Са кьадар кичIерар кутурдалай гуьгъуьниз рехъ мад гегьенш хъхьана. Чалла патахъ винел каф алаз вацI къвезвайтIани, ам хаталу тушир. Рехъ яргъал къакъатзавай. Дагъни кьилелай алатнавай. РикIиз ухайш хьанвай. Са вахтунда Мифтягьни Селвана гуьзгуьдиз килигна. Вилер мад туьш хьана. Кьведан кIуфукни мили хъвер акатна. Мифтягьан вилери лугьузвай:
«Ингье, зун гьихьтин къучагъ итим ятIа килиг! Ви чан зи гъи-ле авай. Амма за вун кьиникьикай къутармишна. Вун залай рази хьана кIанда». Селванадин вилерини жаваб гузвай: «Баркал-ла, Мифтягь! Вуна зун хасаратвилик кутунач. РикI чуькьвена-тГани, дар рекьерай хата квачиз акъудна».
Югъ нясинлай алатайла, машин арандиз агакьна. Зйрб физ-
I04
пай машиндай кьулухъ килигайла, дагълар къвердавай гъвечIи жез аквадай. Абурал экуь къацу ва вили рангар къвезвай. Ре-кьин къерехрив гвай чилериз килигайтIа, аквадайди кьуразвай пабататар тир. Дагъда гьеле таза яз амай цуьквер ина шуьткь-венвай. Ракъини цIу хьиз кузвай. Машиндани яваш-яваш чими гьем гьатзавай. Селванади булушкадин хивен дуьгмейрикай вини кьвед ахъайна. Хурал къвезвай кифер, гъилер кьулухъ тух-вана, далудихъ сад садал элкъуьрна. Далухъандив игисайла, тарсан кIараб алай чкадиз гьекь акъатнаваз, жендек вилик авуна.
— Вилик булах ква. Сабур ая,— лагьана Мифтягьа, дишегь-лидин бедендал вилер вегьез.
— Тади квач.
— Са зур сятда булахдал акъвазда. — Гьелбетда, гьелбетда. Вун лап галатнава. Икьван хасаратлу рекьяй машин гьалун...
— Лап игитвал я,— Мифтягьа Селванадин фикирдин кьат! хкана.
— Гьелбетда, я. Бес тушни?!
Рекьи чапла патахъ кьуьруьк ийизвай чкадал Селванадин къвалав гвай рак ахъа хьана. Садлагьана машиндин къен гарув-ни къалин руквадив ацIана. Мифтягь тадиз машиндай экъечIна, рак ахъа хьайи патахъ атана. Рак кьуна, ам вилик-кьулухъ элкъуьрна. ЧIур хьайи затI авачир. ДапТарди жуфтдиз кьазва-'Iир. Виликдайни са шумуд сефер рекье и рак ахъа хьайиди тир. Гьелбетда, идакай хасарат авай. Рекьин кьетIи кьуьруькдал ма-шинда ацукьнавай инсан къецел акъатун мумкин тир.
Мифтягьа рак агал хъувуна. Ахпа ам машиндин чархариз килгна, вич ацукьнавай патахъ галай чархара кIвачер эцяна. Парам яз амай. Рехъ давам авуртIа жедай. Амма ацукьаган-дал динж хъжезвай чТавуз ада фикир дегишарна. Машиндай.жъечIна, къецелай Селвана ацукьнавай патахъ атана, ракIариз куьлег яна. Чкадал хтайла, вичиз килигай вилера вилер туна, ада лагьана:
— ДапIар буш хьанва. Рак мад ахъа хьайитIа, хасарат я. Кьуьруьк алай чкайрал вун къецел акъатун мумкин я. Ахпа за Гьамидаз вуч жаваб гуда? Ада зун, валлагь, тукIвада!
— Хъсан я ман. Ваз авайди ви дерди я. Ахьтин бала зи кьилел атайтIа, зи гьайиф чТугвадач. Жуван.. Мифтягь гьевес кваз хъуьрена.
— Заз ви гьайиф виридалайни гзаф жедай. За зун, валлагь, гьанал жува жув рекьидай. Жуван гъилералди.
— Зун машиндай гадармир, Мифтягь стха. Нагагь са хасарат хьайитIа, вуна жуваз къастар авуналди зал чан хкведач.
— Вун хьтин гуьзел за гьич...
I05
— Де хьана...
— Зид рикIивай я. Вун лап гуьрчег хьанва.— Мифтягьа ачухдиз Селванадин лацу чинал, кьакьан гардандал, чIагай цуьквер алай пекдин булушкадикай хкис хьанвай ацIай хура-рал, кIвачерин яцIу якIарал вилер вегьена. Селванадиз утанмиш хьана. Ада кьил къецепатахъ элкъуьрна.
Булах аскIан тепедин арадай кIама, цIвелин тарарин къалин куьлгейрик квай. Ам шегьре рекьикай вад виш кам кьван къе-рехда авайтIани, адан мукьварив хейлин машинар кIватI хьанвай. Мифтягьаз гьеле яргъалай Бегован чТулав машин акуна.
— Чи чIехиди... АтТангье...
— Вуж я? Вун никай рахазва?
— Ваз чIулав машин аквазвачни? Кьве автобусдин арадай аквазвай. Ам и мукьвара министрди Беговаз гайи пишкеш я. Ингилисрин машин я. Зун садра акьахна. Адан патав «Дагъви» гьакГан пепе я.
Мифтягьа вичин машин жезмай кьван Бегован машиндин къвалав гьал авуна. Ам машиндай экъечIна.
— Экъеч!, экъеч!, Къекъуьгъ. Селвана... вах... Куьнни къа-рагъ. Зун иесидин кьилив фин...
Салаб булахдин винел кьуд пипIел къванцин кьуд гул яна-вай. Абурун кьилер сад садак тагъаралди кукIурнавай. Кьакьан-вал квай тепе галай патахъ кьве гулун арада цал кьунвай. И цлайни хъенчIин пуд турба вилик хкиснавай. Ятар кIвачерив гвай латариз авахьзавай, анрайни,— гуьтТуь хвел хьаыа, кIамуз физ векьерин арада квахьзавай. Инсанрини садбуру кьве гъил сад садав игисна, къаб хьтинди туькIуьрна, ам цик кутазвай, масадбурув бади, истикан ва я маса къаб гвай. Амма вири цин тIеамдал ва къайивилел шад тир. Дараматдин вилик патан тагъ-дин пелел «Къайи стIалар» лугьудай гафар гъвергъвец къване-рикай дуьзмишнавай.
Селвана булахдал атана. Таниш кас авачиз, ада садахъ га-лазни рахун тавуна, гьамга хьиз михьи цик гъилер кутуна, ка-пашдай яд хъвана. РикIиз регьят хьана. Ченедикай къайи стIа-лар яргъи гардандиз фена, са тIимилбур булушкадин хивин кIа-ник авахьна, абуру кьве хурун ара рекъирна.
Мифтягь вичин къайгъуда авай. Диривал кваз ам инихъ-анихъ килигна, Бегов гьи чкадал алатIа чириз, гьидавай-гьада-вай суракьни авуна, вични къекъвена. Эхирни, ам кьакьан куьл-ге авай цIвелин тарарин арадай вилик фена. А патал адаз кьил-ди акъвазнавай машин акуна. Адан кьуд ракни ахъа тир. Къе-нени инсанар авай. Мифтягь ягъалмиш туштIа, абуру фу-зат! незвай, ичкини хъвазвай. Мифтягьаз кьулухъ элкъвез кIан хьана. Амма геж тир.
— Мифтягь!
I06
Адаз вичин тIвар кьурди Бегов тирди садлагьана чир хьана. Беговаз кIеви ва туьнт сес авай.
— Вуна ина вучзава? — жузуна Бегова, чранвай вечрен кIвач сивяй акъуд тийиз. Вилерал ада Мифтягьаз машиндин кьулухъ галай ацукьагандин винел табагъ кагъаздал алай фуни, шиш-ликдин кIусарни, чичIекдин кьилни буюр авуна.— Хъвадани?
— Зун машиндихъ гала, чIехи стха. Нисин хийир, юлдашар! Бегова ягълу пТузаррилай пекдин лацу яйлух элкъуьрна.
ЧТулав спелар таре алай нерин кIаникай инихъ-анихъ дуьз
хъувуна.
— ЧIехи стха, куь тапшуругъ кьилиз акъудиз физва.— Мифтягьа лутувилин юзунар авуна, вилералди булах алай чкадал ишара авуна.
— Эгер вун итим ятIа, вуна адаз рикIелай тефидай жаза гуда. Зун кьилин идарадай хквезвайди я. Мердимазарди залай аниз арза кхьенвай. Ачухдиз лагьанвачтIани... Куьгьне душман-дикай дуст жедайди туш. Заз Къазибег бубади гьамиша икI лугьудай. Гьамидаз ахьтин жаза гана кIанда хьи, герек адан аял-ризни таре хьурай.
— Адаз аялар жезвайди туш хьи, чIехи стха! Башуьсте, залай вучтин къаст алакьдатIа, за зи чанни куь рекье эцигна, ам за ийида. Куь куьмекар за гьични рикIелай алудич. Зун гьихьтин вафалу гьвечIи стха ятIа, квез чир жеда. Гьайиф хьи, гьеле завай квев гьакь акакьариз хьанач.
— Яргъи рахунар герек туш, Мифтягь. Яргъи крар хъсан я. Инсаф лагьай затI авани, ам мийир!
Бегова Мифтягьан къуьнел гъил эцигна. Итимар чара хьана. РикГик хвеш кваз Мифтягь булахдал хтана. Таниш са-кьве касдиз салам-калам авуна, ам машиндин мукьув хъфена. Ина тIуьнлух ачухнавай. Селванади вилик ацукьагандал, вичин ми-ресни адан паб кьулухъ галай ацукьагандал чурегар, ниси, афа-рар суфрайрал безетмишна, Мифтягь вили хуьзвай.
— Берекатар гзаф хьурай! — лагьана Мифтягьа. Ада машиндин кьулухъ галай рак ахъайна, вичин миресрин суфрадилай тIанурдин чуьрегни нисидин еке са кIус къачуна. Абур гъилеваз ам машиндин кьулухъ фена, кьурай чиликай хкатнавай са къван жагъурна, гьадал ацукьна. Яргъалай ада Селванадал вил вегьена. РакIарин дакIардай анжах чIарар кьве чкадиз барабар пай-навай кьечТем аквазвай. Селванадин гъуьлуь лап шит ийизвай. Им гила цIийи хабар тир: ада иесидилай чIехи идарадиз кхьен-най арза аку! Утанмиш тахьун еке кIвалах я. Совхозда жерге-дин агроном яз, Бегова адакай директор авуна. Гила ингье ваз — хаму къатирди хьиз, кIурув ягъизва.
Ихьтин фикирар ийиз, Мифтягь ахьтин ниятдал атана хьи, махсус вичиз адакай вуч авайди я! Нагагь Гьамида шандакьар
I07
тавунвайтГа, вич Беговаз бакарани къведачир. Вичивай адав агакьариз жедачир. Мифтягьаз иердиз чидай: чIехидан виликай, балкIандин кьулухъай фена кIандач. Кьведани юкьван тар ха-дайвал яда. ЧIехидан кьулухъай, балкIандинни виликай фидай адет я.
Гьелбетда, Мифтягьа Бегован тапшуругъ эркек итимди хьиз кьилиз акъудда. Им са бурж вахкун туш, бигъ вугунни я. Бегов вичиз мад ва мад сефер герек жеда. Бегов тахьанайтIа, адаз я тIарам кIвал-югъ, я и машин, я жибинда тармач-тармач пул же-дайди тушир. Ибур мадни къазанмишун патал — Беговаз гьа-къисагъвилелди къуллугъ авун лазим я. Икьван гагьди къул-лугъ авунни авуна, идалай кьулухъни хъийида.
Тепе атIуз, чуьл атГуз, «Дагъви» УьцIуь гьуьлуьн къерехдив агакьна. Гила рекьин чапла цатахъ ек дулам авуна. Ам гьуьлуьн къерех кьуна, кефер патахъ уьтмиш хьана. Гьуьлуьн мен-зилар, лап ядни цав сад садак какахьдай чкадал кьван, тахта хьиз, аквазвай. Рагъ гьеле цавун вини къатара амайтIани, гьуьлуьн уьцIуь ци йикъан чимивал элекьарзавай. Лацу каф алай фирияр сад садал вегьиз, яргъи кьакьан лепеяр къерехдал тепил-миш жезвай.
Селванадиз гьуьл гзаф кIандай. Дагълари рикIик дарискъал-вал кутадайтIа, гьуьлуь рикI гегьеншардай. Адав гьяркьуь ва регъятдиз гьерекатиз тадай. Гьуьлел кьвед-пуд мертебадин лепеяр къведайтIани, абуру къурху кутадачир. Яб акалнани — абу-рув анжах гьуьлуьз чидай мани гвай. Дикъетдалди яб акалай чIавуз абуру бай-бай ийизвай хьиз жедай. Гьуьлуьн къерехдай физвай рехъни эниш-юхуш квачиз цIалцIамди тир. Машиндин мотордал гьич са гужни алачир.
ХупI ширин затI тушни уьмуьр, яшайиш, диривал! Нагагь вун бубади аладначиртIа ва дидеди ханачиртIа, гьикьван гьайиф жедай. Ваз и вили цав, и гьуьлуьн лепеяр, и цуьквер ва дагълар аквадайни? Ваз инсанар икьван азиз ва вунни инсанриз азиз жедайни? Вуна дуьньядал икьван тIеамлу емишар, якIар ва дуьдгъверар недайни? Вун диде-бубадихъ, вахахъни стхадихъ га-лаз рахаз-луькIвез жедайни? Вакай свае хьана, вун икьван итим-диз истеклу жедайни? Аламатдин шей я уьмуьр! Чан уьмуьр! Ви багьавал ва надирвал вуч я? Гьич са касдизни вич уьмуьр-дикай къакъатна кТандач! Ваз чан, уьмуьр, диривал маса кса-ри ганатIани, вуна ам кIевиз кьазва. Вучиз лагьайтIа инсандиэ уьмуьрдилай багьа затI авач. Я женни ийидач! Жуваз уьмуьр маса инсанри гуз, жувани маса инсанриз уьмуьр гузва! Гьикьван абур сад садахъ галаз алакъада аватIа аку!
Селванадиз виридалайни а кар тажуб тир хьи, вичин къанни вад йис жедалди адаз Гьамид гьич акур касни тушир. Амма ам, вич хьиз, вичелай гьеле вад йисан вилик дуьньядал атанвай,
I08
пм къекъвезвай, ада незвай, адаз дуьньядиз килигдай вилер, дерт хьайи вахтунда чуькьуьдай, шад хьайи вахтунда ачух жедай рикI авай. Амма и еке дуьньяда икьван инсанар гзаф авай чкада Гьамид вичел вучиз туьш хьана! Абур аллагьди танишар-нани? ТIебиатдин къуватри дуьшуьшарнани! Вучиз вичиз и еке дуьньяда виш агъзурралди эркекрин арада Гьамид рикЬиз хуш хьана? Адан рикIни вичел ацукьна. Гьич садавайни жавабар гуз тежер суалар я!
Селванадиз хабар авачир: Мифтягьа къвердавай гзаф адал вилер вегьизвай. Гагь къечIемди кьве патахъ пайнавай чIулав чIарарал ва яргъи яцIу киферал. Гагь лапу рангунин элкъвей чинал, пIинияр хьтин яру пIузаррал. Гагь яргъи, уьрдегдин хьтин гардандал. Гагь тупар хьиз тIевенвай хурарал. Гагь кье-лечI булушкадин кIаникай малум жеэвай ютуррин яцIу якIарал.
Мифтягьани рекьел мукъаят яз, фикир-хиял ийизвай. КIелен гьуьлуьн къерех кьуна физвай рекье адан кьилиз ихьтин суалар къвезвай: яраб жанавур галтугзавай къуьре вич, ада кьуна, паран-паран авуна, недайди гьисс ийидатIа? Яраб вагыпиди кьа-малай кьурла, къуьрез кичIе жедатIа? Жанавурни къуьр анихъ галамукьрай. Инсанни хеб къачун. Инсанди хеб хуьзва. Ада хпез ем гузва, ам цел тухузва, вагьшийрикай хуьзва. Вуч патал лагьайтIа, кьисметдай атай са юкъуз^ кГвачер кутIунна, хци чукIулдал тукIуна, адан таза якIукай шишликар, къавурмаяр на я питияр авун патал. И дуыпуыпдани хпез вич инсанди тIуь-на куьтягьдайди чидатIа! Абур буьркьуь туш эхир! Кьасабхана-да ва я вацIун кьере, цин къвалав чан алай лапагарни жеда, гьабурун патав тукIунвайдини, кьил галудна, иви авахьзавайди-ни. Бес чан алайди буьркьуь яни? Адаз вич хьтинди, кьил галудна, къванерал ярхнавайди аквазвачни? Такуна, гьелбетда, жеч! Тежез хьайила, адан рикIиз гьихьтин гьиссер къвез жеда-тIа? Нагагь къвез хьайила, ам вучиз катдач? Вучиз ам вичин нубат гуьзетиз, са гьерекатни, са юзунни квачиз акъвазна жеда? Белки, тIебиатди хпез ахьтин гьиссер ганва жеди: вич инсанди тукГуна тIуьн адан лап еке мурад-метлеб я?
Э-э-эй! — кьвед лагьай ацукьагандихъай япар биши жедай хьтин кIеви цIугь атана. Ада Мифтягьни Селвана кьведни фа-гьум-фикиррикай уях авуна. Гена виликай туьш жезвай машин гьалзавай кас мукъаятлуди хьана. Ада вичин машин тадиз юъерехдиз акъудна. ТахьанайтIа, машинар, кьведни кIепI жу дай.
Мифтягьаз вич мурк хьтин къайи цик кутуна, адакай хку-дай гьисс атана. Адет тирвал, ада «де вачди, шив!» лагьана машиндин къвал гъутув яна. Гъил тIар хьана.
— Вун себеб я...— лагьана Мифтягьа Селванадиз. Анжах ди-
I09
шегьли адан гъавурда гьатнач. Ал рангунин пТузаррал мили:
хъвер атана.
Гагь сакит жезвай, гагь кьилел лацу каф алай яргъи фири-яр къвезвай гуьлуьн къерехдивай, дуьм-дуьз тIвал хьтин рехъ-атIуз тепеяр гьалтай чкайра гуж алаз, кьил агъадал фидай чкаира хуз хьиз дири жез, «Дагъви» вад-ругуд мертебадин кIва-лер авай са чкадиз атана агакьна. Им хуьр лагьана, хуьр ту-шир, шегьер лагьана — шегьер. Мвалер шегьре рекьин кьве пата, сад садан чиниз килигиз эцигнавай. Чапла пата гъвечIи хъархъу рук авай, эрчIи пата, кIвалерин кьулухъ, цавун арш-диз хкис хьанвай турбадай лацу булутар хьтин гум тади квачиз бушлухриз чкIизвай.
Мифтягьа, дакIардай рекьин чапла пата авай кIвалериз килигиз, машин асга йигинвилел гьална. Гьаятда лацу цлал «Чуь-рек» кхьенвай гъвечТи туьквен авай кДвалерив агакьайла, ам, машин акъвазарна, къецел экъечТна. Адан гуьгъуьнаваз машин-дин кьулухъ ацукьнавай итимдини дишегьлиди чпин шей-шуьй къахчуна.
— Хъсан сефер хьурай,— лагьана дишегьлиди Селванадиз.
— Зун исятда хкведа. Кьелен шегьердиз къвез кТанзавай кас-мас аватIа, къачуда. Вун акси туш хьи! Къазанжи патал туш. Машин кьезил хьайила, ам рекьин и пата, а пата къекъ-веда.
— Ви ихтияр я, Мифтягь стха. Къазанжи къачуртIани, иеси-дин кар я...
Мифтягьа, гъилер виниз хкажна, къуьнер инихъ-анихъ юзур- на. Мензил яргъид фенвай. Рекье лап тIимилди кIуьд сят хьанвай. Вични датIана машиндин чархунихъ. Япарин винел чкIай чIарар кьилел кIватI хъувуна, Мифтягь туьквендиа патав гвай:
са десте итимрин патав фена. Ада чкадин инсанриз салам гана. Абур рахаз башламишна. Амма машиндай Селванадиз абуру сада садаз вуч лугьузватТа, ван къвеэвачир. «КIантIа» къачурай машиндиз са-кьве кас,—фикирнай ада. Машин вичинди я, нивай вуч лугьуз жеда? Анжах nianlpyc чIугвадайбур тахьурай». Сел-ванадивай сивихъай пIапIрусдин ни галай кас эхиз жедачир. Ахьтин ксар са машинда хьун мадни еке дерт тир. Чпиз nianl-русди лезет гуда лугьуз, абуруз масадбурукай хабар жедачир. Селванади вичи вичик хъвер авуна. Гьамид рикIел хтанай. Чеб таниш хьайи сифте кьилерай ада nianlpyc чIугваз малум^ хьайила, Селванади адан вилик шарт! эцигнай: «Я зун, я nianlpyc». Гьа юкъуз Гьамида nianlpyc гадарнай. Са тIимил йикъа-рилай Селванадин рикIел мад са затI аганай. Сифтедай ам эциг-датIа, эцигдачтIа, лугьуз шаклу хьанай.
— Гьамид, чан Гьамид, вуч аватIа чидани? — лагьанай Сел-
II0
ппнади адаз кацин амалралди.— Ви спелра пIапIрусдин ни гьат-нава. Абурни терг ая тIун.
— Ваз закай итимвилин вири лишанар хкудиз кIанзава хьи...
— Вири хкудич...
Гьамидаз спелар гьайиф атанай, ада спелар гзаф дармаирал чуьхвенай.
Мифтягь касни галачиз хтана. Ам машиндал элкъвена, чар-хариз килигна, куьнчIел ацукьна, машиндин кIаник пад фагьум авуна. Вири чкаяр сагъ-саламат тир. Рехъ давам авуртIа жезвай. Гишинни хьанвай. Машинда акьахна, ада Селванадиз мес-лятдал лагьана:
— Фидай кас-мас жагъанач. Акси тудптТа, фу-зат! «Лекьрен лувар» хуьрекханада ийида. Мукьув гва.
— Заз кГандай затI авач. Жува неъ. Яргъи рехъди вуна тIуьр затIни авач.
— Вуна гзаф тIуьнани? — Мифтягьа мад рахун-луькIуьн авунач. Ада машиндик гьерекат кутуна. Чкадилай садлагьана машинди еке диривал къачуна.
«Лекьрен лувар» кьве мертебадин кьакьанвал авай челегдин жуьре эцигнавай. Адан къенез фейияа, къад кIарцIин кьван гу-рарай агъуз фин лазим хьана. Чилин кIаник серии тир. Кьуд пата цларикай чIагай рангарин гамар куьрснавай. Чиликни га-мар квай. Ина секинни тир, ширин манийрин ванерни къвезвай. Гьавада тIеамлу ниэрни къугъвазвай. Фу-хуьрек недай инсанар-ии са акьван гзаф авачир. Вини кьиле гамунал ацукьна, кьве итимди, кьил шекердин ири кIусар сивиз чуькьвез, дишлема чай хъвазвай. ЭрчIи пипIе итимарни папар вад-ругуд кас аскIан тахтунал ацукьнавай. Абурун вялик яру-хъипи тIамаяр авай суфрадал шурвадин гетIеяр, къацу чичIекар, маса няметар квай.
Мифтягьни Селвана чапла цлав тахтунал ацукьна. Чпиз фу-хуьрек бугор ийидай кас такурла, Мифтягь къарагъна, цIун кIва-лиз гьахьна. Са герендилай ам кьве гъиле элкъвей, саж хьтин пIатIнус кьуна, чпиз недай-хъвадай шейэр гваз хтана. Гьа наху-тIар квай пити, якIун афарар, чичIекрал къавурма авунвай хпен дуркТунар.
— Заз кIандача.
— КIан тахьун себеб вуч я? Вилик гьеле пуд сятдин рехъ кума. Башламиша. Мад чехир-мехир за къачунач. Виже къве-дач. Зун машиндихъ гала. Вунни духтур я.
— Лап айиб хьана, Мифтягь стха. Заз чехир уьмуьрдани хуш атай затI туш. Им хъвадай итимар заз тажуб я.
— Вучиз? Дагъдиз фена, къайи булахдин къвалав шишерихъ галаз чехир хъвайитТа, пис яни?
Мифтягьа Селванадал вил элкъуьрна. Гуьрчег дишегьли я
m
эхир! Килигирдавай адаз килигиз ашкъи къведай. Хуьрек кIва-чер кIаник кутуна незвай. Булушкадин этегдикай кьецIил ме-тIер хкатнавай. ЧIулав чIарарин яргъи кифер хуралай вилик аватнавай. Ара-ара Селванади абур далудихъ хъивезвай. ГетIе-дай кIарас тIурунал шурва нердавай адан ладу чиниз яр акъат-завай. Вини кьве дуьгме ахъазвай булушкадин хивевай ацIай къве хурун кьилер малум жезвай...
Туьшуьна ацукьнавай итимарни дишегьлияр Селванидизни Мифтягьаз дикъетдалди килигзавай.
— Вуч кутугай гъуьлни паб тушни! Гьикьван сад садаз яра-шугъ ятIа аку.
— Дуьньяда гуьрчег инсанар ава кьван!
— Чпин кIалубарни сад я, чпин ухшарарни.
— Белки, стхани вах ятIа!
— Бажагьат...
И рахунар гьам Селванадин, гьам Мифтягьан япарихъни са уьтери галукьзавай. Селванадиз утанмиш жезвай. Мифтягь ви-чин гъуьл тушиз, ам инсанри вичин гъуьл яз кьун хъсан кар ту-шир. Муькуь патахъай, такГан жедай делилни авачир. Чухдан-ни инсанри чпикай ихьтин фикир ийизвай. Ийиз ацукьрай.
КIвачел къарагъна, гьахъ-гьисаб авуна хъфидай вахтунда Селванадизни Мифтягьаз мад чпикай инсанри ийизвай рахунар ван хьана:
— Килиг, килиг! Сад садаз ярашугъ гъуьлни паб я.
Мифтягьни Селвана сад садаз кклигна. Селванадиз адая вилера гьатай гьиссер михьибур яз акунач. Ам кьулухъ элкъве-яа, фу незвай дишегьлийриз ихьтин гафар лугьуз гьазур хьан-вай: «Чан вахар, стхаяр, захъ галай итим зи гъуьл туш. Ам зи стха я. Къунши я».
Гьа са вахтунда Селванади кьатIана хьи, им арадал затI ала-чир саваш жедай. Къуй лугьурай тIун. Ви пад хкатзавач хьи. Гьакъикъатдани — хкатзавач. Бес Мифтягь вичиз икьван гьевес-лу яз вучиз килигна? Инсанри вич адан паб яз гиман авурла, ада абуруз гьакъикъат гьихьтинди ятIа, вучиз лагьанач! Белки адаз хвеши хьанватТа? Валлагъ, икI хьунухьни мумкин я!
Машиндин патав хтайла, Селванадиз кьулухъ галай чкадал ацукьиз кIан хьана.
— Ихтияр види я, — лагьана Мифтягьа адан и амал рикIи кьабул тийиз. — Амма анал вун машинди гзаф къарсурда.
Селвана Мифтягьан къвалав хтана.
Вилик кьве виш вере кьван рехъ кумай. Гатун югъ агъадал физвайтIани, гьава гьеле зегьем тир. Кьериз-цIаруз цавун буш-лухра лацу бармакар хьтин булутар кIватI жезвай. Гьуьлуьн гьавадин таъсир къвердавай артух жезвай. Анихъай къвезвай-гарун лепейри балугърин ниэр гъизвай.
II2
Рехъ мад ясту са тепедал хкаж хьана, адан кьулухъай чинар тамар къалин хьана. Рехъ гила тарарин кIаникай фена.
Са сят кьван вахт алатайла, рагъ авай ачух цав кьуркьушум-дин ранг алай, залан ва мичГи цифери кьуна. Анжах гьуьлуьн пинел, ядни цав сад садак акахьзавай чкадал циферин кьулухъай ракъин нурар гьуьлуьз язавайди аквазвай. Гьавади къала-булух къачуна. Къалин къацу пешери кьунвай чинар тарар инихъ-анихъ юзана. Абурун кьилер галтадна. Къир цанвай рекьин кьве патай акъатай руг гъуьлягъ хьиз къекъвена. Кьу-ранвай пешер гьавадиз акъатна. Садлагьана цавуз яргъи шуь-кIуь, вилерин ишигъ тухудай эквер яна. Садра яна, кьведра яна, пудра яна. Абурун са кьил гьуьлуьз катна, муькуь кьил дагъдар галай патахъ уьтмиш хьана. Ахпа цаву ван къачуна. Сад садан кIула авай дагълар хьиз пава гьатай ванерни далба* дал, сада садал гьужум ийиз атана. ТIебиатдик къурху акатна.
— Исятда марф къвада,— лагьана Мифтягьа сесиник нара-зивал кваз. Ам кьил къуьнера туна, дакТардай къецел килигна. Са вад декьикьа кьван гьава секин яз амукьна. Гугрумар, цГай-лапанар секин хьана. Ахпа цавар япар биши ийидай кьван ван кваз ва, пехъи хьанвай жанавур кьван, ажугъ кваз рахана. Кьве патахъайни гьарай-вургьай акъатна. Машиндини ван къачуна.
Кьуркьушумдин залан мичIи цифер лап чилив игисна. Абур машиндин винел куьрс хьана. Сифтедай машиндин мотордин къалпагъдал марфадин ири-ири вад-цIуд стIал алукьна. Гьасятда абур, руг хьана, кьуд патахъ чкIана. Ахпа вилик квай шуьше марфади цин тIваларалди гатана. Шуьше акьван фад, кьежена хьи, гьич вилик квай рехъни квахьна. Машиндин къав, лагьай-тIа, марфадиз кьуьлер ийидай майдандиз элкъвена. Цавун кIан хкатна — сафунай къведай тегьерда тIвалар^гIвалар хьанвай ятар чуьллерал, чинардин тамарал, рекьел илична.
Гьич къад камун мензилда вуч аватIа, вили кьатIуз амукь-нач. Гила хата тир. Хабарни авачиз нерин виликай хьиз къан-шардиз къвезвай машинар хкатзавай. Хъсан хьана хьи, машин-рин вири эквер куькIуьрнава. Рулдихъ ацукьнавай инсанар му-къаятлу я. Чан багьа тушир кас авач.
Са кьадар мензилдиз фейила, мадни мичIи хьана. Къалин чIу-лав цифеди машин кьуна. Гьич адан мотордин къалпагъни ак-ваз амукьнач. И арада чапла къвалавай са машин, кьве машин кьуьруькар ягъиз фена. Абур Мифтягьан машинда акьаз са кIам-шам амай. Хасаратвал гзаф жезвай. Гьар декьикьада сад садан туыпуьниз къвезвай машинар пел пеле акьун мумкин тир. Ингье, мад... Мифтягьа чарх эрчIи патахъ элкъуьрна. Са жизви артух элкъуьрайтIа, къвалав гвай хандакIдиз фидай.
— Чан... чан Мифтягь... стха, Мукъаят хьухь... Са тIимил мензил хъфена, вилик патай кьадарсуз хци экв
8 Зак. 5I II3
малум хьана. Ам дуьздиз, лап къаршидиз атана. Мифтягь чаш-миш хьана. Вилер хци экуьни тухвана. Гена винел къвезвай ма-шиндин шоферди тадиз чапла патахъ машин ракъурна. Геж хьана. Адан кьулухъай къвезвай машинди ам яна. Пахъ! Пахъ! Лахъ-ларахъ!
— Валлагь, галукьна!
— Гьадалай бетер хьурай! Ам вири экверни хциз куькIуьр-на винел физвай тегьер акуначни ваз!? Ам кьена кIанда!
— Чан Мифтягь... стха. Тади къачумир! Мукъаят хьухь. КIантIа, акъвазара тIун. Им яргъал къвадай марф туш. Къати зоргъ я. Гзаф вахтунда къвадач...
— Низ чида кьван — марф яни, юргъ яни. Акъвазун герек туш...
Виликай яни, кьулухъай яни, мад машинар сад сада акьу--на, пахъа-пахъдин ванер атана. Селванади чапла гъил Мифтя-гьан кьуьнтел кьуна. Виликай гьар сефер тепилмиш жезвай эк-звер акурла, ада Мифтягьан гъил чуькьведай.
— Килиг, килиг! Мад винел къвезва... Мифтягьан рикIел вичин адетдин гафар хтана:
— Вачди, зи шив, зи балкIан, зи аслан, вачди йигиндиз!
— Чан Мифтягь стха, йигин гьалмир. КукГвар жеда...
— Жеч, я руш! Я вах! Вун за кака хьиз Кьелен шегьердив агакьарда.
— 0-ой! Мад къвезва!
— Агь, вакIан хва! Лап мердимазар я гьа! Кьасухдай винел къвезва-я!
Юргъ мад гзаф хьана, ада машиндин къав кIашаралди хьиз авай-авачир къуватдалди гатана. Машин жуфт кIеви тиртIани, марфадин стIалар гагь гъилин далудал, гагь чинал алукьна. Мифтягьа пич кутуна. Машинда фад-фад чимивал гьатна. Парам кьунвай жендекриз са тIимил кьван асайиш атана. Амма Садлагьана вилик квай шуьшедиз къалин бугъ яна. Мифтягьаз кичIе хьана. Ада тадиз пич хкудна, вичин патахъ галай рак ахъайна. Им еке гъалат! тир. Нагагь са легьзе геж хьанайтIа, вилиюай атай машинди рак тухудай. Адахъ галаз машиндин чин ладни кIаник ийидай.
Мифтягь, рак агал хъувуна, рекьин и патаз, а патаз килигна вич галай патахъай къерехдиз хкатзавай гуьтIуь рехъ акуна. Таниш рехъ тир. РикIиз шад хьана. Садлагьана чарх элкъуьр-на, ада машин еке гьерекатдал а рекьел вегьена. Ам ци кьунваз, гьуьляй, зарб кваз фидай луьткведи хьиз, машинди кьве патаз-ни къалин ятар яна. Мад сефер чалла патахъ чарх элкъуьрна. Машин чиликай виниз хкатна, ахпа вилик чархарал алукьна» инихъ-анихъ чабалмиш хьана. Мифтягь рулдал алкIанвай. Че- тинди Селванадин гьал тир. Адан кьил гьич акъатзавачир. Ма-
II4
тин рекьяй къвезвани, тахьайтIа, ам цин вириз аватнавани. Ада га гъилелди Мифтегьан хел тIарамдиз кьунва, муькуь гъилел. иьве кIвачин арада ацукьагандин къерех чуькьвенай. Юргъад ятар авахьзавай шуьшедай тарар, пешер са гъилле кьатIуз жез-най.
Са шумуд сефер мад чабаламиш хьайи машин эхирни акъ-назна.
— Уф^ф-ф!
Мифтягьа чIарар кьуд патахъ чкIай кьил вилик квай рулдал;>цигна. Селвана адаз килигиз амукьна. Адак кичI акатна. Хел чIугуна, жузуна:
— Ви тIазвай чка авани? Мифтягь стха, рикIиз тади га-пани?
Мифтягьа кьил хкажнач.
— Зун садрани икьван кIеве гьатайди туш. Заз чиз, рекье гзаф машинризни хасаратвал хьанва. Пакамахъ чир жеда.
Юргъ мадни къати хьана. МичIи гьавада зурба цIайлапанар яна, чил къарсурдай ванери кьил гижи авуна. Машиндин эквер туьхвена.
— Вуч мичIи я. Эквер туьхвена хьи...— Селванадик кичI акатна.
— За вучин, мотор акъвазна ман...
Садлагьана'ацукьагандин далухъан кьулухъ аватна. Ам кIва-чер твадай чкада гьатна. Мифтягь далудихъ яргъи хьана, мес хьиз. хьанвай чкадал къаткана.
— Ухайш. Юарабриз ретъят хьана.
— Далухъан гьиниз фена? — секинсуз яз Селванади жузуна.
— Жувни кьулухъ агалта.
— Чун авайди вуч чка я?
— Север булах... Са тIимил вахтунда акъвазда. Юргъ буш хьурай ман... Вун яргъи хьана, архайин хьухь тIун...
Машиндин къене мад дIайлапандин хци эквер къекъвена. Абур Мифтягьанни Селванадин вилерин нинейра гьахьна. Мифтягьа дишегьлидин вилерай къурхувал кьатIана. Селванадиз итимдин вилерик гьевес квайди акуна. Мад ва мад цIайлапанар-ни къати гугрумар сад садак какахьна, эквер куькIуьз туьхвена.
— Вун вуч тим-тик ацукьнава? Агалт, кIарабриз регьят-пал це.
— Зун галатнавач...
Мифтягь Селванадин мукьув хьана. ЭрчIи гъилихъ къаткан-ваз, ада чапла гъил Селванадин кIвачин яцIу якIал элкъуьрна.
— Мифтягь, им вуч хабар я? — Селванади адан гъил вичин ютурдилай алудна.
II5
— Эркекни дишегьли хелвет я'з амукьайла, мад вучда кьван? Кьве къугъунни ийидачни бес!
— Вун ахмакь хьанвани? Зун ви паб туш кьван!
— КIантIа зи паб тахьуй! Паб я эхир.— Мифтягь мадни Сел-ванадив мукьва хьана.Селванадин юкь алай чкадилай ам къу-жахда кьаз ада гьерекат авуна.
— Мифтягь!
— Вун лап хаму кард я хьи... ТIуб хкIазни тазвач. Вахъ зи вил галаз гзаф вахтар я.
Мифтягь мадни вилик хьана, лап Селванадив игисна. Ам гужуналди далудихъ къаткурна. Къужахламишиз кIанзавай, амма Селвана адалай дири хьана. МетТер кГаник кутуна ацукь-на, гьар сефер гьарусвилиз акъатзавай итимди вичел къармахар хьтин гъилер тухвайла, абур дирибашдиз гъутарал яна. Гьа икI къармахриз акъатнавай кIекер хьиз абуру са кьадар вахтунда чпин къуватар ва къастар къалурна. Сив саданни рахазвачир. Сада садаз лагьана кIанзавай гафар куьтягь хьанвай. Я рахай-тIа, ван къведачир. Юргъ къати хьанвай, цIайлапанар лагьай-тIа, датIана язавай, абурун эсердик кваз машиндани яру, лацу, вили, къацу эквер къугъвазвай. Машин къецелай гатазвай мар-фади адак далдамдик хьиз ван кутунвай. Цавай къвез, цавуз хъфизвай ятар машиндин кьуд патахъай чилел авахьзавай.
Вини кIвачиз акъатай тапанча хьиз, Мифтягьа мад гьужум авуна. Адет тирвал, итимдиз къуватни гзаф авай, дишегьли къу-жахда кьадай амаларни гзаф чидай. Селванадиз машиндай ка-тиз кIан хьана. Амма гьик! экъечIда кьван! Гьеле рекье ракIа-риз куьлег янава. Савашда гьатнавай вахтунда адан гъил са шу-муд сефер ракIарин гъилел фена. Ам юзанач. Селвана чартма-да гьатна. Маса чара авачир. Авай-авачир къуватралди жуван намус хвена кТанзавай.
Мифтягь, гишин жанавур хьиз, мад тепилмиш хьана. Адавай дишегьлидин хъуьчIерикай гъилер далудихъ кутаз хьана. Гьа-сятда адан хъуькъвериз, ченедиз, гаодандиз кузвай теменар гуз худда гьатна. Щийи къуватар атай Селванади акьван зурбаз адан чТарар чIугуна, кьил са натай маса патаз юзурна хьи, Миф-тягьаз вичин кьилелай хам алудай хьиз хьана. Селванади са-рарни кардик кутуна. Вагьши гьайван хьиз вичел гьалтнавай Мифтягьан къуьнуьз лап эсер ийидай кIас авуна. Мифтягьак зурбаз хъел акатна.
— Вуна заз кIасар гузвани? ЧТарар чухвазвани?! И гафар сивяй акъудна, Мифтягьа гьегь алаз, ашкъидивни ажугъдив ргаз, туртур хьиз зурз алай дишетьли, хурт! гана, къаткурна. Къуватдив ацIанвай къармахрал адан гъилер жа-гъурна, абур далудихъ чуькьвена, чапла патан капашдал кьве гъилинни тупIар, менгенади хьиз, кьуна. Вичин еке жендек гьа-
II6
дан зелил жендекдал чIугуна, эрчIи гъилив гьяркьуь капашдал <;ив чуькьвена. Нефес къачуз тахьун патал капашдин къерех нерин кIапарив игисна. ЧIехи тIуб ченедихъ агулдна.
— Гила гьик! я? Заз табий жедани, жедачни? Менгенада гьатнавай Селванади азад жез кIанз кIаникай гьерекатар авуна, амма адавай вич ракьарай акъудиз хьанач. Нефес дар хьанвай. Са гуж-баладалди кьил са патахъ элкъуьр-иа, ада Мифтягьан капаш сивелай алудна. Жигерриз гьава фена. Амма Мифтягьавай мад адан сив капашдал кIевириэ хъхьана.