһын!
— Торһана ла, ҡыҙым, торһана, Торһана ла, ҡыҙым, торһана,
Күс ярағын * күрһәнә,
Күс ярағын күрһәнә.
Монаятты * йыпһана,
Монаятты йыпһана.
Яуға улъя булмайыҡ,
Яуга улъя булмайыҡ;
Күс ярагып булъяйыҡ *,
Күс ярағын булъяйыҡ.
Күлек * ҡулда булһайм,
Күлек ҡулда булһайы, һ аҙ аҡ- һ а у ыт к улда й ы, һ аҙаҡ-һа у ыт ҡ улда й ы.
— Күс я рагын күрмәһә, Абышҡалар ҡороһон!
Монаятын алдырһа, һәмтерәи * яуға ҡол булһын. Булъямаһа ярағын,
Кәүор* алһын йыйырын!*
Күлек ҡулда булмаһа, Баҡтансылар ҡороһон!
Б аҙаҡ- һа у ыт булмаһа,
Ирмен тпгән ирҙәрҙең Бүре тартһын йоронон 4. Йоронон, ау, йоронон!
[М
Әй юртайыҡ, юртайыҡ.
Эй юртайыҡ, юртайыҡ 5,
Терәү ҙә һалып 6 юртайыҡ, Терәү ҙә һалып юртайыҡ.
Иҙелгә кире ҡайтайыҡ, Иҙелгә кире ҡайтайыҡ; Иҙелде сытын ятайыҡ, Иҙелде сығып ятайыҡ 7. Алдыбыҙҙы ағартҡан, Алдыбыҙҙы ағартҡан —
Аяҙ микән, таң микән?
Аяҙ микән, таң микән? Артыбыҙҙы ҡарайтҡан, Артыбыҙҙы ҡарайтҡан — Болот микән, саң микән? Болот микән, саң микән? Саң микән, ау, саң микән?..
|5|
Әй тош күрҙем, тош күрҙем,
Әй тош күрҙем, тош күрҙем, Тошомдә ҡыҙыл ут күрҙем, Тошомдә ҡыҙыл ут күрҙем,