От правды я не отрекался
Көглтин Дава
Шүрүтә шахлһна үндсиг
Шүлгәрн шалһҗ зөрсндән
- Мөңкрсн нер олҗ,
Мөңгәр байҗсн угав,
Түүнәс үлү, талдан,
-Туурсн күңклмүдин күсл
- Мөрә шүлгәрн оллав,
Мөңк хөвтә боллав.
Харалын цуста шовуна
Хар җивр сахлын
Сталинә догшн уурин
Сүүдр хальмгиг дәврхд,
Хальмг болҗ төрсндән
Хәәрлт уга засгла,
Көгшн баһ уга,
Көөркс, харһсн цагла,"
Хәәмнь" гихнь цөн.
"Хальмг" гихнь олн,
Көөгдәд, көрәд, өөгдәд,
Күндәр түңшсн кемлә,
-Билгән дуудҗ, шүлгән
Бадглад, уульҗ бичләв,
Берәд, залус, көгшдт
Белгләд, уйдн умшлав.
Көгшн баһ уга
Кишгтә төрскн теегүрн
Хальмгуд удлго таңһчарн
Хәрү менд ирхиг
Әәлдҗ, седкл саатулҗ,
Әмтнд иткүлҗ келләв,
Ленинә нарн унтршгог
Лавлҗ олнд зарллав,
"Нарн унтршго!" - гиҗ
Насарн андһар тәвләв!
Халун седкләс үүдсн
Ханлтын цевр нульмс
Хальмг улсин нүднәс
Халхарнь цальгрсиг үзләв.
Шүрүтә шахлһна үндсиг
Шүлгәрн шалһҗ зөрсндән
- Мөңкрсн нер олҗ,
Мөңгәр байҗсн угав.
Тер шүлгүдәсн көлтә
Түүрмин әәмшгтә бәрәнд,
Зүүдн болсн Төрскән
Зүркәрн харснаннь хөөн,
Делкәд байр төгәҗ
Делсәд, модд, шовудт
Дуулҗ, нар белглсн
Диилврин алдр өдр
Түүрмин терзин төмр
Терм зууньрҗ мерләв!
Харулч камерүр, әәлһхәр,
Хаснас кемтрсн тоосхин
Кемтркә мет шүднәсм
Күүрәд, кемтркә унсинь
Оньһлго, менрч ниргсн
Орчлңгин байр үзләв.
Шүрүтә шахлһна үндсиг
Шүлгәрн шалһҗ зөрсндән
- Мөңкрсн нер олҗ,
Мөңгәр байҗсн угав.
Тер шүлгүдәсн көлтә
Теркә, шинкән бүчрлсн
Арм баһ наснаннь
Арвн дүүвр җилән
Ар далан көвәд
Аралҗн сөртә суңһугин
Һурвн эрәдин ца,
Һундлын икиг үзҗ,
Хол Төрскән санҗ,
Харһнҗ көлдәд давуллав.
Тиигдг болвчн би
Тер күчр цаг,
-Һаслңта зовлңгас сүрдҗ,
Гергд уульҗ, залусасн,
Заячан хараҗ, үрдүднь
Зеткрлә харһсн эцкнрәсн,
Зөргтәд тоолгдҗасн зәрм
Залус, сүүлән хавчҗ,
Арат эс болвчн
Арсан халчлҗ чичрәд,
Бийиннь арһ хәәҗ,
Буульмҗта цевр үннәсн
Бүгдәрн, тер кемлә,
Буру хандсн цагла,
-Би эврәннь үннәсн
Буру хандсн угав!
Хасг, бурятын нерәр
Хальмган сольсн угав,
Цаас орулҗ, үүрмүдән
Цааҗла харһулсн угав!
Яһдг болв чигн,
Яарсн яхллһна икиг
Үздг болв чигн,
Үүлин күндлә харһҗ,
Үкдг болв чигн,
-Үннәсн цөкрсн угав!
Негл цадхин төләд
Нерән, ичрән барм,
Зүсм өдмгәс хулдад,
Зүсн иньгән дарм,
Цахснд мах буладг,
Цаг зуурт нойрхдг,
Чинән угаһинь бахлурддг,
Чидлтән көлинь доладг
Берия - бирд - шулмин
Барг нер авсн
Комендантын һарт орвчн,
Көдлмшәрн торад һарсн,
Эгл орсмудын заагас
Эңкр үүрмүдән олсн,
Сиврин киит диилҗ,
Седклән эс сольсн
Хальмгтаһан хамдан би
Харңһу талрхиг күләләв,
Декабристнрин, Пушкинә Әрәсә
Деермчнриг дархиг иткләв,
Эндрк нарна толяг
Эрәд дуудҗ угтлав!
Цецн, цевр өдгәг,
Цагин лавта селгәг,
Цань уга күңкл
ЦК ирүлхиг иткләв!
Хөв манур көтлх
Хөрдгч, тууҗ герлтксн,
Хәәртә съезд болхиг
Хальмг зүркәрн иткләв!
Тегәд чигн эндр
Теңгр чилгр цагла,
Алдр Ленинә нарн
Алтрҗ мандлҗах кемлә,
Таңһчдан, түрү цаглань,
Таңсг үгән күргсндән,
Зүркни шүлгүдән зарлх
Зөв зовлңгарн авсндан
Байрлҗ, дотран амрнав,
Бахтҗ, хөвдән ханнав!
От правды я не отрекался
(Д.Н. Кугультинов)1956г.
Перевод Юлии Нейман
За то, что я посмел в крутое время
Судить в стихах жестокий произвол,
-Ни денег я не получил, ни премий,
Широкой славы я не приобрел…
Да это, может статься, и не надо.
Иною – высшей – счастлив я наградой.
В то время гнев несправедливый, дикий
Нас подавил…
И свет для нас потух.
И даже слово самоё – «калмыки»
Произносить боялись люди вслух.
Тогда, словами рифмы закрепляя,
Я для друзей писал, я утешал
Тех, кто был изгнан из родного края…
Я говорил им: прекратится шквал,
Исчезнет все, что наши души гложет,
- Померкнуть солнце Ленина не может!
Давал я клятву фактам вопреки,
Не то, что дети, даже старики
– Весь наш народ калмыцкий возвратится
К могилам предков, к дорогой земле…
И видел я, как молодеют лица,
Как просветленная слеза катится
По бронзовой, обветренной скуле…
Добрели люди, о добре заслыша,
И это было мне наградой высшей.
За то, что я посмел, хотя б отчасти,
Судить в стихах жестокий произвол,
Не только славы я не приобрел,
Но на меня посыпались напасти.
Из-за стихов, по их живому следу,
Ко мне ворвался ветер ледяной.
И праздник мой, желанную Победу,
Я встретил за тюремною стеной.
В тот день весенний, счастье возвещавший
Деревьям, птицам, людям… всей стране,
- Я, Родину, как сердце, защищавший,
Отчаясь, грыз решетку на окне…
Не слышал, что кричат мне снизу грубо,
Не замечал я, что крошатся зубы,
Что штукатурка сыплется…
Пока (Еще не в голову, еще без злобы)
Стреляли в стену часовые, чтобы
Поглубже в камеру загнать «зека»…
Из-за стихов цветок полураскрытый,
Недолгой юности моей рассвет
Отравлен клеветою ядовитой…
Близ океана, в стуже ледовитой
Провел я десять бесконечных лет
За проволокой частой и колючей,
Похожей на тенета паука,
Где холодно и жадно – по-паучьи
– Высасывала сердце мне тоска;
Где только в снах цветных скользило мимо
То, что когда-то наполняло стих:
И образ нецелованой любимой,
И степь моя – в тюльпанах золотых…
В те злые годы леденящей стужи
Что не бывало?..
Страхом сражена,
Иная – даже верная – жена
Писала отречение от мужа.
И, выбраться стремясь из липкой сети
(Ведь надо ж как-то жить, в конце концов!),
Иные – даже любящие – дети,
Рыдая, отрекались от отцов.
И те, кого считали храбрецами
,Друзей и правду предали, дрожа…
Бесценной шкурой, что ли, дорожа,
Хоть голубыми не были песцами!..
Но как бы круг порочный ни смыкался,
Как ночь над нами ни была глуха,
- От правды я своей не отрекался,
Не отступал от своего стиха!..
Не потерял и совести от страха,
Не позабыл природный свой язык,
Под именем бурята иль казаха Не прятался…
Я был и есть калмык!
Ни под каким нажимом и допросом
Не осквернил души своей доносом!
И эта непричастность к силе зла
Наградой высшей для меня была.
Я был душой с народом, втайне веря,
Как весь хороший, честный мой народ,
- Что к подлым слугам кровожадных берий
Расплата – рано ль поздно! – а придет
Пусть их разгул, - так думал я, - неистов,
-От них очистится, воспрянет вновь
Россия Пушкина и декабристов,
Россия Ленина, его любовь!
Я знал, что мой народ в лесах Сибири
Нашел друзей и вновь душой окреп
Средь лучших русских,
Средь щедрейших в мире,
Деливших с нами и судьбу и хлеб.
Я жил и верил: сгинет мрак проклятый,
И хоть сгущалась мгла со всех сторон,
Калмыцким сердцем верил в Съезд Двадцатый
Не думая, как будет зваться он…
И вот теперь, когда прозрачны зори
И все дороги – чище и прямей,
Я счастлив тем, что даже в годы горя
Не поступился Правдою своей…
Ни денег я не приобрел, ни славы,
Но высшею наградой дорожил
И рад, что в многотрудной жизни Право
На эти строки честно заслужил.
Любовная лирика Д.Н.Кугультинова
Көглтин Даван дегтрәс "Шүүһәд барлсн шүлгүд", Хальмг дегтр һарһач, Элст 1971 - Из книги Давида Кугультинова "Избранные стихи", Калмыцкое книжное издательство, Элиста 1971."Баһ насн" гидг әңгд, баһ насна дурна туск шүлгүд орҗ - В раздел "Молодость" попали юношеские стихи о любви
Хаврин сө
Төвшүн хаврин сө
Тагчгарн уха авлна,
Әрә үләсн салькн
Әрҗ ноха көндәнә
.Цаһан мөңгн мет
Цевр сәәхн теңгрт
Һурвн марл чирмлднә
Гилвкҗ герлтәд мандлна.
Алтн һасн деегүртҗ
Әмтин деер падрна,
"Долан бурхд" тинилдҗ
Дарандан ард амрна.
Җөөлн герләрн сар
Җигтә орчлң кеерүлнә,
Теегин сенр аһар
Таалҗ цогц сергәнә.
Күрисн модд холд
Көк ацмударн харлна,
Эрг дора һолд
Эвлүн усн налана.
Элстә хальмг теегт
Эрсмүдәрн Элст цаһана,
Балһсна багцт (сад) хагдл (фонтан)
Бульглҗ усан цацна...
Арвдгч класс ард,
Алтн җилмүд өмн.
Халун седкл - өрчд,
Хөв мана һарт.
Иньгтәһән хоюрн би
Ирх цагиг дууднав,
Өмнк җилмүдән шахҗ
Өөрдүлхәр адһҗ саннав.
Цагин сәәхн туулиг
Цевр ухаһарн күцнәв,
Иткҗ намаг соңссн
Иньгиннь һар атхнав...
1939 җ.
Күрисн усиг керчәд
Күрисн усиг керчәд
Керм өмәрән йовла.
Балһсн ард үлдәд
Бадрсн герләрн улала.
Сарин толянд дольган
Сармтрҗ эрәтрәд гилвклә.
Дулахн зунин асхар
Дун ухандм төрлә.
Урссн Иҗл һол
Ухандм айсинь өглә.
Үгинь теңгрин одд
Үүмҗ чикндм шимндлә.
Дуунам һол утхинь
Дурн авч ирлә.
Чини чирә хәләҗ
Чимлһинь билгм олла.
Белн болснаннь хөөн
Белглҗ чамдан дуулнав.
Хөвин солңһтрсн бәәдл
Холд тодрха үзләв.
1939 җ.
Альмн
Саахн өмнм торлзсн
Бахн оютн күүкн,
"Танд нанас", - гиҗ
Терзәр альм хайв.
Байртаһар нанд дайлҗ
Бийнь цааран һарв.
Адһҗ би терзәр
Ардаснь күүк хәләвв.
Салькншң, хар нүдт
Садт уга болв.
Мини шогч авһм
Мусхлзҗ намаг дуудв.
Нүдән хөкрәр чирмҗ
"Нә, ямаран?" - гив..
.Мини өмнм ода
Минчисн альмн кевтнә,
Кесг дүнцүллһн болсн
Ке халхнь улана.
Аскрсн әмтәхнинь санхинь
Амнас шүлсн һарна.
Сенр сәәхн үнрнь
Серҗңнәд өрәһәр тарна.
Өрән цаг билә.
Өргмҗтә седкл урһла.
Альмнур дәкнәс хәләҗ
Айта сәәхнәр байрллав
.Ачлгдсн зүркнәм учр
Альмн болхв?.. медхшив.
Асхн ирхиг, болв,
Адһҗ би күләнәв.
1940 җ.
Чини халхчн
Чини халхчн
Чииһин өңгтә,
Хурц келнчн
Хуурин айста.
Сәәхн нүднчн
Солңһтрҗ герлтнә,З
өрмг хәләцчн
Зүрк менрүлнә.
Кенд дуртаһичн
Күн медхш.
Ухарльг бәәдлчн
Уханасм һархш.
Нанд гихлә
-Наадксичн яахв?
Теднд гихлә
-Таасгдгичн яахв?
Наач инәҗәһәд
Нанур хәләләч
Юңгад тегәд
Ярлзҗ мишәләч?
Зооган кеҗәлч?
Зүркәрм наадҗалч?
Кү зовалго
Келхнчн, иньг,
Мини билгт
Магтмҗ болхнчн!
Чамаһан дуулҗ
Чидлән сөрсүв,
Көркхничн буульҗ
Күмнд келсүв.
1940 җ.
Шаһаца көк ноһата
Шаһаца көк ноһата
Шавшсн теегин дунд
Җирҗңнәд урсҗах усна
Җирмәхәс асхнд өсрнә.
Улан мөңгн сар
Унтҗ удад серҗәнә.
Байрлсн мини һар
Бамбаннь һариг атхҗана
.Асхни серҗңнсн сәәхн
Аһар өрчәрм наадна.
Атхр хар үсәрнь
Альвлҗ Бамбала шоглна...
Җирһлин туршт мадниг
Җилмүд бичә салһтха.
Ман хойрин хүв
Мөңкинд негн болтха.
1939 җ.
Санхинь, инәдн күрнә
Санхинь, инәдн күрнә.
Альвлҗ күзүһинь орасн
Атхр хар үстә
Сәәхн күүкн үзгднә.
Намаг түүнтә үүрм
Наадҗ инәһәд таньлдулл,
"Сәәхн күүкн" гиҗ
Шимндҗ нуувчинәр келлә.
Үнн.
Күүкн көөркхн.
Үгин хурциг меднә,
Күр кехд эвтә,
Керсү, ухата бәәдлтә.
Болв шинхн таньлдсн
Би өөрхн бишв
.Нәәрт биилсн цаглань
Нүдән түүнәс авхшив.
Бас нанла мендлхләрн
Һәәвһә сәәхнәр мишәнә.
Би яахан медлго
Һаринь авч маасхлзнав.
Ода мел оньдин
Өмнм чирәнь үзгднә.
Седкл туссн болхв?
Санхинь, инәдн күрнә.
Зегстә нуурин усар
Зегстә нуурин усар
Зеегтә нүдтә күүктәһән,
Җилктә ке оңһцар
Җисәд дурна үгтәһән,
Хаврин сөөһәр йовхларн
Хувр байр үзнәвдн,
"Дурлв" гиҗ келхләрн
Даргдшгоһар улаҗ ичнәвдн.
Болв, келчкснә хөөн
Байр кү өргнә,
Зеегтә хар нүдд
Зүрк таалҗ эвлнә.
Келчкснәннь хөөн чи
Кенәсчн хүвтә болнач.
Зәрмдән... седклднь һундад
Зовҗ гейүрәд хатхнач...
Көглтин Дава 1939 җ.
Көкрсн гүн уста
Көкрсн гүн уста
Күмн - теңгсин көвәд,
Харлсн торһн үстә
Хальмг күүкн зогсад,
Домбртан көгинь орулҗ
Дурна айс цокв.
Һахуль теңгст хаяд
Геглзүләд дууһан дуулв.
Тер теңгсин заһснь
Күмни зүркс бәәҗ.
Теркә баһчудин хүвс
Көркхнүр усчдг бәәҗ.
Генткн мини толһа
Һалар падрҗ эргв.
Күүкнә һахульд зүркм,
Көөркә ирәд торв.
Теңгсәс, зүркм, салн
Түңшҗ күүкиг эрв:
"Тәвич намаг, сәәхлә,
Сансн санаһичн күцәнәв,
Сар, нар хәәхлә
-Сурсичн өгнәв", - гивә.
Өмнәснь күүкн инәҗ
Өргәд өрчдән шахв:
"Орчлң, сар, нарн,
Одд нанд керго.
Нанд һанцхн чи
Наснам күслч", - гивә.
Солң мет байр
Суцдарм дуулҗ залрв.
Җилмүд мини өмнм
Җирһлин хөв делгв.
Көглтин Дава 1940 җ.
Апрель сарин алтрсн сәәхн тег!
Айта каңкнсн үнр, аһарин шилиг
Альвлҗ бурһудсн торһан җиңнсн дун!
Соньн күңкл, сидлһни җигтә эрдмәрн,
Солңһтрсн көгҗмин айс олн зүсн
Сувсн-цецгүдин өңгд сиилүлсн болна!
Негт хальмгин седклшң – нарта аһу!
Нигт хаврин ниһүрт багтҗ байсдг
Күн болҗ төрсндән бахтҗ байрлнав!
Кен медхв, цецгүдт көшсн айсмудыг
Аңхрҗ медсндән күн би болсмби?
Авлта җирһл, өгәәнь болн сәәхнч!
(Көгтин Дава., 1982 җ.)
***
Как ты прекрасна, степь моя, в апреле!
Хрустально-звонкий воздух, и простор,
И колокольчик – жаворонка трели!..
Ты – музыка, чьи звуки в давних пор
Какой-то гений, в неизвестность канув,
Переложил на живопись тюльпанов.
Как счастлив я, что голос твой пойму,
Что человек я, что душе все чаще
Доступна радость красоты щемящей…
Иль человек я только потому,
Что внемлет скрытой музыке душа?..
О жизнь, как ты щедра!.. Как хороша!...
(Д. Кугультинов, 1983 г., пер. Ю.Нейман)
КӨГЛТИН Дава
ЙӨРӘЛ
Калян Саңҗд өргсн йөрәл
Урн үгин көрңгиг
Билгинни үзгәр утхҗ,
Умшач үүринни седклиг
Байрин үгәр цутхҗ,
Хальмг келнә ачиг
Әрәсән нутгт күргсн,
Ханлтын алтн үгиг
Алдр партьдан өргсн.
Җирһлин җилвәр җирлзгсн
Җисәни җирн насиһән,
Туурмҗ, гиҗ бахтл уга,
Түрү гиҗ уйдл уга.
Залу кевәр залҗ,
Зөрг ухаһан үзүлҗ.
Эндр өдрт күрсн
Эңкр ахдан ханҗ,
Тандан, хальмгин үрн,
Тоомсрта Калян Саңҗ,
Зун нас наслхиг
Зарлҗ, закҗ, йөрәҗәнәвидн!
Цецн хурц билгәрн,
Цагиг цагт тооллго.
Цааранднь, урдк кевәрн,
Цугиг ачлхиг күләҗәнәвидн!
Наснтн ут болтха!
Нернтн шуугҗ делгртхә!