Агъаев А. Гь.
23 Пад хьайи рагъ: Роман. во, I993. — 264 с. Агаев А. Г. Расколотое солнце: Роман.
Махачкала: Даг. кн. иэд
Лезгийрин машгьур алим ва писатель Агьед Агъаеван «Пад хьайг рагъ» романда чи уьлкведин яшайишдин сад садаа акси терефар вй абуру арадал гьизвай гьалар къалурзава, писвилинни хъсанвилин, гьа-къикъат гвай ва къалпвилиз къуллугъзавай къуватрин акьунар хци ею-жетрин вакъиайралди ачухзава.
ББК 84 Лезг
| 470238020I—I0 А М I23-93 50-93 ISBN 5—297—00867—0 |
| © Агаев А. Г., I993 г. |
САД ЛАГЬАЙ ПАЙ
I. БЕГДИН ХВА, БЕГ
Ц^аварин ирид къат атIана, кьибледихъай атай самолет агъуз жез-жез, хурухъди чилив агакьна. Чархар даш къванцин май-дандай цIуьдгъуьниз ада жилавар вичел чIугуна. ИкI атлуди, ви-лик хасарат кваз акурла, балкТан алай чкадал илисарда. Вичи пич явашарзавай самолетди ажугъар авуна, ам и патахъ, а па-•гахъ юзана,— чара хьанач, моторриз къуват амачир, ам гала-тайшив хьиз, уфт акъадарна, акъвазна.
Пакаман сегъер яз, и вахтунда мукьув гвай тамун кьулухъай кьилел ялав алаз, элкъвей межмя хьиз, яруни хъипи рагъ экъеч!-iiu. Ам акьван зурбаз хъитIкьинна хьи, ада гьасятда кьуд пад ншигълаван авуна. Эвелни-эвел гатфарин сифте пеш ргазвай тарар, абурун кIанерик квай кул-кус, фенчIи векь акъатнавай чил. Ахпа аэродромдин гегьенш мензилар, чилел ацукьнавай, цавуз чукурзавай, гьакIни цавай эвичIзавай самолетар, кьилел фарфадаг алай вертолетар...
Кьве мертебадин аэропортунин чина кьиляй-кьилди тунвай даш шуыпеда рагъ гьатайла, шуьшеди цIай кьуна, адан вилик квай майдан мадни экуь хьана, яру-хъипи, къацу-жегьре рангар цава къугъвана. Инани садбур атай, садбур хъфизвай инсанаф гзаф яз, ракъини абурук гьевес кутуна, абуру кьилер хкажна. Къуьнуьхъ плащ, пенжек галайбуру абур хъуьчIуьк, я тахьай-тIа чпив гвай чемоданрин, идгчкТрин винел вегьена.
Тамун кIвенкIверикай хкагна, цавун аршдиз ашкъи кваз ивер авур ракъини тарарин, инсанрин, самолетрин хъенар инихъ-инихъ чукIурна, абур акваз-акваз куьруь хьана. Аксина яз чи-мивилин къизгъин акатна.
Эхирни, йиф гелни галамачиз, цава цIрай булут хьиз, квахь-иа фена, ада чкадал куьрпе аялди хьиз, хъвер ийизвай, кьуд пата экв гьатнавай югъ атана.
Я югъ! Чан югъ, вун атуй, рагъ атуй! Вун азиз адахли хьиз ширин я! Йифиз дарих хьайи гуыъуьл вуна ачух хъийида! Ня-низ татай акьул вуна пакамахъ гъида! Йикъакай азгъунвални гьарамзадавал, йифен ничхирар хьиз, катда. Инсанри ийизвай
тахсиррикай лап чIех-и пай йифиз ийизвайди я, юкъуз туш. Ву-чиз лагьайтIа йикъан гъиле хци яракь ава — гьар са пипIез ншигъ ягъизвай рагъ! Тахсиркарриз гзаф кичIеда!
Югъ тахьанайтТа, са куьнални чан къведачир. Инсанри хьиз,. тарарини, набататрини, гьайван-майвандини юкъуз гзаф гьере-кат ийида. Йифиз вилер акьалнавай цуькверини юкъуз атирар гьасилда.
ЧIижерини вирт кIватIда. Ракъинин нурара къугъваз, буь-туьн дуьньяда чан алай вуч аватIа, вирида рагъ незва, хъвазва, ам чпин якIуз, кIарабдиз, кIарасдиз элкъуьрда. Иллаки инсан-ди! Адан гьар са кIараб, гьар са дам, адан вилерин ишигъни кIвачерин звер, гьатта кьиле ргазвай фикирар — бес ибур вири гьа ракъинин гьайбат тушни?! Ракъинин кIусар, гьунарар я!
Кьйбле патахъай давай яна, меркездиз атай касдин рикIени ракъинин гуьгьуьлар къугъвазвай. Аэропортунай вичин кьве чемоданни къахчуна, ам шуыцебенд ракIарай къецел экъечIна. Рагъ гьеле имаратрин чина авай шуьшедал къугъвазмай. Май-дандал акъвазнавай инсанриз и кас ракъинин къеняй экъечIай-ди хьиз аквадай. Ракъинин нур алай лацу пенжекди, вилерал алай _айнайри, сивевай къизилдин сара ракъинин нурар вичихъ галаз тухузвай.
Ам еке жендек авай итим тир. Юваче-гъиле звар авай. Не-рин кIвенкIвелай айнаяр алудайла, уьтквем, хци нурар авай, чебни гьакьикьар хьтин чIулав вилер малум хьана. Абурун арада шуькIуь, юкь са кIус хкиснавай хьтин, кьакьанвал квай нер дамах гваз акъвазнавай. Спелрикай мад рахун тийин. Спелар-ни жеда кьван! Сад лагьайди, абур загъ кьван чIулав тир, кьвед, лагьайди, уьтквемдиз кьве патахъ чкIанвай, пуд лагьайдини — кIвенкIвер звар кваз хкис хьанвай. Абурун иесиди вичини мукь-вал-мукьвал лазимвал авазни-авачизни, адет яз, гагь са спел-дин кIвенкI, гагь масадан кIвенкI, кьве тупIув кьуна, звар туз элкъуърдай. Ингье, исятдани, кьве гъиликай куьрснавай, чпик-ни хъсан заланвал квай, сад къацу, садни туьнт вили рангунин чемодан майдандин юкьвал эцигна, меркездиз атанвай мугьман спелрив къугъвана. И арада патавай инихъ-анихъ физвай ксари вич фагьумайди кьатIана, и карди адак мадии ашкъи кутуна. Нерин кIаник квай шуькIуь пIузарар виниз-агъуз юзурна, спе-лар хъвер кваз къумрал чинал къугъвана. «Килиг, ксар, зи спелриз—ихьтинбур тек-тек инсанрихъ жеда»,—икI лугьузвай мугьмандин гуьгьуьлри.
Мад, чапла гъил чинив атана, къизилдин гьяркьуь тупIал галай тIуб спелрин кIвенкIверал элкъвена.
И арада, хабарни авачиз, таксидин лишанар алай, хинедай чуьхвенвай хьтин рангунин машин, чархари цIугъ ииидайвал зарб кваз адахъ элкъвена, лупТна акъвазна.
— Башуьсте! — лагьана, машиндин къеняй кумба хьтин, туькме итим экъечIна. Ам мугьмандин чиниз килигиз, сив ахъа «пуна, сивяй пIипI хкатнавай сас къалуриз, акъвазна.— Башуь-("го, башуьсте! — тикрарна шоферди, мугьмандин чемоданар гъи- jw кьаз.
Мугьманди энгел авунач. Ам фена, машинда кьулухъ га-лай чкадал архайин хьана.
Шофер дирибашвал кваз рулдихъ ацукьна, ада чапла гъил кьведра виниз-агъуз авуна.
— Кпул яни, къуьне кьел гьатнавани?!—лагьана ада вичи ничик.—«Харижлух» тушни?—хабар кьуна шоферди.— Им пда савда патал гайи суал тир. Мугьмандин кIалубрай, адан беденда авай гьавадай ам гьи мугьманханадиз тухвана кIанда-тIа, касдиз чидай.
— Зун акъваззавай мугьманханани чидани? — жузуна мугь-манди.
— За куьн,— лагьана шоферди,— лап тГимил тухванатIа, над сефер «Харижлухдиз» тухвайди я.
— Жеч гьа! Ваз зун чир хъхьанани?
— Жедачни бес! Куь спелар хьтинбур садазни авач. Нагагъ спелрин акъажунар авуртIа, куьне сад лагьай чка кьада.— Шоферди пичIи вил авуна.— А спелри гьикьван дишегьлийрик къу-дур кутунатIа!
— Вун, заз акваз, фагьум-кьатIун квай кас я.
— Садра зазни спелар таз кIан хьанай,— хиве кьуна шоферди, пIапIрусдиз спичкадилай цIай яна.
— Тадай ман!
— Папа ихтияр ганач. Паб туш, верг я. Куь патара хьиз туш. Анра папан дамарар итимдин гъиле ава. БалкIандин кье-нер хьиз. Чинра маса адетар ава...
Шоферди эрчIи гъил кьилелай виниз хд^ажна, агъуз авуна:
— Агь!
— Спелар таз кIанзаватIа, чи пата риз хъша ман,— зарафат-див теклифна мугьманди.
— Квез зи паб чидач. КIвалах куьтягь хьайи бедеда ада зун гьаятдизни акъудзавач, амукьна — кьиблепатахъ физ. Ада, валлагь, зи туьтуьх кьада. За лагьаначни — верг я, касдин руша чукIулди хьиз атIуда. Вич заз кьисмет хьайи къуз цIай ават-рай. Дидедиз...
Аэропортунай «Харижлух» мугьманханадиз яргъи мензил авай. Гьяркьуь шегьререха» сифтедай таза рангар ачух хьанвай тамун къеняй физвай. Там куьтягь хьайила, кьил акъудиз кIан-завай къуьлуьн никIерин арайра гьатнай. Шегьердив мукьва жердавай машинарни бул жезвай, и пата, а пата пIийи-цIийи кIвалерни чиликай хкатзавай, инсан-минсанни гзаф аквазвай.
Лап шегьердив агакьай вахтунда мугьманни шофер кьведни кисна. Машинар, суьруьдавай хпер, мадни дуьз лагьайтIа, ра-магда авай къати балкIанар хьиз, йига гьатнавай. Са кIус кьван -чашмиш хьун бес жедай,— машиндин къвалар шуьткьуьмардай. Мугьман галай. патахъай къвал-къвалаваз физвай са машиндин кьулухъ пата, сада сад къужахда кьуна, итимдини дишегьлиди теменар гузвай. Маса машинди са кьуьзека, шофердин патав ацукьна, ахварзавай.
Чи мугьман меркездиз, тIимил атанатIа, вичин яшинда са виш сефер атанай. Ада ина вад йисуз институтдани кIелнай. Шегьер адаз хъсан чидай. Ина дустарни авай, вичихъ галаз са месик йифер акъудай назназиярни. Сад адан рикIел исятда хта-на. Ам пачагь девирдин генералдин хцин рут тир. Генерал, уьлкведикай хъел атана, Париждиз катнай. Аскер авачир генерал ана садазни бакара атаначир, вичин негь хьанвай уьмуьр ада, эхирни, деллекханада чуруяр твадай ycrlap яз акъуднай. Генералдин хва, бубадив гекъигайтIа, акьуллу хьанай. Ам Ва-танда акъвазнай. Щийи гьукуматдиз гьикьван себ-сив ганай-тIани, адаз къуллугъ авун мажбур хьанай. Ам анжах садахъ галазни рахадачир. Аксина яз, адан руш гьаргьар кас тир. Ада, сир-мир чидачир аялди хьиз, вичихъ галааГтуьквёнда къенфетар маса къачудай чкадал таниш хьайи студентдиз вичин чIехи бу-бадикай Парижда деллек хьуникай, хайи бубадай гаф акъудиз тахьуникай мерддиз ихтилат авунай. Лагълагъчи^ тиртIани, адазни зегьметчиирин гьукумат кIандачир^'"""
Генералдин хтулдини вичин къайдада цIийи уьмуьрдиз ак-сивал ийизвай. Гьа студентдихъ галаз таниш хьанмазни, адаз вичин кIвализ мугьман хьун теклифна.
— Ша, пашман жедач...
Студентнй фена.
Лап руфунал кьван хур ахъа яз жегьил руш адан гарданда гьатна. Къаних яз адан пIузарриз, хъуькъвериз, гардандиз пIагьар гана, ахпа гьич рази яни, тушни хабарни кьун тавуна, ада гададилай са-са пек хутIунна.
— Гьамамдиз — гьереката, я кас! Вахъ вагьшидин ни гала. Ви тIвар хълагь. Гьич рикIел хуьз жезвач!
— Бег! Бег!
— О-о, ягъалмиш туштIа, бег — им гьаким я хьи. Вак гьич гьакимдин ухшар квач. Вун зи лукI я.
— Гила лукIар амач хьи!
— §аз ама...
Генералдин хтулди ранг гьеле таханвай цIийи месел агъ экIяна.
— Вун вагыпи туширтIа — месик къаткидай. Вагьшидихъ галаз месик кар авач.
Веган гевилдик хкIуна.
— Зун вагьши ятIа, вун...
Дишегьлиди вичелай песк-лек хтIунна, абур инихъ-анихъ гада рна, гададин гардандикай, чIвекь кьецIил яз куьре хьана, ам |<'|.пткурна.
— Вагьши лагьайла, хъел къвемир, я кас,— лагьана ада мсслятдив, зегьем кваз адаз теменар гуз.— Вагьши — им къуват и. Вагьши садазни табий жедач. Заз вири балкIанрикай гьеле мпрдиш тавунвайди кIанда. А-эгь! Ваз адан пехъивал акунани!?
— Хвашгелди! Хуьре чIехи хьайи заз такуна, ваз акунани!?
— Гьелбетда. ЧIехи бубадихъ галаз зун са шумуд сефер гш.»IкIанрин рамагар авай чисайриз фенай. Са виш балкIан, кье-игр-менер алачиз, чамара гьатайла, зак лувар акатнай. Налу-гьуди — зунни "балкIан я, и рамагда аваз зани чамарер ягъизва.
— Гьакъикъатдани, вун балкIан хьтинди я. Анжах хвар я.
— БалкIанрикай хварариз, инсанрикай дишегьлийриз вири-дилайни хъсан я...
— А-у, вучиз лагьайтIа?
— Вун ахмакь яни? Хвар гьинихъ фейитIа, тайни гьанихъ |I>ида.
Вичин гафар пачагь девирдин генералдин хтулди гьерекат-iiiia тестикьарна. Кьведни кьецIил яз халичадал къатканваз, иди гададин гардандихъ вичин лапу гъилер акална. Ахпа садла-| i.iina, адан къумрал якIун жендекдик хъиткъив! кутуна, гададин хъвер гъана.
— Вун лап хаму я хьи,— лагьана.— Мад валай алакьдач, II<'г, вагьши ятIани. За ви гадавал къачуда. Заз вагьпшвал гзаф яIIIпда...
... Кьиблепатай атана, меркезда институтда кIелзавай Бегаз гьп идакай адет хьана. Лап кьве йисуз кьван ам генералдин хтулдин къвалав къвез-хъфидай. Гагь адахъ галаз йиф акъуд-дай, гагь няниз къвез, йифен кьуларлай хъфидай. Бубадиз ру-ши вуч ийизватIа, ада гьихьтин уьмуьр тухузватIа, гьич хабар-ии авачир. Руш гададин кIеме_ хьайитIани, ада оа чуькьни ийи-дичир. Са чIалалди, бубани^уш гьар сад са тарще авай, сада сади пай хабар кьадачир.
Къарикай са нжъуз Бег атай вахтунда руша гьич са гъалаб-иилни квачиз адаз хабар гана:
— Закай диде жеда. Ваз, вун хьтин, чIулав гъуьлягъ хада. Кун рази яни?
— Зид тирди гьинвй чида?
— Я-а-а! Вуна гиманни ийизвани?! Лацу эркекдилай чIулав гч.уьлягъ хадай затГтуш.
Бегаз гзаф кичIе хьанай. Адан рикIиз хал янай. Адан чинин jumrap атIана, ивидин бензе амукьнач.
— Аял хьанмазди, зун Къафкъаздиз хкведа. Азадвал авай вилаят я. Алатай вахтара гьикьван урус аскерар аниз фена, жен-гера чпин къуватар къалурнай. Вуна прапорщик Лермонтован «Чи девирдин игит» кIелайди яни? Гьинай кIелда кьван... Вагь-ши тушни... Вун Лермонтовакай хабар авай пехъ яни? Вун са месик виже къведай яракь я... Гьа ктабда «Бэла» лугьудай ру-ша'кай кхьенва. Заз и тIва(р гзаф хуш я. Валай заз руш хьайитIа, за адал Бэла эдигда. Гада хьайитIа, Тимур, Тамерлан. Амни вагыпийрин вагьши тир. Адаз цIикьвед паб авай. Гьар папав ада цГикьвед аял хаз тунай. Ингье, им халис эркек я. Адан гьа-рамханада лап са виш гуьзел авай. 0-гь, гьикьван дишегьлий-рин дадар акунатIа, килиг! Машаллагь! Итим гьа ихьтинди хьана кIанда. Гила итимар амани! Са тIвар я...
Вичин гьафасафа авуна, куьчедиз ахкъатнамазни, Бегай кье-зил нефес акъатна. Аллагьдиз къад сефер шукур хьурай, лагьа- на ада вичи вичик, вичин ери-бине а рушав гун тавурди. Кьве йисалайни гзаф абур таниш тиртIани, чебни гъуьлни паб хьиз дуланмиш жезвайтIани, ада рушаз я вичин дуькьдуьз тIвар, я вичи кIелзавай институт чирнавачир, гила вич гьик! ахквада- тIа, ахкурай. КIелун куьтягьдалди йисни зур кьван амай, амма вири и вахтунда ам вичелай аялдик хьанвай рушан кIвалер галай мукьваривни феначир. ИкI тиртIани, ам вичел куьчеда, багъда, автобусда, трамвайда дуьшуьш хьуникай гадади игьтият ийизвай. Мадни аллагьдиз шукур хьурай кьван: дагъ дагъдал гьалтдач, инсан инсандал дуьшуьш жеда,— лугьудай мисал ава- тIани, рушни гада мад дуьшуьш хъхьаначир. Ада аял сагъ-са-ламатдиэ ханани, тахьайтIа, къанжухди аял ханмазди бами-шарнани, ам чинеба чарадай кIвалерин къапудив вегьена вич катнани — къедалдини итимдиз хабар авач! Меркездиз институт куьтягьайдалайни гуьгъуьниз къвез-хъфиз, ада ара-ара и кар-дикай фикир тийиз тушир. Ингье исятдани, вичин яхцIурни кIуд йисар жезватIани, аэропортунай шегьердиз къведай рекье Беган кьиле мад вичи генералдин хтулдин руфуна эцигай аял-дин кьадар-кьисмет гьатна. Белки ама жал? Дишегьли аял хьа-натIа, адан тIвар Бэла я. Эркек хьанатIа — Тимур. Нага.гь ама- тIа, адан къанни ругуд йис жеда. Лап жегьил, чина ранг, кIва-че-гъиле къуват авай вахт я. Нивай лугьуз жеда — белки вичин велед исятда къвалавай физвай машинрикай сада ава жеди? Белки гьеле месикай къарагъ тавуна, уфт аладариз ахвара ава жеди? Белки пакам сегьер я лагьана, туьквендиз фена, недай-хъвадай шейэрин учирда акъвазнава? Белки ада вич исятда физвай министерствода кIвалахзава? Адаз аквазва? Гьатта къу.ллугъдин жигьетдай сад садахъ галаз рахазва?
Я хва, я руш, вун гьинра хьуй? Нагагь вун, дидедин беден-дикай хкатна, чан алаз амукьнаватIа! Белки вун, ламу чиликай
гдтун цикIиз хкудай цуьк хьиз, кьуранава жеди? Ви кьилел гьихьтин къаст гъанватIа, ви сур, ви къул гьинра хьурай?!
Кавказдай сегьер-сегьер меркездиз, лув гана атай Бег куь-гнгь тежедай. фикиррин вацIавай, абур селлер хьиз кьилиз и |.вез-хъфизвай... А&урал туькме якIарин, яру чин алай шофер-ди эхир эцигна.
— Иеси, ингье «Харижлух». Захъ галаз гьахъ-гьисаб ая,— мугьманхана адаз чидайди тир. Ина жуван ватандин эгьлияр ш.ериз-цГаруз аквадай. Мугьманрин чIехи пай ингилисарни, френгарни негрияр тир. Гагь-гагь япухъ туьрк чIалан мани га-лукьдай, гагь бедендал кьиляй кьилди яргъи парчаяр элкъуьр-ицвай, пелел чIулав хал алкIурнавай дишегьлияр пайда жедай. Ихьтинбур адаз Гьиндистандин кинойрай акурбур тир. Вирида-лайни аламатди кьакьан жендек авай, мичIни чIулав хам алай, оке лацу сарар ачух африканлуяр тир. Абур, бурма чIарар алай кьилер такабурвилелди кьуна, вилик килиг тийиз къекъведай. Чпивни гьар садав гьич тахьайтIа, вад-цIуд чемодан жедай. Тебни сад садалай еке. Къванер хьтин!
Пакам сегьер меркездиз атанвай мугьмандиз хариж уьлк-нсйрин инсанрикай арабар виридалайни цIигел тир. Чан алай пра'бар сифте яз адал ина дуьшуьш хьанай. Абур юкьван буй-дин, чиник хъипивал квай, вилер эдеблу ишигъдив ацIанвай, милайим инсанар тир. Са шумудра Бег арабрин мукьув атанай. ЧIал течиз рахаз хьаначир, амма абур чпин арада луькIуьндай- ла, фекьиди дуьаяр кIелдай хьиз жедай. Араб чIалахъ гьакь-нан ширин нугъат авай.
Арабар мугьманханада аквадай дуьшуьщра Беган рикIел ничин бубади, иллаки ата-бубади, гъвечТи аял яз вичиз авур эх-тилатар хкведай. Абурун риваятриз килигайтIа, чпин сихилдин юьил Багъдаддай тир. Беган ата-бубайрин ата-бубаяр Рагълах нилаятдиз алвер ийиз къведай. И вилаятда абуру са стха маса гудай мал хуьз ва хирит! ийиз тунай. Ам кечмиш хьайила, хва имукьна. Хци бубадин пеше кьуна. Ина ам чкадин са дишегь-лидал эвленмиш хьана...
Мугьманхана, инсанар гзаф авайтIани, секин тир. Абуру рахунлуькIуьн, ван хкаж тавуна, ийидай. Ина авай мес-кьилни, «ъаб-къажахни, къуллугъчийрал алай пек-партални куьгьне аямрин къайдадинбур тир. Гьа иниз килигна «Харижлух» маса вилаят тир. Иниз атай береда мугьманди вич, булахдин къва-лав яргъи хьана, кефинаваз гьисс ийидай. Гьелбетда, киридин къимет гзаф я. Хьурай ман! Сад лагьайди, пул жуван хсуси жи-биндай "къвезвач, ам аялрин сивихъай атТузвач — гьукуматди гузва. Адани са жибиндай акъудзава — маса жибин ацГурзава. Кьвед лагьайди, пулдилай жуван сагъламвал хъсан я. Пулдиз
килигна инсанди усал хуьрек недани, я тахьайтIа гьавадиз кьит кIвале дуланмиш жед'»ни!?;
Кьат! алатнавай газар хьтин нер алай гьамбалди кьве чемо-данни пуд лагьай мертебадиз акъудна. Мугьманди, адан кьулу-хъай къвез, вичин гъиле тек са партафил кьуна. ТIвар парта-фил тиртIани, амни чемодан хьиз аквадай. Адан са къвалак еке жибин квай. Гегьенш кьве кIвал авай нумрадин къенез гьахь-намазни, Бега эвелни-эвел гъиликай куьрснавай партафил стол-:
дал хкажна. Гьеле винел алай пенжек хутIун тавуна, гьич чин- 7 ни <уьхуьн тавуна, ада партафилдин къеце патал алай жибин ахъайна. Къизилдин еке тупIал алай гъил аниз сухна, газет-дин чарарик квай са вучар ятIани, винел акъудна. Чарар ада чилел гадарна. Пулар! Ругуд тармач! Беган вилера шад эквер къугъвана, гевилар ачух хьана.
ХупI хъсаи за'тI тушни пул! КицIи недачтIани, ни галачтIа-ни, &ке къуват авай затI я. Жибинда пул кьери хьайи вахтунда итимдин зегьле фида эхир! Вичин виляй вич аватда. Пул гва-чяз хьайила, жуваз жувни ужуз жеда. ХъуьчIуьк виш агъзур хьайила, ваз вун эркек хьиз аквада, виш агъзур хьайила — лу-вар акатда, ам нагагь кьве виш агъзурдав агакьайтIа, асландин къуватар акатда. Жибинда еке пул хьайила...
Цуквал ацукьна. Бега сумагдал вегьенвай газетрин кIусар кIватI хъувуна. Садан къерехдал «А. М. Н.». Масадан къерехдал «Э. Н. П.», яргъи шуькIуь зул хьтин кагъаздал яру рангунал «О. О.» кхьенвай. Пуд конвертни авай. Садан къене агъзур манат, амай кьведан къене агъзурни кьве вишер авай. Абурукай кьведал лишанар алай. Гьар садаз вичин пишкешдин къадир авай. Пуд лагьай конверт Бега инихъ-анихъ элкъуьрна. Адан къен-къац фагьум авуна. Са лишанни алач. «Къелем гвачиз хьана»,—фикирна Бега. Бега куьлуь-шуьлуь харжияр авун патал савкьватар гайибур ругуд директор хьана. Акъваз-акъваз,— фикирна Бега вичи вичик,— рекье тваз ирид кас атанай эхир. Сад, кьвед, пул... Дуьз я — ирид. Садазни ада вич меркездиз физва, вич рекье тваз ша лагьаначир. Чпиз ван хьанани, чпи кьа-тIанани — гьар гьик! ятIани атана. Гьардан ихтияр я — кIандай-ди къведа, такIанди къведач. Трестда кIуьд совхоз ава — ири-дан иесилр атана, кьвед атанач.
Бес атана, жибиндин харжияр патал затI-матI тагайди вуж хьурай?! Адан хъел авач гьа, кар иесидинди я. Чир хьана кIан-да,эхир!
Маса чара амукьнач. Са кхьин-лишанни тавунвай 'конверт Бега пенжекдин къултухдавай, адресрин дафтар акъудна, адан къене эпигна: «Чирда за—герек къведа».
-Югъ сятдин цIудар хьана. Чин-гъил чуьхвена, муьжуьд лагьай мертебада ресторанда къалиндиз фу-къафун тIуьна, Бег ми-
I0
иистерстводиз рекье гьатна. Мугьманханадин къапудай экъе-чIайла, адаз шиблетрал руквадин цак алаз акуна. Инихъ-анихъ нил къекъуьрна. Чекмеяр михьдай будка акуна. Гьанихъ фена. ПГуынедин кьуд, план арада гъвечIи кIалубрин са итимди, нер-II и куьрсна, ахвар ийизвай. Чинин шикилрай эрмени тир.
— Эй, кацо,— лагьана Бега зарафат кваз,— ахвар мийир, чекмеяр михьа.
— Чекмеяр? Башуьсте, амма зун к»цо туш. Карапет я.
— Эрменистандай атана, ина чекмеяр михьи тавуртТа, ваз иптанда фу амачни?
— Гьанани и пеше ийизвай...
— Хийир кван ахпа?
— Хийир гьинвайди я? Куьчейра къир цанва, чIулав тумаж-лин чекмеярни алукIзамач. Лацу, хъипи, яру — гьар жуьре я. Наксадихъ ни гала лугьуз, чекме-калуш чиркин хьайибурни къвезмач.
— Хьана, хьана,— Бега туьнбуьгь кваз лагьана, кIвач де-гишиз.
Кьве чекмедини цIарцIар гайила, ада къултухдай са тармач пул акъудна. Къекъвена—куьлуьбур авачиз хьана. Щуд ма-патдин чар вугана.
— Юанзавайди яхцIур кепек я, им завай куьлуь ийиз же-дич.
— Жед,ачтIа, жедач ман. Амайди ваз багъиш хьуй.
— Вири цIуд манат!?
Бег жавабни тагана, хъфена. Дуьз лагьайтТа, са мензил ала-•гпйла, адаз вичи гьакТа гайи цIуд манат гьайиф атана. ЯхцIур юспекдин чкадал цIуд манат! Шумудра жува жуваз лугьуда — II хьтин жуьреда пул цавуз вегьин герек туш. Пелез гьекь акъат-дплди кIвалахна къазанмишзавай пул я!
Гьяркьуь, гзаф машина? инихъ-анихъ физвай куьчедин са натай маса патаз экъечТна, Бега мадни вичи вичик фагьум-фи-кир авуна. Эрменидивай кIуъд манатни пудкъад кепек вахчун тпвуна хъсан хьана. Ада чиркин хьанвай, тек-тек манатарни къа-|)п пулар вахкудай. Абур нин гъилерай атанвайбур ятIа низ чи-да кьван!
Министерстводдв агакьдалди са тIимил мензил амай,— «Сал-мур патан емишар» трестдин идарачи, рикIел са вуч ятIани хтанваз, алай чкадал акъвазна. Гъилихъ галай, шаз министр-дкхъ галаз санал Япониядиз фейи вахтунда, гьанай маса къа-чур сятдиз килигна. Щусад жедалди цIувад декьикьа амай. Ми-пистрди ам сятдин цIикьведаз гуьзет ийизвай. Телда кхьенвай:
«Салмур патан емишар» трестдин идарачи юлдаш Беговаз. 23-майдиз заз вун акуна кIанзава. Нисинин цIикьведаз гуьзле-мишзава. Министр».
II
Бегов министрдиз, Беговаз вичизни министр хъсан чидай. Ада трестда кIвалахиз цIусад йис хьанвай. Гьич тахьайтIа, йиса кьве сефер ам министерстводиз къвезвай, мукьвал-мукьвал ам министрдихъ галазни гуьруынмиш жезвай. Лап са вад сефер абур санал, ма'са ксарни галаз, Япониядилай гъейри, Болгария-диз, Венгриядиз, Грециядиз, ГДР-диз емишар битмишардай тежриба чириз фенай.
«Салмур патан емишар», лагьайтIа, министерствода тIвар-ван авай трестрикай сад тир. Бегов республикада машгьур кас тир. Ада кьве орденни медаль къазанмишнавай. Гила нубат Зегьмет-дин Игитвилел атанвай. Венгрияда емиш багълара Бегова ви-чин трестдин тежриба ахъа авур вахтунда министрди хейлин инсанар алай чкадал лагьанай:
— Чаз ктьанни цIуругуд трест ава. Нагагь къад трестда Бегов хьтин тешкилатчияр хьанайтIа, министерство кIвенкIве жер-гейра жедай. Веговаз Зегьметдин Игитвилин тIвар гьеле ганвач, амма ам ихьтин Игит яз ава.
Вичиз министрди и сефер вучиз ша лагьанвайди ятIа, адаз чидачир. Совещание тухудайла, къецепатан уьлквейриз рехъ акъатун хьайила, адаз авай-авайвал хабар гудай. Гьахъ-гьисаб ийидай вахтундани, цIийи йисан планар тестикьардайлани икI тир. Сифте сефер яз Беговаз министрди ери-бине чир тавуна ви-чин кьилив атун тIалабна. Инсан тушни, Беговани хейлин фи-кирар авуна. Яраб вучиз атун теклифнаватIа? Вични и жуьре-да: «акуна кIанзава». ГьинаватIани герек затI-матI хьанва. Бегова фикирна хьи, алава планар хивез чуькьуьз кIанзава. Я умуд квайди кIанда лугьуда, я бурж квайди. Бегов бурж квай-дини тир, умуд квайдини. Трестдини эхиримжи ирид йисуз емишар битмишарунин планар I20—I35 процент къилиз акъудза-вай. Мумкинвилер мадни авай.
Ахпа кьилиз фикир атана: белки Зегьметдин Игитвилин тIвар гун патал ятIа? Мадни са шак авуна — белки тади-мажал гьиниз-гьаниз рекье тваз, ракъуриз кIанзава жеди? Садра гьа икI ам къунши республикадиз фейиди тир. Разивал гуникди пашман хьанай. Гьавайда муьжуьд югъ кечирмишнай. Авай пеше анин трестдин къуллугъчийрилай фенвай арза-ферзе ах-тармишун хьанай.
Кьилиз са фикир къвез, масад хъфизвайтIани, Бегован ге-вилар ачух тир. Хуьруьнбуру лугьу даивал: къуьл кьуру тир, регъвни — дири. Иниз килигна ам дирибаш яз кьезилдиз куь-чедай физвай. Вилик-кьулухъ къвезвай инсанриз ам килигзава-чир. ЭрчIи патан гъилин тупIар спелрин кIвенкIверал элкъвез-вай. Шад-хуррам гевилдив кьазваз шиблетрини жеркь-веркь ийизвай.
«Алем» туьквендин къвалавай фидайла, Бегова кIвач ява-
I2
щи рна. Ам ахъазвай. Итимар ва папар, кьуьзекар ва жегьилар, г'||IIлерик ацIай сумкаярни багъламаяр кваз шуьшедин ракIарай акч.очТзавай.
Беговни инсанрин арадиз къарма-къатишдиз гьахьна. Абурун н|иIда аваз ам кьвед лагьай мертебадиз акъатна. Инаг дишегь-.niiiip патал метягьар авай чка тир. Плащ-палтунни, булушкаяр-IIII, кIаникай алукIдай вахчаг-перемни, хуруйрал акьалждай к'|>цлпагъарни, гуьлуьтарни, кIвачин къаб-къажахни — дишегь-лидиз вуч кIан жедайтIа, ина вири гъиле гьатдай. Дишегьлияр, Псгован са шумудра фикирдиз атайвал, техника вилик ракъ урин пай къуват тир. Са пата дяведин, уьлкве душмандикай хуьнин ич.айгъуйри, маса пата дишегьлийрин тIалабунри фабрик-завут-дик гьерекат кутазвай. Анра зегьмет чIугвазвайбур, илим ва са-пийи вилик тухузвайбур итимар ятIани, абурал чпел гьалтза-мий затI са акьван артуханди тушир. ЦIуд йисалай са палтуни, кпд йисалай са костюмни, кьвед-пуд йисалай са жуьт калуш-мплуш.
Туьквенда къекъвезвай инсанрин арадаваз Бегов дуьз атана, ктирар маса гудай отделдиз акъатна. «ХупI хъсан хьаначни!»— I>наивилелди лагьана ада рикГяй вичи вичик. Кьуд патахъай нцТу, шуькГуь, кьакьан, аскIан, северал хьиз пи алай, аксина яз |>Iирабарни хам тир дишегьлийри чуькьвез ам алвер къвезвай дг.чгедив агакьна. КилигайтIа, тамам музей я, выставка я. Гьяр-ш.уь отделда, цлалай цлал къведалди, къавалай лап чилел кьван ii't'tipap, чиниз, пIузарриз, рацIамриз ядай ширерни, кшранарни, мпцар я. Абур авай шуынеярни садбур какаяр хьиз элкъвейбур и, масадбур кьуд пипIен, пуд пипIен, ругуд пипIен, садбур кьил |цуькIуь, кIан гьяркьуь, муькуьбурун кьил гьяркьуь, кIан шуь-| Iуь. Садбур хъипи шуьшедин, масадбур жегьре,"къацу вили, |, |,агьведин рангунин. Им туьквен туш—ниэрин, нурарин ва (•пигарин макан я.
Ёегов, вуч къачудатТа течиз кьил квахьна, амукьна. Ам инихъ-анихъ килигна. Вич тТушунзавай папари, рушари вучкъа-•Iу:IватIа, куьз фикир гузватIа, килигна. Чапла патав кьве ди-иктьлиди сада садаз лугьузвай:
— Кьейиди, «Париж» атир аку. Багьа ятIани, ша чна кьведа кI.пйитIани са флакон къачун. Париждин ни галаз хьайила нтимар.цуькведал алтТушдай чIижер хьиз, валай алатдач.
— Зун рекьин вучиз ийида кьван. Зун кьейитIа, вуна «Париж» гьик! къачуда? Ваз пул авани?
— Я кас, чIаларай тIеквенар акъудмир.
— Зав къад манат гва. Бес жедани?
— Гьакьван завни гва. Адан къимет къанни цIемуьжуьд минат я. Кьве манат амукьни ийизва. Анжах, килиг, флакон заз жсда. Жуван пай кIвале са буш флакондиз эчIира.
I3
— Bynla. Парижд,инди дамах флакон я. Адан къене вуч ава-тIа, низ чир жеда. КIанзавайди эвелни-эвел флакон я.
— Де акI ятIа, вуна са вад манат артух це.
— Ваз аквазвачни — зав мад пул гвач.
— Ахпа вахце.
— Са вадра флакон за зи кIвале хуьда, ахпа са вадра вав гугуда. Рази яни?
— Я ман!!!
И арада Бегован кьулухъай са дишегьлиди адан далу гъутув-яна. Бегов кьулухъ элкъвена.
— Вуч хабар я? — адан гъил спелрал фена. — Заз спелар къалурмир. Им дишегьлийрин отдел я. Вуна ина вучзавайди я? Итимрин шейэр авай отделдиз алад ман!
— Вавай хабар кьаз рикIелай фенвай,— жаваб гана Бегова. И гьуьжет туьквенчидиз акуна. Масадбуру вичивай тIалаб-
завай атир, крем, кшран къалур тийиз, ам Бегован мукьув
атана.
— Вуна итим вуч вилералди тIуьна куьтягьзава?
— АтIангье, цIуд манатдин атир къалурна.
— Итим, квез кIани-такIан? — хабар кьуна туьквенчи дишегьлиди. Бегованни туьквенчидин вилер сад садал туыц хьана. Саданбур тух чIулав, муькуьданбур — марфадилай гуьгъуьниз. цав хьиз — экуьвили. Дишегьлидин кьилел хурудал кьван, кьве къуьнелайни вилик куьрснавай къуьлуьн самар хьтин хъипи чIарар алай. РацIамризни вилерин кIакIариз къацувал квай ранг янавай. Пел, хъуькъвер, чене, нер, лагьайтIа, магьид кIа-рабдикай атIанвай хьтинбур тир. Инсандин хамни лацу жеда кьван!
Бегов туьквенчидин суфатдиз килигзавай къайдада, амни и къайгъудик квай. Эхирни, дишегьлидин сивик мили хъвер акатна:
— Квез вуч кIанзава?
Бегова жаваб ганач. Себеб ам тир хьи, и дишегьлидик къад-къанни вад йисан вилик вич таниш хьайи, генералдин хтул ру-шан ухшар квай. Иллаки къуьлуьн самарин ранг алай яргъи чIарарик. Ахпа, седефар хьиз куьлуь сарар ачухна, ийидай хъуьруьник. Вилерин вили цIарцIардик.
— Ви тIвар Бэла тушни?
Руша мадни вичин лацу сарар къалурна, кьил галтадна.
Патавай вилерал шуьшеяр алай са папай гьарай акъатна:
— Я руш, эй, вуна атирар маса гузвани, тахьайтIа итимдихъ галаз къугъунарзавани? Итимдизни килиг. БалкIан кьван авай сад хьана дишегьлийрин кьулаз гьахьнава. Вун чими ийидай кас амачни?!
I4
— Вавай тТалабич,— жаваб гана Бегова, спелдин кIвенкI кьве тупIув кьуна, ахъайна. Ахпа ам туьквенчидихъ элкъвена:
— Исятда виридалай иер атир гьим я?
— Щипр! — лагьана вилерал шуьшеяр алай папа.
— Заз дишегьлийрин атир кIанзава, баде... Туьквенчи руша лагьана:
— Гьелбетда, «Париж».
— Заз вад ваъ, кIуьд це.
— Гьикьван, гьикьван? — суал гана мад гьа вилерал шуьшеяр алай папа.— Ингье, гилан итимар! Абуруз гьар куьчеда са «шна ава.
— Абурук вун квач лугьуз вал дерт алани?