шегьилидивай эхиз хьанач. Ам аял хьиз шехьна.
— Селва, Селвана, я руш, я свае. Хьанач хьи. Гьамид папан патав мукьва хьана, зурз квай къуьнер кьу-iiii, ам къужахламишна. Селвана гъуьлуьн хурув игис хьана.
9I
Гьамида адан хъуькъвериз, нерин кIвенкIвез, ахпа сивиз куьруь-куьруь теменар гана.
— Заз аялар тахьайтIа, вун захъ галаз чара хъжедани?
— Лап лагьана гьа! Ваз аялар тахьунин себеб вуч я?! Тади къачумир. Аяларни жеда, хтуларни жеда, Щийи свае. Зунни вун авазва хьи, кьуьзуь хьайила, гагь са хтулдин, гагь маса хтулдин балаярни чна бай-бай ийида.
— Заз теселли гун патал ийизвай гафар я. Исятда. Ахпа, низ чида кьван, ахпа вуна вун гьик! тухудатIа.
— Эвелни-эвел, Щийи свае, жува жув секин твах. Аялар тахьайтIа, жедач ман!
— Бес ваз варис кIандачни?
— Сад ава кТаниди, сад ава — кьисметдай къведайди. Вуна рикI сефил кьамир. За умудзава: ваз жедач-жедач, ахпа са ру-фунлай кьвед, гьатта пуд сад лагьана хада. Дегь замандин баде-ди кIуьд аял са руфунлай ханачирни!
— АкI анжах махара жеда...
— Заз чиз, ви дидедизни, гъуьлуьз фейи сифте вад йисуз аялар хьаначир...
Селвана гъуьлуьвай къекъечIна. Паб адан чинихъ элкъвена, адаз дикъетдив килигна. Гъуьлуьз ам вичиз фагьум кваз ки-лигзавайди акуна.
—— Вун вуч заз килигзава?
— Заз аялар тежезвайди вуна дерт хьиз эхи ийизва. Зи ди-дедин гьаларни чирнава.
— Махсус яз авурди туш. ГъвечIи стхади садра рикIел хкай-ди я. Куьрелди, свае, вун рахкурзавай касни авач. Гьелбетда, аялрихъ зи вил гала. Галач лагьайтIа, таб авун жеда, Амма хьайитIани, тахьайтIани, вун заз багьа я.
— Исятда лугьузвай гафар я.
— Идалай кьулухъни лугьуда.
— Килигда ман...
Гьамида мад папан къуьнерал гъилер вегьена, ам къужахда кьуна. Итимдиз вичин свае рикIивайни гзаф кIандай. Ам вичел дуьшуьш жедалди Гьамидаз муьгьуьббат, ашкъи вуч ятIа чи-дачир. Ктабрай кIелнай, Фаргьадазни Шириназ, Эслидизни Ке-ремаз чеб чпел ашукь хьунин риваятарни адаз малум тир. Амма им чарадан бахт тир, вичинди тушир. Чарадан сивиз ширин хьайи вахтунда вичин сивиз ширин жезвачир. Амма гьа дарман-ханада Селванадик сифте яз вил хкIунмазни, Гьамидан рикIиз са чими хьанай. Адан рикIе вичелай аслу тушиз цIийи гьиссер гьатнай. И гьиссери Гьамидак датIана чан кутазвай. Налугьуди абур къажгъандик кутунвай цIай я.
Садра Гьамида фикир анунай: нагагь вич Селванадал дуьшуьш тахьанайтIа, яраб вичиз муьгьуьббатдикай пай жедай-
, тIа?! Тахьун мумкин тир. Ам сифте вичиз акур вахтунда вичин к-ьанни цIуд йисар хьанвай. Ам муьгьуьббат ачух жедай ваъ, и м яваш-яваш агъадал къведай вахт тир. Муьгьуьббат цуьк хьтин затI тушни бес! Гьикьван ам гуьрчег ятIани, ада иер ниэр чукIурдатIани, гьар са шейини цуьк акъуддай вахт куьруьди жеда. Цуьк акъудун — им набататдин, гьар чан алай затIудин мурад-метлеб туш. Адан мурад-метлеб магьсул, бетьер битмиша-[)ун я. Цуьк акъуд тавунмаз, гьелбетда, ада магьсул гъидач. Амма цуьк акъуднаваз жедай вахтунилай магьсул гьасил ийиз-ш>й вахт гзаф жеда.
Пакамахъ куьчедиз экъечIайла, Гьамид и патаз, а патаз ки-шгна. Адаз акI авай хьи, гуя Яру Нямета вич вилив хуьзва. I>'уьчедик гьеле кас-мас квачир. Гьинлай-гьанлай кIвалерин да-| I!Iррай шезвай аялрин, хъуьрезвай вая ван кваз сада садаз жсрзавай сесер къвезвай. Пакаман ярар янвай вили цав, чуьх-|к'ивай чин хьиз, экв акатна михьи тир. Щийи йикъа цIийи иикъиайриз майдан ачухзавай.
Гьамид гъалат! хьанач.
— Гъуьл, я гъуьл! — Селванади каьилихъ галай балхунди-лай итимдал сес эляна.
Гьамида, кьулухъ элкъвена, кьил хкажна. Папан къуьнери-лвй аватна къерехдилай куьрс хьанвай чIулав яргъи кифер вкурла, ам рикIик шадвал кваз хъуьрена.
— Гъуьл, акъваз садра. Исятда хтай газетрик са кагъаз ква.
— Нинди я?
— Конвертдал тIвар алач.
— Вегь ман. КIантIа, ачуха.
— Ви тIварцIел атанва... — Де вегьди.
Селванади балхундилай вегьей кагъаз Гьамида куьчедал кIелнач. Ада сабур авуна. Идарадиз атайла, ина гьеле касни нвачир. Дивандал ацукьна, ада конверт ачухна.
«Юлдаш Гьамид! И кагъаз кхьизвайди зун я, Куъдрат. Зун игятда духтурханада ава. Ваз чизва \хьи, рикI тIазва. Духтурри s.iTa авач лугьузва. Амма жуваз аквазва: гьалар хъсан туш. Ппферани пис ахварар аквазва. Аквар гьаларай, ажалди эвер-'ша. Эй, вуна багъишламиша. За жуван азардикай кхьизвай-
Туш. Зи кагъаздин мана-метлеб масад я. Зал кьил чIугваз II •ш миресри лагьана хьи, вал трестди Яру Нямет илитIзава. \ члагьдин хатур аватIани, ам мукьварив агудиз тахьуй. Мерди-I" Iзар кас я. Мигьия авай амбарханадин зеведишни, совхоздин бухгалтерии, гъилерал ругуд-ругуд тупIар алай шофер вуч я, •г! вар бейнидай акъатнава, абур вири сад я. Гараждин зеведиш ни, заз са шу мудра абуру шандакьар ийиз акунай. Машин-машин ичер йифера амбарханадай акъудиз тухузвай. Угърийриз •исятда гараждин зеведишни чпикай хьана кГанзава. Килиг, иукъаят хьухь. Яру Няметав гараж вугайтТа, совхоздин са пай квахьда...» Гьамидаз вичел лап къайи яд иличай хьиз хьана. ТупIарин кIвенкIвера аяз гьатна. Ада гъил гъиле кьуна, тупIар кIватIна. Кьве гъиливни иви катай хъуькъвер кьуна, абур тIушунна. Гараждин виликан зеведишдин кагъаз зурба шагьадатнама тир. Ада Гьамид вичин къастунал мадни мягькем авуна. Амма тьа са вахтунда адан гъиле угърийриз «куьн угърияр я» лугьу-дай делилар гьеле садни авачир. Угъри угъривал ийизвай чка-дал кьурла, адаз «вун угъри я» лугьуз жедай. Гьеле садни кьун-вач эхир! Ваз кIамай кьван гиманар гъваш — делилар гьинва? Абур гъиле гьатдалди ра-хунрикай хийир авач. Фитне язни кьа-булда, вак тахсирни кутада. Гьамид, идарадай экъечIна, къвалав гвай багълариз рекье гьатна. Гатун сифте кьилер тир. Дагъдин чкаяр хьуниз килиг-на, рагъ цавуз катзавайтIани, ада гьеле зегьем гузвачир. Гьава-дик къайи михьивал квай. Шинийрин тарарин пешерин арайрай яру емишар малум жезвай. Пешер чеб, лагьайтIа, тух къацу тир. Векьерив, цуькверивни дамах гвай. Багълара чIижериз азгар вахт тир. Чиляй битмиш хьайи хъач хьиз, Яру Нямет атана вилик акъ-вазна. — Ювалихъ фейила, вун идарадиз... — Нямет,— Гьамида адан гафун кьат! атIана.— Къуллугъ-дин крар патал кIвализ хьайитГани къвемир. Зи паб динж тур. — Кыведач. Тада! Ваз акI ава хьи, ви кIвалихъни ви папахъ зи вил гала. Галайди туш. Трестдин буйругъ кьилиз акъуд. Зун, валлагь, вуна эвер тавунмаз идарадизни къвеч. — Маса хесетар ваз авачтIани, гьаясуз вун кIамай кьван я. Я кIвал къени хьайи кас, ваз за садра лагьана, кьведра лагьа-на, мад сефер лугьузва: вун за гараждин зеведиш яз кьабулдач. Гъавурда гьатнани? — Ваъ,— къерехар чиркин тIес кьецIил кьилелай хутIунна, Нямета адал чиниз акъатай гьекь михьна. Яру хъуькъвер мадни яру хьана. Лутувилин гьиссерив ацIанвай вилер вилик экъис-на.— Ваъ, Гьамид! Дидедиз хана рекьидалди галур къакъанай акъуд тийидайди дагъви туш. Гапур ишлемишун патал расна-вай алат я. Зи икьван яшар хьана, амма ам гьич садрани кар-дик кутаз хьанач. Гила нубат къвезва. — Вун виликан заманайра жедай къачагъ туш. Гилан зама-яадин кас я. Зун ягъалмиш туштIа, вуна техникум куьтягьнай. Иниз килигна, рахадайла са тIимил хьайитIани намус хуьх... — Вуна заз намусар чирзавани! Я-а, килиг ни заз акьулар гу!гоатIа! Даш-баш тIалабдайла, ви намус гьинвай, юлдаш Гьамид? Дашбаш тIалабдайла? — Вуч даш-баш я? Ахварай аквазвани? — Ахварай вучиз жеда! Царавай вуна, къачуна, тIуьнвай пуд агъзур манат даш-баш тушни? Ам за ругуд аялдин сиви-х'ьай атIана, вав агакьарнавайди я. — Ваз ахварай аквазвани?! — Аа, пуд агъзурдахъ тIуб гелкъуьрдайла царавай акуна, •ул туьтуьнлай хъурт! авунмазди ахварай хьанвани?! | — Нямет, фендигар рахамир! За вагай къачур затIни авач? Я заз чарадан девлет герекни авач. За къачузвай кьван мажиб низ бес жезва. — Куьрелди, я пул вахце, я къуллугъ це. — Пул за вавай къачунач, къуллугъни гудач. — Де килигда зун. Дуван такуртIа, зун Нямет туш! ИкI лагьана, Яру Нямет уьлгуьчдал тванвай кьилел тIес | пкъуьриз атайвал хъфена. Са кьадар мензилдиз алатайла, кьу- | чухъ элкъвена, ада Гьамидаз гъуд юзурна. | Гьа и йикъалай гуьгъуьниз са вацра кьван хуьре авай дуван | Гьамиданни Няметанди хьана. ГъвечIи-чIехи эгьлийри абурун •rliiapap жакьвазвай. Садбуру Гьамид, муькуьбуру Нямет гьахъ «йизвай. Садбур Гьамида Няметавай даш-баш къачунихъ инан-миш тир, муькуьбуру и кар инкар ийизвай. Аламат жедай кIва-niix я: къвердавай инсанар Няметан терефдиз физвай. — Пуд агъзур манат тIимил яз акуна. Гьавиляй Гьамида Пнметаз кIвалах гузвач... — Къуллугъ еке жердавай иштагьарни еке жеда... — Дан^баш къачун тийиз хьайила, ам икьван зурбаз дулан-миш гьик! жезва? Адан кГвалериз килиг. Къелеяр я! — Ваъ, я стхаяр,— лагьана сада.— Гьамид ахьтин кас туш. Чаз ам аквазвачни? Адан бубани гьахьтин намуслу кас тушир-|ни! Гьавайда лагълагъ авун герек туш. — Бубадин месэла инал алач. Ам рагьметдиз фенва. Амма •ун рахамир. Инсан вацIун дегьне хьтин затI я. Адай кьил акъу-днз жедач. Зун неинки масадбурухъ, гьатта жувахъни инанмиш fylu... — Дугъриданни! — лагьанай мадни сада.— Итимдин кьве иилин арада нер вучиз эцигнава? Нивай лугьуз жеда? Жаваб це гIун. Заз якъин чида: вили вилел ихтибар ийизвач. Гьаниз ки-шгна абурун арада аллагьди цал хкажнава. Къуй садаз сад та-|>урай лугьузва!.. И вацра Гьамид инсанар алай чкадал атайла, абуру ихтилат и цъвазардай. Адаз вичизни ашкара хьанвай: вичикай рахазва. Ничивай суракь авур садаз» кьведаз, пудаз, къадаз ада лагьана: вичиз даш-баш гана лугьуз жемятри ийизвай рахунар Нямета чукIурнавайбур я. Абур тапарар я! Фитнеярни я! Са даш-башни за къачурди туш. Жемятар! Хуьруьн эгьлияр! Квез завай вуч кIанзава? Яру Нямет угъри я! И кар себеб я.з ам за кIвалахални кьабулзавач. Я авунни ийидач. Вичиз гьикьван кIан хьайитIани лагълагъар авурай! Са няниз гъуьлин паб хелвет яз кIвале хьайила, Селванади кIуфук хъуьруьн кваз Гьамидаз лагьана: — Къала, гъуьл, а пуд агъзурдакай са агъзур зав гице, Гьамидан чинин рангар атIана. — Вунни фитнедихъ инанмиш хьанва тахьуй?! — Вучиз жедач кьван! Вирида лугьузва... Гъуьлуьн патав мукьва хьана, ацIай, кьуьнтерал кьван ачух гъилер гъуьлуьн гардандихъ вегьена, яргъи кифер далудал къугъваз, Селванади кьил адан хура туна. — Дуьз лагь, свае. Белки, вунани гиман ийизватIа? — Ваз айиб жеда хьи, зи чан. За вал гиманар вегьезвач. Ви вягьтедай ихьтин кар текъверди заз фадлай чида. За зарафат патал лагьайди я! — А, вазни зарафат ийидай вахт жагъана... — Пул заз кIан ийизва. Акжах види, ви гьалал пул. Ингье килиг, — икI лагьана, Селванади пенжек хутIунна, ам стулдин кьилел эцигна, гъуьлуьз тел къалурна. Ана кхьенвай: «Усур Сел-ванадиз. Кьелен шегьердин дарманханадиз цIийи жуьредин дар-манар хтанва. Абур ишлемищдай къайдаяр чирун патал вацран •къанни ругуд лагьай юкъуз вун атана кIанзава. Меркезда са гьафтеда кьван хьун лазим я...» — Фидани,вучда? — Ви ихтияр я. —Валлагь, физ кагьул я. Вун динж тан тийизвайди аквазвач-ни! Къе Яру Нямет Рагълах шегьерда дарманханадиз атанвай. | Дарманар багьна тир. Мад ада кичIерар гузвай. — КицIер элуькьда — карван вичин рехъди фида, Щийн свае. — Тел кIелдайла, вуна са кардиз фикир ганач гьа! — Гьи! — Вацран къанни ругуд лагьай югъ пака тупши!? — Тажуб жемир. Меркездавай къуллугъчийри Рагълах ви-лаят чпин къвалав гваз гьисабзава. Арада вад виш вере авайди абуруз малум туш.Са-кьве йикъан геж жеда ман. — За тел Рагълах шегьердив агакьай югъ фагьум авуна. Къанни кьвед лагьай югъ кхьенва. Ингье килиг. — Дугъриданни. Почтадин арада авайди анжах къад кам я. Ваз чида: сад 'куьчедин и пата ава, муькуьди — маса. — Зун гьатта шад я. Тел фад агакьнайтIа, вун фад финни ийидай. Почтадин къуллугъчийриз зи язух атана. — Амалдар сикI! Вуна абуруз лагьана тахьуй?! Мад почта-даЙ зи кьилив дарманар кIанз къведа. Аваз хьайитIани, гуч» Къуй абурун азарлуяр вири месел алкIурай. — Яраб валай ихьтин писвал алакьда жал?! — АлакьдайтIа, за лугьудайни, гъуьл? Гъуьлуьни папа фикир-фагьум авурла, малум хьана: яргъал |х'кьиз фидай машинни авач. Идарадин машиндин чархар пай-гирдик квач. Автобусарни пуд йикъалай садра къвезва.Нагагьпика, я къведай юкъуз ам рекьиз экъечIдай вахт туттIа, четин-ниле гьатда. — Самолетдаваз фида ман,Щийи свае! — Ваъ, ваъ! Вун галаз хьайитIа, завай ам эхиз жеда. Вун гцлачиз — зи рикI акъатда. Ваз чизвачни — адана къенез гьахь-нимазни, заз экъуьчиз кIан жеда. — За исятда трестдиз зенг ийида. Трестдин къуллугъчияр дитIана рекье ава. Белки, пакани меркездиз физвай кас жеда.:Iиз сиве экъуьрдай са затI це. Гьамидни паб гьар сад вичин къайгъудив эгечIна. Сад цIун иIпализ фена, муькуьди гурарай агъуз эвичIна, ина чиниз бучи хдин къайи яд яна. Чин вилаятдиз фейи вахтунда гьанай хкай 'ищу-къацу рангарин дасмалдал гардан, ченед кIан, туьд михы ни. Ахпа дасмал ачухна, кьил хкажна, ам вичин чинал вегьена. I'l.u икI кьве декьикьа кьван акъвазна. Дасмалдин памбагдй ч и ник квай яд фитIинна. Яргъи, кIарарилай кIарарал вегьенвай, «I>уни вили зулар авай кIвачерган халичадилайй виниз къвез I'I,амид Кьелер шегьердиз гьи къайдада паб ракъурна кIандатIа лугьуз фикирдик хьана. Ам гурарин кьилел агакьиз-тагакьиз хIвалин пипIевай телефонди зенг авуна. — Зун я, зун я, Гьамид я... — Аа, Мифтягь! Гьелбетда, ри-кIол алама. Чун хъсанзава. Вири сагъ-саламат я... Вуч? Вунни хьурай... Лагь... Ван пис къвезва... Исятда хъсан я. КIани-такIан? Пучтин дарман? Заз чидай дарман туш... Вун Селванадихъ га-лиз рахух ман. Дарманар адан пеше я. Ваъ, я стха. Инжиклу нучиз жеда!? Исятда, исятда... Гьамида папаз эверна. — Мифтягь я. Вахъ галаз мектебда кIелайди вуч я. Адазсавуч дарман ятIани кIанзава... Мифтягьа Селванадиз тавакъу авуна хьи, бес вичин амлед кцин гардандилай, япун кьулухъай пис ни галай хер пайда хьанва. Духтурди къецепатан уьлквейрай гъизвай «Гугурт» лугьудай дарман жагъурун теклифнава. Са Селванадилай гъей-|>и, масадан тадаракра жедай затI туш лугьузва. Ам жагъурун г;|иф тIалабзава. Хер хьанвайди жегьил итим я. Гьеле къанни «Цуд йисни хьанвач. Свае гъана вад йисни тамам туш. Духтурри 7 Зак. 5I 97 саймазвал мийир лугьузва. Вилик пад кьуна кIанда. ТахьайтIа,, кьилел бедбахтвал атун мумкин я. — Валлагь, Мифтягь стха, авай дарман туш. Акурди я. Чи-низ атайди туш. — За вак еке умуд кутазва эхир. Куь кьилин идара Кьелен шегьерда ава. Заз ана дарманханайра чидай кас авач. Ваз чида-тIа, са тIуб кагъаз гице тIун. Зун пакамахъ маса къайгъуяр аваз аниз физвайди я. Дарманни аквадай. Зун буржуна амукь-дач, вах. Чна санал кIел авур вахтар хьайитIани, рикIел хкваш. — Акъваз, акъваз... Селванади телефондин сивел капаш эцигна Гьамидаз эверна.— Вуч аватIа чидани? Мифтягь меркез-диз физ гьазур хьанва. Вуна адавай суракь ая ман. Автобус авани, маса машин авани... — Телефон зав гице. Гьамиданни Селванадин мурад-метлеб туькIвена. Мифтятьаз кьуд кас ацукьдай машин ава. Виридаз чидай, амма гьеле кье-риз-цIаруз Рагълах вилаятдиз ахкъатнавай «Дагъви». Ам гьа-къикъатдани вичин тIварцIиз лайихлу машин я. Дуьзен чкади-лай дагъларай зарбдиз фида. ЦIегь хьиз, гьи кIунтIал кIан хьа-йитIани ам йигиндиз экъечIда. Мифтягьа хабарна: вич Кьелен шегьердиз физва, вичихъ галаз къвезвай са гъуьлни паб ава. Вичин мукьвабур я. Гатфарин вахтунда диде-бубадал кьил чIуг-ваз хтанвай. Вичи абур хутахна, чпин ватанда ферикъат хъийиз-ва. Машинда са чка буш я. Селванадиз кТанзавачни? Башуьсте атурай. Нагагь амле^ хциз дарман жагъуриз куьмек авуртТа,. мадни хъсан жеда. Квведан къастни кьилиз акъатда.
ЖАЗАНИ КЬИСАС
Мензил яргъалди яз Мифтягь Варагъарин"хуьрё" 'авай Гьами-дан кIвалерихъ гьеле пакам сегьер ачух жез-тежез атана. Цавун' тагъдиз яр янвайтIани, чуьхвей шуьше хьтин вили гьавада ири:
гъетерин ишигъ къугъвазмай. Иви хьтин яру машиндай къецел^ экъечIна, Мифтягь кIвалерин кьвед лагьай мертебадиз килигна.. ДакIарда экв авай. Иесийриз машин кIаник акъвазнавайди хабар хьанвай! И арада балхундал и мукьва месикай къарагъна-вай, кьилин чIарар гьар патахъ чкIанвай Гьамид экъечТна.
— Мифтягь, пакам сегьер! Винел экъеч!. Са истиканар чай хьайитIани хъван.
— Абат хийир, Гьамид. Гьеле къарих хьанвач. Фад гьазур' хьурай. Няналди шегьердив агакьна кIанда.
— Исятда, исятда...
Гьамид кьулухъ хъфена. Селванади вич гзаф гуьзлемишиз тунач. Ада фад-фад вичин кьил-пад сириштада хтуна, ам гъуьл-
ни галаз шуьмягь кIарасдин гьяркьуь ракIарай куьчедиз экъеч!-на. Адан чиник цава къугъвазвай ярар акатнавай. Хамни лацу-ди хьуниз килигна, ам лап таза руш хьиз аквадай. Мифтягь адаз акун тавуна кьве йисалайни гзаф тир. И арада Мифтягьан паб аял хадай чкадал духтурханада кечмиш хьана. Кьве кас санлай вичивай къакъатай итимдиз башсагъвал ганайтIа, кутуг-навай кар тир. Саламрик Гьамид фенай. Селвана са гьихьтин ятIани себеб аваз кьуначир. Гьа икI вардарни алатна. Ингье исятда куьчедиз экъечIайла, Селванади лагьана:
— Мифтягь стха, гьикьван геж ятIани... Вун вахтсуз папа-вайни аялдивай хьана. Гила хьайитIани, башсагъвал кьабула. Тахсир зиди туш.— Селванади алугай хьтин вилералди Гьамид къалурна.— Вич фена, зун тухванач...
— Гьамида, вах, ви паталайни башсагъвал ганай. Мад ву-чин? Дуьньядин крар я.
— Чпиз ратьмет хьурай...
Селванадини Мифтягьа и ихтилат ийидай вахтунда Гьамида машиндин кьулухъ галай къаб кьве чемодандал, ацIанвай гье-бейрал ва еке жегьре цуьквер алай читиник квай багьламадал ацIурна.
— Чун гьазур я,— лагьана Гьамида, папанни Мифтягьан патав хтана.— Вуна маса ксарни къвезва лугьузвай.
— ан, ава. Абур агъа кьуьруькдал къведа. Гьанлай къачу-да.— Мифтягь машиндин вилик-кьулухъ галай ацукьаганриз килигна.— Селвана вах, вун вилик ацукь. Чна кьуьруькдилай къачудайбур гъуьлни паб я. Абур кьулухъ ацукьрай. КIантIа, итим вилик хьурай, дишегьлияр кьулухъ. Куь ихтияр я.
— Мифтягь, машин Кълинж Салегьан кIвалерихъ гьала. Селвана абуруз мугьман жеда.
— Валлагь, мугьманханада акъвазнайтIа, хъсан жедай,— лагьана папа.
— Жуваз гьик! сент яз а'ювазватIа, гьакIа ая. А къапунавай ичерни твах, ЦIийи свае, зи патай лап чими саламарни це.
Итимри рагълах халкьариз хас тир жуьреда сада садан зр-чIи къуьнел капаш эцигна.
— Хъсан рехъ хьурай!
Мифтягьан патав ацукьай Селванадин хъипи вилериз накъ-варин цIарцI яна, тумпуцар хьтин таза пIузаррик къайи юзун акатна.
— А-а,— Селванади машиндин рак ахъайна.
— Килиг, жуваз кашар гумир. Диде нисинлай хьиз акъатда. Фу-хуьрек ада гьазурда. Ней тийиз акъвазмир. Яру Нямет-риз килигна, жуваз зегьметарни гумир, АлакьайтIа, зун жезмай кьван фад хкведа.
Гьамида жаваб ганач, Ам вичел ашкъилу, вич ашкъилу су-
7* 99
сал гьевеслу вилер вегьез акъвазна. Итимдихъ ихьтин паб хьу-нухь еке бахт я хьи. Йифен кьуларлай месикай къарагъна, ада гъуьлуьз хинкГар авунай. Къуй, лагьана, диде къведалди адаз недай нямет хьурай. Пакамахъ фад, гьеле кIекер уях жедалди ада кални ацана, некни къулал эцигна, адаз звални яна...
— Ваз ван къвезвани? — жузуна рекьиз физва лугьуз ри-кIик шел квай Селванади.— Жув жувахъ гелкъуьгъ. Зун авач лагьана, сугъул хьана ацукьмир.
Гьамида Мифтягьаз лагьана:
— Заз гьихьтин паб аватIа, ваз аквазвани?
— Зун хьтин паб авай вун, гьелбетда, бахтлу я. Мифтягь стхадизни зун хьтин сад кьисмет хьурай. Ян, Мифтягь стха?
— Заз акур кьисмет акуна. Мад герек туш!
— Ваз мад эвленмиш хъжез кТанзавачни? — жузуна Селванади.
— Килигин ман. Тади квач. Де хьана, Гьамид. Чун фена. Ваз кIани-такIан аватIа, лагь.
— Хъсан сят хьурай. Рекье мукъаят хьухь. Цаварай-цава-рай фимир. Дагъдин рекьер хаталу я.
— Ам чаз чида, ян, Селвана вах?
РакIарар агална. Мифтягьа мотордив кГвалахиз туна, кьвед-пуд декьикьадилай машин явашдиз юзана, амма са вад къа-дам рекьиз фенмазни адак йигинвал акатна. Къалин руг кьи-леллаз ам чТемерукдай акъатай хьел хьиз уьтмиш хьана. Машиндин худ гьикьван гзаф хьанатIа, Мифтягьан гевиларни гьакъван гзаф ачух хьана. Юанда ман касдиз! Машин зарб гьа-лиз кIанда. Цавай-цавай машин къведай вахтунда адак лувар акатдай. Им адаз Бегов Бега гайи таре тир. Амни гьа икI ма-шинда жедай. Шофер масад хьайила, вичиз лезет гудач лугьуз, Бега машин вичи гьалдай. Мифтягьазни машиндин еке худди кеф гудай.
Винелай ам сакит тир, анжах ара-ара ада машиндин, вичин вилик квай са чка чапла гъилел ядай. Налугьуди, балкIан-диз къамчи вегьезва.
— Де вачди, бубад хва! — лугьудай.
Селванадихъ галаз Мифтягьа кьуд йисуз са мектебда кIел-най. Аял вахтар рикIел хкиз яни, тахьайтIа гуьрчег дишегьли-дин вилик вичин гьунарар къалуриз кIанзавани, ада и сефер машиндиз са вахтундани тагай хьтин худ гана.
— Де вачди, зи шив! — Мифтягьа къуват кваз машиндин рак гъутIув яна.
Селванадин кIуфук шадвал акатна. Адаз жегьил Мифтягь чир хъжезвай. Вилерикай цIуд-цIувад йисан вилик хьайи ва-къиаяр карагзавай. Ингье, чарадан багъдин цлал акьахна, Мифтягьа пТинид тарцикай яру емишар чилел гадарзава. Рушарини
I00
абур кIватI хъийиз незва. Ингье, къурухда хак яна хуьзвай бал-кIан кьуна, адал акьахна, Мифтягьа чамарар ийизва. Надинж Мифтягьа са сефер, регъуьз фена, цIапурриз еке яд яна — къва-нер элкъвена. Техил авачиз, абурукай терхи чкаяр хкатна. Ре-гъуьхбандиз гзаф хъел атана. Ам Мифтягьахъ галтугна, амма къуьзуь къужадивай фарфалаг хьтин гада кьаз жен мегер! Хьа-нач.
Чала-чухур авай рекьяй къвез машин гагь са патахъ, гагъ маса патахъ алгъана. Селванани сифтедай эрчIи патав гвай ра-кIара акьуна, къуьн тIар хьана, ахпа чапла патахъ ацукьнавай Мифтягьахъ галукьна. Адан къуьне яб гьатайла, кьилиз хци тIал яна.
— Чан Мифтягь стха, явашдиз гьала. Къенер винел къвез-ва. Мифтягьа тавакъуйдиз фикир ганач. Ам вичин ашкъида авай. Мифтягьаз Селванадик са тIимил кьван кичI акатун беген-I миш тир. Ида вичин къуват къалурзавай. Къуй,— лугьузва итим. ди рикIяй,— вичин зурбавал чир хьурай. Гагь кичI акатна, рикI чуькьвез, гаь зарб физвай машинди кьезилвални гьевес кутаз, Селвана къайи цяй чими циз вигьизвай. Идани жуьреба-жуьре гьиссер юзурдай. ГьакIани лацу чиниз гагь яр ядай, гагь михьиз иви кIвахьиз, какад хъире хьиз акъваздай.
— Де вачди, зи шив! Вачди!!!
— Чан Мифтягь стха! Чан Митягь стха! ИкI гьалун хаталу я хьи!.. Явашара! Аллагьдин хатур аватIани...
— КичIе жемир, я кас! Я вах! За Гьамид етимардач! Де вачди, шив!!!
Сад лагьай еке кьуьруькдал атанмаз, Мифтягьаз вич гуьзле-мишзавай итимни паб акуна. Ада садлагьана машин акъвазар-на. Турмуп! ягъай чархар алай чкадал элкъвена, абурукай къва-нер хкатна.
— Жув ацукь, Селвана! Абур кьулухъ ацукьрай.
— Белки а итимдиз вилик кIандатIа?
— Герек туш. Ам гзаф рахада. Ахьтин кас машинда хаталу я. Вични зун хьтин къучидиз. Гьак! тушни?
— Яя, я! Явашдиз гьала тIун.
— Четин туш, вад виш версии фена кIанда-хир! Яваш гьал-наз хьи, чун гьич йифен кьуларизни мензилдин кьилив агакьич.
Селванади машинда акьахай итимдинни дишегьлидин салам-налам кьабулна, амма ам абурун чинизни килигнач. Абурухъ галаз таниш жедай ашкъи авачир. Вич инсанрик акахъ тийидай инсан я лагьана ваъ, рикIе Гьамид авай. Эхиримжи йикъара ам Яру Нямета гзаф инжиклу ийизвай. Беговани Гьамидак вил ку-тазвай. Яру Нямет чидай кьван инсанри ам къалп кас я лугьуз тестикь ийизвай, икI ятIани, Бегов вичин буйругъдал кIевиз акъ-пазнавай. Селванади кьатIайвал, Беговаз Нямет са багьа ничхир
I0I
тушир. Трестдин кьил яз адавай вичин гафунилай элячIун эхиз жезвачир. Бегов жен, вичин чIалаз килиг тийин! Вични вуж? Усур Гьамид! Совхоздин директоррикай лап жегьилди! Мини-стерствода кIвалахзавай миресдиз далу ягъиава — яни? Нагагь Гьамид хьтин неречТриз нилик лад гайитГа, Беговакай Бегов та-хьана кГандай! Гьич гуч!
Селванади рикIяй гъуьл гьахъни ийизвай — нагьахъни? Гьел-бетда, Бегова Нямет хьтин къачагъ гараждиз вучиз ракъурзава? Пад акъудун патал тирди ашкара я. Селванадин пеше дарманар тиртIани, адаз и кардикай хабар ава. Бес Нямет фендигар та-хьайла, ада акъудай фитне вуч я: Гьамида вичивай пуд агъзур манат даш-баш къачуна лугьуз тестикьарзава. Гена хъсан хьа-на хьи, сифтедай хуьруьн жемят адан чIалахъ хьанатIани, ам фад адан гъавурда гьатна: Гьамид рикI михьи, гъилни михъи тирди виридаз ашкара хьана. Гьелбетда, Гьамидавай Бегован ху- ра акъвазиз жедач. Бегован хура акъвазиз кIан хьун — им марф къвана, дерейрай ахмиш жезвай чIулав селдин хура гьа-тун я. Заз чиз, фикирна вичи вичик Селванади, Гьамида Нямет гаражда кГвалахдал эцигнайтГа, вичин кьил саламат ийидай. Ахпа вил алуд тавурай. Угъривал ийизвай чкадал кьурай — Веговавай ам са жуьредани хуьз хъжедачир.
Селвана фикиррикай уях хьана. Машин тим тик рекьяй физ-ва. Адан зарбвал гьеле элекьнавачтIани, Селванади гьисс ийиз-ва хьи, мотордал азият ала. Виликни гьеле хейлин рехъ кума. Ада санихъни кьувруькар иййзвач. Барзудив мукьва жердавай къай-кулак акъатзава. Цавуз хкаж хьанвай кьве дагъди пел пе-лез янава. Абурун арадавай гирве акьван дар я хьи, анай кьве машин сад садал туьш хьайитIа, сада кьулухъ чГугуна кIанда. Вични хейлин мензилдиз.
— Де вачди, зи шив! Де вачди!
Кьил Мифтягьахъ элкъуьр тавуна, Селвана вилин тумунай адаз килигна. Аял вахтунда гьихьтинди тиртIа, гьахьтинди яз ама. Гьа зиреквал, надинжвал. Кефчивал. Касди гуж алаз тим-тик рекьяй гирведал хкаж хьайи машиндикайни кеф хкудзава. Аял вахтунда желебди тир, гила туп хьиз ацIанва, незвай ру-зидикай кифет ава. Чинни тумпуц хьиз ава. Пехъи ивидив ацIан-ва. Гардандикни къуват ква. Машиндин шуынедин кьилел ку-кIурнавай гуьзгуьдиз вил вегьейла, Селванадиз иллаки хъсан-диз адан чинин лишанар акуна. Пелел як атанвай. Къалин чIу-лав чIарар мукьвал-мукьвал куьруь ва яцIу рацIамрал кьван пелез аватзавай. Мифтягьани кьил галтадиз абур кьилел хъи-вегьзавай. Мифтягьан суьретдал машгъул вахтунда гуьзгуьдай вичинни адан вилер туьш хьана. Мйфтягь элкъвена, Селванадин чиниз килигна. ЯцI квай кIуфал шадвал къугъвана.
— Вуч килигзава? — жузуна Мифтягьа. Амма ада гаии су-
IПЧ
«л Селванадиз ван хьанач. Селванади вилер машиндай къепел:)лкъуьрна.
Машин барзудилай алатна. Чархарикай хкатиз, къванер, ккIал гуьллеяр хьиз, рекьин кьве патазни чкIана. Гьава серин тир. Къуьнерихъ вегьенвай сун парчадин, чIагай цуьквери бе-зетмишнавай шал Селванади, пипIер кьуна, гардандал кьван ви-низ хкажна. Хурал аватай яцIу кифер далудихъ хъивегьна.
Гуьзгуьдиз килигайла, мад Селванадинни Мифтягьан вилер туьш хьана. Мад Селванади кьил маса патахъ элкъуьрна.
Лагьана кIанда хьи, Мифтягьани Селванадал вилер вегьез-вай. Ам вичизни тахкуна хейлин вахтар тир. Дарманханадиз къвез-хъфиз, белки са уьтери аквазни хьанай. Амма икI санал ацукьна, я са мехъерик кьве йисалайни гзаф вахтунда акуна-чир. Мектебда кТелдай чIаварвв гекъигайла, Селвана лай гум-рагь хьанвай. Адаз гуьрчег буй-б(ухах атанвай. Чапла иатахъай килигайла, адан чин, кьил ракъин нурарин хъенда гьатнавай. Чина, хъуькъвера, дуьз атанвай нера, гьиссерив ацIанвай, гат-фар пIинияр хьтин жегьре пIузарра, элкъвей ченеда жеп^лви-лин ва бахтунин гьиссер ргазвай. Дишегьлидиз уьрдегдиз хьиз гардан авай. Адан агъа кьил къуьнерихъ вегьенвай шалдин кIаник чуьнуьх жезвай.
Къаншардиз еке зарб квай машин къвез акурла, Мифтягьа фикир рекьел желб хъувуна.
Дагъдин кукIвал алай гирведилай алатай вахтунда машин-диз регьят хьана. Ам гила кьил агъадал, юхушдай фена. Ина рекьи мукьвал-мукьвал кьуьруькар ийизвай. Еке худ гуз жезвачир. ИкI тиртIани, машинди мензил хъсан атIузвай.
Им дагъдин гуьне пад тир. Рагъ лап кьилел атанвай, ада гьайбатлу чимивал гузвай. Селванади къуьнерихъай шал галуд-на, ам кIватIна, метIерал эцигна. Хилерай гъилер акъудна, къа-цу рангун жигетни вичелай хутIунна, амни дишегьлиди сириш-тадал кIватIна шалдин винелай метIерал кьуна. Са арадилай адан метIериз, кIвачерин яцIу якIариз гьекь акъатна. Вичелай хутIур пекер ада ацукьагандал вичинни Мифтягьан арада эцигна. МетIерилай са кIус агъадал куьрс хьанвай, вили рангунин бу-лушкадин этег кьуна, ам са тIимил виниз агъуз авуна. КIваче-рин арада са гьилле серинвал къекъвена.
Мифтягьа Селванадин бедендал мад вилер вегьена. Са киф далудал алай, муькуьди, къуьнелай элкъвена, хурал ханвай. Итимди вилин тумунай Селванадин хур фагьум авуна. Ам жен-декдикай хкиснавай, вични туп хьиз ацIанвай. Адавай рехъни вилив хуьз ва патав ацукьнавай дишегьлидин гьиссер ювай-чкай-риз килитизни жезвай. Селванадиз Мифтягьа вичелай вилер эл-къуьруникай хабар авачир. Адан фикирар мад Гьамидал хъфен-иай. Гъуьлуьн гьайифар авай. Вичин къанни цIуд йис, гъуьлуьн-
I03
ни къанни цIувад йис хьанвай. Амма гьеле кIвале къугъвадай аял-куялдикай абуруз тIебиатди пай ганвачир. Себеб вуч я? Вичин гьар са чка сагъ-саламат тир. ТЧуьнни пайгар тир, кIамай кьван динжни тир. Итимдизни вич дуьньядилай играми тир. Духтурдини, вичиз килигайла, лагьанай: ваз аял тахьуниз са манийвални авач. Бес вучиз жезвач? Са-садбуру гъуьлуьн яс-тухдал сифте яз кьил эцигай йифиз аял кьада хьи! Щуругуд, цIерид йисаравай сусар ава. Абурузни аялар жезва. Вич хьтин яшариз акъатнавайбурузни жезва. Заз вучиз жезвач.
Гьинай-гьанай кьилиз къвезвай фикиррал машгъул яз Сел-ванадиз машин кьуьруькрин эхирда, эниш куьтягь хьана, рехъ кIаник вацI квай дагьардин чIередал атуникай хабарни хьанач. Машинди гьерекат лап тIимил авуна. Им аждагьанар хьтин, кьиляй-кьилди къванцин къухар кьилихъ галай чкаяр гир. Са-са арайра рехъ михьиз дагъдикай къап атIанваз, къапукай физ-вай. Дагъдин бигав къван машиндин кьилел жезвай. Нагагь пад-тоьерех хкатна, дагъ уьцIейтIа, кIепI жедай.
Мифтягь михьиз мукъаятвилиз элкъвена. Селвана, хата гьисс авур кьуьгъуьр хьиз, агаж хьана. Ада къуьнер чуькьвена, кьил гардандиз чIугуна, кIвач кIвачив игисна. Вилин тумунай ам гагь Мифтягьаз, гагь эрчГи патахъ къецел килигна. Рехъ кьа-дарсуз гуьтIуь чкадал атанвай. Са пад дагъ тир, муькуь падни чIередин къерех. Нагагь са жизви ягъалмиш хьайитIа, машин чIередилай дерин дагьардиз аватдай. Селвана вич са сефер ихь-тин хатадикай хкатайди гир. Им пуд йисан вилик хьанай. Гат-фарин эхирра марфар худ къвазвай вахтар яз, автобус и чкай-рив агакьнавай. ВацIун циф виниз акъатна, ада кьуд пад бас-рух авунай. Вад камун вилик вуч кватIа, вили кьатIузвачир. Чашмиш хьайи шоферди машин чIередилай дагьардиз вегьиз ей жизви амай. Гена — аватнач. Лап чIередин къерехдал атайла, автобусда авай са дишегьлиди вич гапурдал тукIвазвайди хьиз рикIи цIугъ ийидай гьарай авуна. Гьадан эсердик шоферди автобус акъвазарна.