— Вун за гьа икI бамишарда! Я вуна разивал гуда, я за' пун бамишна тада! Зи къаст за кьилиз акъудда хьи, акъудда!
Селванадик еке къурху акатна. Ада кьил виниз-агъуз аву-па. Маса чара авачир. Я душман кьена кIандай, я тахьайтIа, жув кIеве гьатайла, адаз табий хьана кIандай. Са рехъ мад пмай. Кьиникь. Кьиникьни гьик! ийида кьван! Чан ширин зат! II. Дуьньядихъайни вил ат!анвачир. Гьеле вил ат!удай вахт ту-пшр. Гьеле т!ебиатдин вири т!еамар атанвачир.
Мифтягьа кич! акатнавай дишегьлидин сивелай капаш алудна.
— Мад макьамар ийидач хьи!
— Ваъ. Гъилер ахъая. Т!азва-е...
Мифтягьа адан далудихъ чуькьвена кьунвай гъилер ахъай-iia. РикIе зегьемлу ажугъ гьатнавай Селванадивай вич хуьз хьанач. Къуватдиз зурба итимдихъ галаз дяве авун эхирсуз кар тир' •гIани, ам душмандал тепилмиш хьана. Авай-авачир къуватар к!ват!на, ада Мифтягьан руфуна к!вачер эцяна. Мифтягьаз гзаф тIар хьана. Ратар аватайда хьиз, ада руфун чуькьвена. Амма садлагьана, гъилер хкажна, ада кьве къармахдивни къуьнер чуькьвена, Селвана мад ярх авуна. Гила адан гъиле Селванадин тал гьатна. Гьа шал пехъи ажугъ акатай итимди дишегьлидин чинал вегьена, ам нефес кьуна, бамишиз эгеч!на.
— Вуна зи руфуниз хасарат гуда, яни?! Зун жен, вун заз табий тежен?!
Селванади инихъ-анихъ гьерекатар авуна, гагь са гъилел, гагь маса гъилел чинилай шал алудиз алахъна. Хьанач. Нефес дар хьана. Гьекь акъатна. Гъилер-к!вачер буш жез башла-мишна.
Дишегьлидик юзун кумачиз акурла, Мифтягьан кьилиз фи-IЩр атана: «Бамиш хьана жал?» Ада тадиз кьилел арушнавай тал алудна. Къецелай ягъай цIайлапанди машинда экв куь-кТуьрна. Селванадин вилер ахъа тир, Кьекьемар юзазвай.
— Ви к!вал ч!ур хьурай, намерд!
— Зи к!вал фадлай ч!ур хьанва...
Мифтягь хъелни ашкъи, ажугъни гьарусвал кваз дишегьли-
II7
див мукьва хьана. Зегьемлу гъил булушкадин этегдин кТаникай:
туртур хьиз зурзазвай ютурдин яцIу якIай винелди фена...
Машиндин къавал са вуч ятIани аватна. Юргъа гатазваз ракьук кьил акъат тийидай ван акатна. Мад ва мад къав гатаз-вай сесер атана. Инсан тушир. Лувари, къармахри, кIуфу ийиз-вай ванер тир. ГьинватIани, цIайлаланди ягъай лекь яни, кТвагъ яни, са вуч ятГани къуш тир. Лувари ширх-ширхдин сесер ийиз-вай. Гьайвандин туьтуьнайни сесер акъатзавай. Кьегъ... Кьегъ... Са арадилай машиндин къавал чабалмиш хьана, шуьшедилай мотордин къалпагъдал чГулав къаралту аватна. Щайлапандик экуьнал шуьшедилай авахьзавай ивидин ярар аквазвай.
АШКАРА ХЬАЙИ СИРЕР
Кьелен шегьердал йиф ацукьай вахтунда туьтуьна затI акIан-вай ничхирдин ванцел телефонди зенг авуна. Дегьлиздай кIва-лиз къвезвай рак агалнаваз, сес явашдиз атана. Ам садлагьа-на, столдихъ ацукьна, хуьрек незвай Салегьан япухъ галукьнач-Зенг тикрар хъхьана. Вични цIил кьван яргъиди. Сивевай тIур курунавай шурвадик кутуна, Салегь кIвач кьещIи ийиз, дегьлиз-диз фена.
— Зун я. Зун я. Белли, Салегь! А-а, Гьамид, вун яни? Нянин хийир! Ава, ава, ван хъсандиз къвезва. Ваз къвезвачни? Салегьа ван хкажна.
— Гьан? Гила хъсан хьанвани? Чун вири сагъ-саламат я. Ви, юлдашдин гьал-агьвал? Хъсан хьурай. Бахтлу хьурай... Лагь. ман.
Гьамида хабар гана хьи, Салегь чиляй-цавай, сивихъ галай тIурни акъвазарна Юуьрагь хуьруьз атана кIанда. Герек я. Кьадарсуз. Кьейи-декьей авач. Телефондай ийиз жедай ихтилаг туш. Атайла, чир жеда. Ракъар шегьерда вич Гьамида къарши-ламишда. Анай санал, кIантIа кьилди „КГуьрагъ хуьруьз фида-
— Исятда йиф хьанва. Белки пакамаз рекье гьатин? — жузу-на Салегьа телефондай.
— Геж хьун мумкин я. Заз вун, профессор, исятда рекьиз экъечIайтIани, геж жез кичIезва. Ваз хийир авай, ваз чарасуз. герек кIвалах я. Телефондай лугьуз жедач. Киричи са машин яхъ. Харжияр екебур хьайитIани, атун лазим я.
— Къведа ман... Вуч? За «къведа» лагьана. Исятда машиндин къайгъуда гьатда. Вун Ракъар шегьердиз атун угерек туш. КIантГа ви къвалав Варакъиз къвен, кIантIа КIуьракъиз.
— Чиниз ша.
Гила вучин? Марварни кIвале авач. Пуд рушни къачуна, ди-дед кьилив фенва. Шегьердин муькуь кьилиз. Ана гьич телефон-
II8
ни авач. Я гьаниз фена, хабар гана кIанда, я кагъаз кхьена, туна. Хтана ам кIел авурла, вич гьиниз ва вучиз фенватIа, Мар-ипраз чир жеда.
Салегьа ахпа Марваран къвалав фин кьет! авуна, амма ки-|)ичи машин жагъурун патал хейлин вахт фена. И арада пуд рушни галаз паб хтана. Адаз вичинни Гьамидан арада хьайи ихтилатдикай хабар гана, Салегь энгел тавуна, рекье гьатна.
Ачух, алахьай пав къацу, вили, хъипи нурар гузвай гъете-|)ив ацIанвай. Гьавани шуыпе хьиз михьи тир. Йифен вахтунда Никъан чимивални элекьнавай. Гьавадик серинвал акатнавай.
Яраб Гьамидав гвайди вуч хабар ятIа, л_угьуз Салегь гзаф нахтунда фикирдик хьана. КIувракъ-ин хуьре адаз чидай гьич са пасни авачир. Я миресрин, я дидед патай мукьва-кьилияр. Ви-чихъ галаз мектебда, институтда кIелай са касдин тIварни ри-|(Iел къвезвачир. Ахпа Салегьа вичи вичиз лагьана: гьинватГа-ии, миреорикай сад кечмиш хьанва. Гьамидаз телефондай лагьана, зи рикI сефил ийиз кIанзавач. Им рагълах халкьарин адет я. Фадамаз пис хабар гун герек туш. Иллаки инсан яваш хьайи нахтунда. Лугьудач кьван: ви ихьтин мукьва кас чандик ква. «Хъша» — лугьуда. «Вун хтана кIанзава». Вун кьил къуьнерал плай кас тушни! Вун гъавурда гьатда.
Белки Гьамиданди сикIрен амал ятIа? Мехъер-межлис ава жеди? Белки хуьре авай вичин мирес-варисдикай эвленмиш жез-пайди авани, тахьайтIа, гъуьлуьз физвайди авани? Щийи къу-'ганар жезва. Салегьни миресрин арада нуфуз авай кас я. Ам михъерал атай вахтунда межлис мадни гур жеда.
Белки вич илчи яз лазим хьанватIа? ИкI хьунни мумкин я. Гагь я жуван хциз къачуз кТанзавай рушан диде-бубади шин-дакь ийида, къелеяр тIалабда. Я тахьайтIа, мукьва жез кIанза-ипй хзанрин арада виликан гъерез къекъвезма. Ни вуж ятТани са мус ятТани гатанай. Сада садаз себ-сив авунай. Фу кьве чкадал чийи-паяр ийидай вахтунда садаз еке, муькуьдаз гъвечIи кIус гпнай. Инсанар тушни! Къалмакъални жеда, себ сивни ийида-Лдет яз абур мехъер-межлисдин ва саламрин йикъара, сад сада-най гъил къахчуна, туькIуьн хъийида. Ихьтин дуьшуьшрани ну-фуз авай илчи герек я. Хиял-ниятрик кваз Салегь ахварал фена. Ада, кьил эрчIи патахъ элкъуьрна, далухъанда акТурна. Сент •гуширтIани, са гьал ахвар ийиз жезвай. Салегь вич ахварал |)чкI алай кас тир. Хъуьцуьгандал кьил эцигнамазни, ам тадиз ихвара гьатдай. Ахпа кIантIа адан кьилихъ туп-тфенг ягъа, гьич хпбарни жедачир.
Йифен рекьени икI хьана. Ам ахварикай уях хьайила, цавун тпгъдиз пакаман ярар янавай. Машин Кьелен гьуьлуьн къерех |{|Iуна, йигинвилел уьтмиш жезвай. Инихъ-анихъ вил вегьена, Салегьа мад вилер агална. Мад кьве сятда кьван ахварик хьана.
II9
| вахтунда ам Гьамидан кГвалеривг |
Югъ нисиниз акъатай агакьна.
— Геж хьанани? — жузуна Салегьа эвелни-эвел, гьич салам-каламни тавунваз.
— Заз чиз, гьеле геж туш, Салегь стха. Фад атана, хъсан хьана. Винел экъеч!. Фу-зат! нен. Селвана Рагъар шегьерда ви-чин дарманханада ава. Недай шей-шуьй гьазур я.
— Вуна садра вуч хабар ятIа, лагь,— тIалабна мугьманди.. Адан чувалар куьрснавай вилера секинсузвал авай. Вични, ре-кьи яна, галатнавай. Рехи пенжек, биришрив ацIанвай чин руьхъведин ранг алай руквади кьунвай.
— Винел экъеч!, Салегь стха.
Мегьежар кьаз, иесини мугьман тик гурарай вини мертебадиз экъечIна. КIвалер ядигархана кьван михьи тир. Сириштани авай. Радиодай хинди миллетдин ширин-ширин манияр лугьузвай. Са* легьаз абур гзаф хуш тир. Бичи вичик ада са шумудра фик;
авунай: яраб рагълах халкьаринни хиндилуйрин арада мукьва-вал аватIа. Садра алимдин рикIел и яргъал миллетдин чIалан гафарган жагъурдай фикирни атанай. Вичиз малум хьайивал, «кьвед», «пуд», «кьуд», «кIуьд», гьакIни «кал», «дана», «хеб» кьве чIалани ишлемишзавай уртабаб гафар тир. Им дуьшуып-дин кар яни, тахьайтIа абурун арада гьакъикъи алакъа авани^
Салегьавай кьил акъудиз хьаначир. Амма гьар сефер хиндилуйрин манияр адан япара гьатайла, Салегьан рикIел и кар хкведай.
ЧТагай халичадал вегьенвай лацу суфрадихъ ацукьайла, Салегьа, къизилдин яд ганвай тIур хуьрекдик кутуна, иесидивай жузуна:
— Вунни зи дуст Бег гьикIа ава?
— Гьа виликдай хьиз, якни чукIул я.
— Як вуж я, чукIул вуж?
— Нивай лугьуз жеда кьван! Гьич кIвалахиз тазвач. И мукь-вара са перде мад акъуднава. Чаз Ругуд тIуб лугьудай са шофер ава. Гьарамзада я. Гьада гьамбарханадай виш пут кьван сечме ичер чинеба йифиз тухудайла, ам чи гуьзчийри кьуна. Абуру заз хабар гана. Зун гьамбарханадал фена. За ичер чпин чкадал эциг хъувун тIалабна. Ругуд ТIуб зал, вагьши хьиз, тепилмиш хьана. «Заз ичер къачу ва ихьтин, ихьтин, мадни ихьтин чкай-риз твах лагьанва?»—«Ни?»—жузуна за.—«Ам ваз талукь туш»,— «Заз тахьайла, низ жеда?» — «Вун силисчи туш. Заз ни буйругъ ганватIа, адан вилик за жавабни гуда». Эхирни, Ругуд тупIуни буйругъ Беговалай атанвайди хиве кьуна. «Емишар къа-чур чкадал эциг хъия,— лагьана за.— Бегов абурун неси туш», — «Гьик! туш, вун яни?» — «Зунни туш,— совхоз я». Тажубдин кар я. Кьве къаравулдикай садни чкадал алачир. Гьамбарханай-
I20
рин зеведишар мукьварив гвачир. Угъри кьур гуьзчиярни галаз паз акт туькIуьриз кIанзавай вахтунда гьамбардин кьилихъ га-лай рекье машиндин эквер малум хьана. Яргъал аламаз машин нкъвазна, эквер туьхвена. Шофер атана, ада заз иесиди эверза-па, лагьана. Зун фейитТа,— Бегов. «Ругуд тупIуниз са машин нчер гьамбардилай за къачу лагьанай. Ваз и гафар бес яни?» — «Ваъ,— жаваб гана за.— Вучиз тухузвайбур я ва гьиниз?» — «Ам паз чир хьана кIандай кар туш»,— «Ичерни зи совхоздай, чебни йифиа, са кагъазни гвачиз тухвайла, заз чирни тежен, — икI хьайитIа, совхоз тIуьна, куьтягь жеда хьи?» — «Совхоз ви буба-динди туш».— «Зи бубадинди туширди заз чизва. Амма йифен иьуларлай машин ацIай ичер гьамбардилай чуьнуьхун къанун туш». Къизмиш хьанвай Беговаз хъел атана. «Гьамид, заз вуна шит ийиз аквазва. Чухулди мийир. Вуна гьеле Яру Нямет кIва-лахдал эцигун патахъай зи эмир кьилиз акъуднавач. Вун мад ни рекьел акъваззава».— «Юлдаш Бегов,— лагьана за,— зун ни рекьел яни, тахьайтIа вун зи рекьел яни?» Эхирни, яргъи их-
•гилатар тийин, Бегова лагьана хьи, ичер трестдиз диреквал ийиз-най идарайрин къуллугъчийриз ракъурзавай пай я. «Абуру чаз п.ар патахъай куьмек гузва. Сада нафт-чIем ахъайзава, масада мпшинар гузва. Абуруз чакай пай авачни? Виревайда яд хъва-дпчни?» За лагьана: «Абуру дуллух къачузва».— «Вуна дул-iiyx къалурмир». Куьрелди, еке рахунар хьана. Ам залай зегьем
•nil), зун адалай...
— Квел куьтягь хьан куь къалмакъал? — тажуб хьанвай < 'плегьа бугъ алахьзавай дуыпперейрик квай тIур сивихъ гъана.
— Квел жеда кьван! Беговак пис хъел акатна. Ада гьарай-iin: «Ваз чизвани, и мулкар, и багълар зи бубадинбур тирди. Къазибеган. И тарар ада вичин гъилералди са-сад чиле акIур-iin и. Бегьер сивихъ атай вахтунда гьич са емиш дадмишни та-нуна халкьдин гьукуматдив вахкана. Ма лагьана бубади, неъ, иид хьурай! Гила заз зи бубадин багъдай кьве гирвенка емишар тухудай ихтиярни амач, яни?»—«Гьелбетда, амач»,—жаваб га-и|| за къал квачиз.—«Амач, яни?!», Бага, мичIи йифен вахтунда иплери къацу цIаяр ягъиз къултухдай пулдин чарар акъудна, «бур зи кIвачерик гадарна: «Им ви багъдай тухузвай ичерин и'I'имет я». Ам хъел кваз кьулухъ элкъвена, хъфена.
Салегьа чуькьни авунач. Адан чиниз цуру гьиссер яна. ЧIа-|Ш|) кьери хьанвай кьакьан пеле биришар туна, ам фагьум-фи-i>ii|) ийиз акъвазна.
— Салегь стха. Бега дуьз лагьанани? Багълар виликдай гьа-
•i,!i II бубадинбур тирни?.-
— Гьи чкадал алайбур я?
— Яргъи мигьия.
— А, пуд булахдин кьилихъ галайбур тушни?
I2I
— Белли, гьабур я.
— Абур Къазибеганбур тушир, адан стха Салманбеганбур тир. Стхаяр чара хьайила, а багълар Салманбегаз акъатнай. ан-жах иесийри абур халкьдин гьукуматдив гуьгьуьллудаказ вах-кайбур туш. Абур Асали Гъалиба яракьлу хьанвай инсанар га-лаз гужуналди къахчунай. Къазибега амал авунай. Мулкар гьик! хьайитIани вичивай къахчудайди чиз, ада абурун са пай фадамаз цIийи гьукуматдиз теклиф авунай. Асали Гъалибалай кьисас къахчунай. Чаз къедалдини ам цIай кутуна, телеф аву-нин ери^бине дуьм-дуьз чизвач. Амма рикIи лугьузва: Беглер а карда къаришмиш хьанва.
— Заз а кардикай хабар авач. Султанбегаз и кар чидатТа? — вилер гьяркьуьз ахъайна, Гьамида хабар кьуна.— Виликан:
сефер вун атайла, Гъалибан ядигархана къайдадиз хкун пата-хъай чи ихтилат хьаначирни? Зун трестдиз фейи вахтунда адахъ галаз раханай. И мукьвара ам вич совхоздиз атана. Идарадиэ акъатдалди, Гъалибан ядигарханадиз килигна. Ахпа зал тепил-миш хьана. «Ядигархана икьван мешребсуз гьалдиз вучиз гъан-ва?» — гьараяр гана. Багълара кар-кеспи кьери хьанмазди, ядигархана чукIур хъувун патахъай меслят хьана. Ам цIийи кьи-лелай эпиг хъийида.
— Им хъсан кIвалах я, Гьамид.
И арада Салегьан кьилиз са вучтин ятIани фикир атана.
— Вуна Яру Няметан тIвар кьунай гьа. Ам вуч кас я? Заэ малум тТварни лакIаб я, анжах рикIелай алатнава. Лязги пата-лай атана, ина ацукьнавай Сари тухумдикай тушни?
— Зунни, ваз чида хьи, паталай я. Инин агьалийрин ери-би-не заз артух чидач.
— Чир хьана кIанда, дуст кас. Эвелни-эвел вуж гьинай ятIа;. чир хьана кIанда. Нямет къабах хьтин яргъи шуькIуь кьил алайди тушни?
— Гьелбетда.
— Ам заз чида. Ам вини дагъдин кьулухъ лязги хуьре кав-хадин гада я. Заз ам мукьувай чидач. Амма авай малуматриз' килигайтIа, кавха акьалтIай башибузукь тир. Жемят гьелек авур кас я. Заз чиз, гада бубадилайни фейид я. Ада Кирки хуьре гамар храдай майишатдиз пахта янай. Са газетдай за ада-кай хци макъала кIелна.
— Салегь стха, мус хьайи кТвалах я? РикIел алачни?
— Заз чиз, кьве йисан вилик. Дуьз я. Кьве йисан вилик. Зун Чирчикиз фенвай вахт тир, Газетни за гьана мугьманлухда кIел-най. Ругуд тупIар жедай сихилни заз малум я. Шумуд несил эркекар хьанатIа, вирибурал кьве гъилелни ругуд-ругуд тупIар ала. Дишегьлийриз и кар хас туш.
— Лап тажуб кар я гьа.
I22
— ЯтГани, туштIани. Абурун ата-буба, делилриз килигайла» »<'».изи тир. Адаз еке нефе авай. Гьар къвезвай несилдин пешени цч.нзивал авун хьанай.Абурукай гьич садни чуьлда, тама, багъ-^«, дагъда зегьмет чIугвадай кас хкатайди туш. Вич шофер яни? Адан тIвар... Ам гьик! тир? Чи миллетрин тIварариз ухшар мпцч... А-а, рикIел хтана — Варлан.
— Зи гьалар лап хъсан я хьи! — айгьам кваз лагьана Гьа-||I да, кIарас тТурунал дуьшперияр къанвай курун къерех га-| I:I.—Лап хъсан я хьи. Сад кавхад хва я. Муькуьди къазидин на. Ханарин рухваяр кимизва.
— Вуч? Вуч? Ханарин рухваяр. Ви совхозда за лап са ва- л.чI тIварар кьада. Совхоздин кьилин агроном Самедхан яни?
— Я, чIехи стха. Амма им адан тIвар я. Чи рагълах халкьа- риз вилик заманайра ханар, беглер гзаф хьаначиртIани, «хан», «бег» квай тIварар бул-буллух ава.
— Кьвед лагьай фикир иерди я. Вуна, Гьамид, хъсан кьатIа-иа. Амма Самедхан гьакъикъатдани хандин неве я. Вичин къа-|и|вуш дишегьлидиз хьайиди я.
— Акъваз-акъваз...— Гьамида мад кьве сефер и гафар тик-(inp авуна. Ам кIвачел къарагъна, кисна кIвале къекъвена. Мугь-MiiH суфрадихъ туна, дегьлиздиз экъечIна, анайни балхундик фена. Чапардал чапла гъил эцигна, адалай кIаник квай куьчедиз кнлигна. Кьулухъ элкъвена, кIвализ хтана. Ченед кьулуник къайи зурз акатна.
— Ваз вуч жезватIа, аквазвани?—лагьана Салегьа.—Яру Пяметни, Ругуд ТIуб Варланни, Самедханни Бегован ксар я. I)хиримжи кввед ада зал илитIна. Нямет — жезвач. Зун кIевиз пкъазнава. Совхоздихъ Бегова вичин къуватдал чуькьвей мад иьуд-вад кас ава. Яраб... Яраб абур махлукьатдин гьи къатари-кий ятIа?
Фикирдик акатнавай Гьамидан веревирдер рак гатай ванци юьат! авуна.
— Заз чиз, Масан я. Ви гъилик институтда кIелай муаллим. Лда КТуьракъарин мектебда тарихдин тарсар гузва. Сяйи инсан и. Вун чарасуз къе акуна кIанзавайди ам я. Ам за микьнатIиса-нан жагъуриз ракъурнавай. КIуьракъиз фейи вахтунда ам чара-<'уз герек жеда.
— Мад вуна заз Юуьракъиз финин ери-бине ганач. Фад, чи-ияй-цавай ша лагьана. Зун атунни авуна, амма вак тади кваз нквазвач хьи.
— МикьнатТисаван гуьзетзавай.
Ахъазвай ракIарай желеб якIарин, гьажилеглег хьтин кIва-черал кьакьан итим кIвализ гьахьна. Ада салам гана.
— Чан муаллим,— лагьана ада Салегьаз.— Зун куь рикIел
I23
аламач жеди. КIелдай вахтунда зун уртабаб тир. Тарсара сали' гъалу тушир.
— Вучиз чидач кьван. Ви тГвар ингье Гьамида зи рикIел хка на. Масан. Ви бубад тIвар Къилич тушни?
— Я, я, чан муаллим, профессор. Гьал-агьвалдикай за куь релди лугьун. Заз ата-буба ава. Адаз тарихдин гзаф сирер чида Зун хьана, ам хьана, ада заз абур ачухарнач хьи, ачухарнач. Са сефер, чан муаллим, куьне «Тарих» тIвар алай журналда «Рагълах вилаятдин беглер» лугьудай макъала басма авуна, адакай за ата-бубадиз ихтилат авурла, ада завай ам михьиз кIе-лун тГалабна. Зани кIелна. Ата-бубади разивилелди лагьана;:
«Гъавурдик квай кас я, амма вичиз чидай сирер макъала кхьей алимдиз чидач».
— Зун ягъалмиш туштIа, ви ата-буба Лал Авадан тушни?
— Я, чан муаллим. Квез ам чидани?
— Аквазва хьи. Зун адал лап кТевелай гьалтнай. Гьеле са къад йисан вилик. Ада заз анжах са жаваб ганай: «Зун лал я. Зи къвалав мад хквемир».
Юуьракъиниз гзафни-гзаф емиш багъларин арайрай, хейлин чкайра кицик тарарин куьлгейрин кIаникай физвай рехъ гагь вацIун къерехдив эвичГиз кьве патани сихдиз экъечТнавай кьа-кьан кIерец тарарин хъендикай, гагь хушдай виниз хкаж жез, тепейрин ястГу хуралай алатзавай. Къацу рангунин «Дагъви»;
машиндин рулдихъ Гьамид галай. Профессорни Масан кьулухъ,;
ацукьнавай. Садни рахазвачир. Салегьа шумудра хабар кьада;
'кьван—вучиз вичиз йифен кьуларлай тадиз «ша» лагьанва? Ре-. кьин мурад-метлеб вуч я? МикьнатIисаван куьз герек я? Меж-лис аваз, кьуьлер патал гьаваяр герек хьанва жа ч? Белки микь-натIисдин дасмадал лазим тир рахунар кхьенва жал? Жедайди жеда. Чарасуз герек туширтIа, вичиз иниз атун теклиф ийида-чир. Вуч жедатIа, килигин ман. Сабурлу хьана кIанда, профессор!
КIуьрагъ кIуьд хуьруькай виридалайни гъв^чIиди тир. Адаз кьисмет хьайи дагъни гуьтIуьди ва амайбурув гекъигайла, ас-кIанди тир. Хуьруьн кьилихъ рукни галай, тарарал кьери руг алай дагъдик квай хуьруьн дар куьчейра инсанар тIимил авай. Анжах кIвачерал кьакьан къазарни, лапагар кьван, еке кIекер гзаф авай. Абуру машиндив вилик физ тазвачир. Адахъай абу-руз гьич кичIени тушир. Ихьтин машинар абуруз гзаф акунай. Къазар акьван къизгъин тир хьи, абур гьатта машиндихъ галаз женгинизни экъечIзавай.
Са мертебадин, гъвечIи ва гуьтТуь дакIарар куьчедиз килиг-завай, вилик капаш кьван авай гьаят квай кГвалерив агакьай-ла, Гьамида машин акъвазарна.
— Ингье. Куьне куь ихтилатар ая. Зун хъфена. Къайгъуяр
I0-I
i шф ава. Масан, вуна профессор Варакъиз хкваш. Зун няниз | I пале жеда. Инихъ-анихъ фин герек туш.
— Бес а'зиз профессор заз мугвман жедачни? — наразивал i |;;>з жаваб гана мектебдин муаллимди. i — Вални нубат къведа.
Масанни профессор, гатун чими вахт яз, кьве падни ахъазвай I«|кIарай дегьлиз галачир кIвализ аватна. Рагъ гьеле цава амай^ II низ килигна рекьихъ элкъвенвай кьве дакIардайни экуь нурар иГвалевай гамариз, чилик квай сумахриз янвай. Ина къавур-мчшнавай якIун ни авай. Къунши кГваляй инсанди хух ийиз нофес къачузвай ван къвезвай. Масан йигиндиз аниз гьахьна. Къавалай чилел кьван еке гам авай план вилик, кьакьан месе-рил лацу хъицикьрин кавалдик са итим къатканвай. Далу кIа-ии.к квай. ЧIарар аламачир кьил, кака хьиз, цIалцIам тир, ви-чини ракъин нурарал цIарцIар гузвай. Гьяркьуь рацIамар, агъ кьван лацу тир. Руфунал кьван яргъи чуруни михьиз лацуди;
тир. Ракъин экверни лацу, кавални лацу, рацIамар, спел-чуруни лацу хьайила, къатканвай кьуьзуь кас ажайиб аквадай. Ювале гъварцикай мишердал атIанвай са шумуд кIалуб аваз Масана •бурукай сад ата-бубадйн месин къвалав эцигна. Цлав гвай ма-тикрикай сад адан винел вегьена. Масана профессордиз ацу-иьун теклиф авуна.
— За исятда микьнатIисаван гьазурда.
Кавалдик къатканвай кьуьзекан вилер юзана. Къалин лацу гпслрин кIаникай иви кумачир пIузаррин арадай мецин кIвенкIв мплум хьана. Адал кьуранвай пIузарар кьежирна.
— Куьн вуч геж атаначни? — жузуна ада дарих яз.
— Авадан буба, захъ галаз Кълинж Салегь атанва. Ваз ам и к у на кIанзавай.
— Авадан буба, им зун я, Салегь я.
— Салегь? Салегь вуж я?
— Авадан буба,— башламишна хтулди, вахъ галаз рахаз-нпиди зун я — Масан. Чир хъжезвани? Ви хтул я-а.
— Аа, зи хтул. Бес Салегь вуж я? Гьамни хтул яни?
— Алатай юкъуз вуна лагьаначирни ваз кьурагъви Салегь икуна кIанзава. Тарихдикай макъалаяр кхьиэвай алим вуч тир. I'i.n ам! Адаз вуна ийидай ихтилат ава. Вуна лагьанай гьа: тади ни. Садазни ачухдач, анжах алимдиз ачухдай са сир ава.
Кавалдик къатканвай кьуьзека аман авачиз вилер ахъайна. Ппкъварин стIалар, кIакIамрилай алахьиз, спелрин ва чурудин ни цу чIарара квахьна. Аваданаз экв акван хъийизмачир. Анжах Гц япуз ван хквезвай. Ам итимар галай патахъ, къвал гана са гьилле элкъвена.
— Гьинва ам? Салегь...
— Зун инал ала, Авадан буба.— Салегь адан мукьув хьана.
I2&
IСьуьзека вичел яргъи авур, кьурай, гьяркьуь кIарабрин капа! ада вичин хъуьтуьл, цIуд йисаралди къелемдихъни чарарихъ га| лаз кГвалахзавай гъиле кьуна. Капаш къанвай. |
Масана и арада микьнатIисавандихъ галай сивинаг виниа хкажна, ам Салегь рахадайла адан кIуфув, кьуьзек рахадайлаД адан,кIуфув мукьва ийиз хьана. j
Салегь яваш-яваш гъавурда гьатиз башламишна. Авадан бу| бадиз Къазибеган сирер чидай. Идакай Салегьаз хабар авай. Ам-| ма ам къад йис идалай вилик и касдин къвалав атайла, гьич са| затIни хиве кьунач. «Акунач, ван хьанач»,—жаваб гана ада. Ак-| вар гьал, гила кьуьзеказ вичиз чидай сирер суруз тухуз кIанза| вачир. Салегьа дуьз кьатIана. Кар чIурзавайди ам тир хьил кьуьзекавай рахаз хъжезмачир. Адан чан туьтуьниз атанвай-j Са гуж-баладалди, гагь фад-фад пуд-кьуд келима лугьуз, гагы хейлин вахтунда затIни рикГел хкиз тежез, са кIвач суруз чIу-| гунвай итимди са кьадар агьвалатриз шагьидвал авуна.
Салегьаз ихьтин сирер малум хьана.
Зегьметчи халкьди гьукумат вичин гъиле къачузвай вахта-^ ра, абурулай виликни, вад-ругуд йис кьулухъни Авадан Къа-J зибеган нуькер тир. Девлетлудиз еке мулкар авай, къарамала-I рин, балкIанрин, лапагрин сан-гьисабни екеди тир. Ада хейлин| телир алвердилайни къачузвай. И кIвалахар Салегьаз вичизни| малум тир. Амма Аваданаз куьлуь-шуьлуь агьвалатар ва ва-| къиаяр чидай. Вад нуькер аваз, Авадан Къазибеган кIвалерал,| маса дараматрал йифен вахтар къаравул галай гьамбарханай-| рин къваларив къекъведай. Бегдин мал-девлет чапхун авуникай| хуьдай. |
Хейлин вахтара, иллаки бегдин файтунчи начагъ хьайила| ва рекьиз-хулез фидай ксар гзаф хьайила, Аваданакай файтун-| чини жедай. Гагь бег вич, гагь адан диде-буба, стхаяр, рухваяр,| лапар ва рушар, халуяр ва миресар хуьряй хуьруьз тухуз, гьатта| Кьелен шегьердизни файтун гьализ, Аваданаз бегдин кIвалин-I къан агьвалатар мукьуфдивди чир жезвай. Къаравулчи язни.| адаз датIана бегдин кГвализ къвез-хъфизвай инсанар аквазвай.|
Аваданан гьисабрай Къазибег акьул авай, хесетрал сине?! алай, туьнт итим тир. Ам датIана, са кардик жедай. Вири хза-j нар къаткай вахтунда ам балкIанрал элкъведай, дапIар-шефтеI жъайдада авани-авачни чирдай. Чилел аватай кепек-шагьи хьайи-тIани къахчудай. Фан къадир, лагьайтIа, бегдиз виридалайни| гзаф авай. Са вичи ваъ, вири хзанди фу кьенят ийидай. Адаз) виридалайни гзаф гелир хперилайни балкIанрилай къвезвай. | Багъларин яр-емиш тIуьн патал битмишарзавай. Хейлин мул-кара къуьлни мух цазвай. Гьам чпи ишлемишун патал, гьам балкIанриз ва къарамалариз гун патал.
Инкъилаб жедалди са йис кьван амаз Къазибегаз Рагълах |
I26
нилаятдин беглер кIватIдай адет хьанвай. Гьар вацран кьилиз ii(iyp гагь са бегдин, гагь маса бегдин кIвале гуьруьшмиш же-дни. Файтунда акьахна, къвг/з-хъфидай вахтунда абурун сиве-|iiii< са шу мудра «ЧГулав лекь» лугьудай гафар ван хьанай. Са йикъара абуру лугьудай:
— ЧIулав лекь, кеф-гьал?
— ЧIулав лекьрен гьал гьик! жеда кьван. Гъиле гьатай-гьа-| iii къармахар вегьез, незва.
— Ша чна садаз и кьве гаф сад садак какадарна, чIулав-" кь лугьун!
— Ваъ, ваъ, чIулав лекь хъсан я. Ам дагъларин пади-
ИI:IГЬ Я.
— Ада са гьайвандизни инсаф ийидач.
— Вуна гзаф инсаф ийидани?
— За инсаф авунин себеб вуч я? Им Къазибег тир. Ада мад лагьанай:
— Аллагьди са къушар лекьер яз, муькуьбур лифер яэ инлкьнавани? Гила гьайванриз килиг. Садбур пеленгар я, муь-iivi>6yp къуьрер. И къайдада инсанарни аллагьди кьилдин жин-| «ч» яз халкьнава. Садбур агъавал авун патал, муькуьбур — абу-|iv.4 муьтIуьгъ хьун патал. Аллагьдиз шукур хьуй. Адан эмир-дн.II чакай лекьер хьанва. Иниз килигна, лекьер лекьер хьиз чпиамиш хьана кIанда. Къуьрер хьиз, къуй къуьрер яшамиш • I.урай.
Аваданан рикIел маса агьвалатарни лап иердиз алама. Сад-I>> беглер Муракъа кIватI хьанвай. Файтундин хиве аваз, нуь-i.r|) йифен кьулар алатдалди балкIанриз ем гуз гьаятда авай. < 'л арадилай экуь кIваляй гьарай-вургьай акъатна. Са тIими,ч "и хт алатайла, кьвед лагьай мертебадин гурарай Руракъин бег, «<пила яб алай чкадилай кьил кьуна, эвичТна. Адан кьулухъай мид кьве бег эвичIна, сада къакъунай гапур акъудна адзл вичи ic квай бег яна, рекьиз са тIимил амай. Абурун арада хар-|.|ф рахунар хьана, амма сада сад ягъунал-кьиникьал атанач.
Руракъин бегди вич хуьруьз хутахун тIалабна. Авадан фай-| \ II дин кьиле акьахна, абур йифен мичIера рекье гьатна. Ажугъ | ипй бегди вичи вичик мурмур авуна.
— БалкТанар зарб гьала тIун, темпел! Вун гьа Къазибег га-ш I гьелек хьурай!— бегди ихьтин гьарай гайила, Аваданан-I шЛ кIвачериз фенай. ъ Мад са агьвалат.
| Къара жемятди гьукумат вичин гъиле кьур вахтунда Къази-|fi. г.чвай эхиз хьанач. Ювале рикI дарих яз, ам йифди гьаятда,. |н i.in кьулухъ галай багъда къекъвена.
Гьик! хьана, Авадан! Аквазвани ваз: дуьнья чархи-фелек
I27
хьанва гьа! Йиртихри гьукумат гъиле кьунва. Гьа-гьа! ГьикIа я — шад хьанвани?
— Бег, вуна акI вучиз лугьуда? Ви гаф зи кьин я. Заз шад-вал вуна гузвай са капаш фу я? Зун аллагьди гайи рузидал рази я. Адаз шукур хьурай.
— Яраб рикIивай ятIа?
— Валлагь я, бег, биллагь я, бег.
Са тIимил йикъарилай бегдин кТвале къалабулух гьатна. Адан утагъар чIижерин куьнуьдиз элкъвена. Папарин вилер шедай кьван, чичIекар хьиз, яру хьана. Итимрин суфатриз къайи аяз яна. Къазибеган эмир яз Авадан, файтунда акьахна, адан стхаяр кIватIиз абурун кIвалерихъ фена. Садни чкадал хьанач. Хуьруьн кьилихъ галай дагълара туп-тфенгдин ван гьатна. Куьчейравай инсанри, инихъ-анихъ чукуриз, лугьудай •«Асалияр атанва. Асалияр атанва!» Бейхабарри жузадай «Асалияр вужар я? Къачагъар яни?!» Садбуру жаваб гудай «Къачагъар куьн я, асалияр зегьметчи халкьдин панагьар я*. Маса чкадал масакIа лугьудай: «Гъалибар къвезва!» Инални суракьдайбур жедай: «Гъалибар вужар я?» — «Гъалибар гъа-либар я ман! Ваз Гъалиб лагьай гафуник вуч мана кватГа, ви бейниди кьатIузвачни? Эй, бейниван!»
Малум хьайивал, Асали Гъалиба, еке кьушун галаз атана, са"са хуьре беглеривай, ханаривай, девлетлу хпехъанривай мал-" къара, ник-къурух, багъ-там жемятдив вахкун тIалабнай. КичI акатайбуру разивал гана. Къазибеган пуд стхани акси экъеч!-на. Куьчейра, ахпа хуьруьн къвалав гвай багълара савашар гана. Къазибеган са стхадал хирер хьана. Кьвед лагьайди инкъи-лабдин аксина экъечIай кIеретIрихъ галаз дагълариз катна. Пуд лагьай стхади вичин никIера гвен гуьдай гьалдиз къвезвай техилдиз цIай яна. Гар квай йикъар хьана. Идакди цIай, азра-ил хьиз, никIерал элкъвена, кьуд пата ялавни гум гьатна. Къва-ларив гвай къуьлерни пуч хьана. Сарубугъдадин къизил ранг чкIанвай мензилар пехъ хьтин чIулав шаршавди кIевирна.
Къазибег сабурлу хьана. Къеняй ам ргазвайтIани, винелай, иллаки инсанар алай хкадал ам къизмиш хьанач. Халкьдин гьу-куматдин идарадиз фена, ада вичин гуьгьуьлдалди мулкарин са пай, хейлин лапагар, балкIанар, гьатта гьамбарханайра кIватI хъувунвай техилрикай са пай вахкана. «Зав анжах къебз гице. За квев вуч жуван хушуналди вахканатIа, вуч куьне кьа-булнатIа, кхьихь, къулни чIугу, муьгьуьрни алкIура». Бегдин тIалабун кьилиз акъудна. Къебз къачуна, Къазибега лагьана:;
— Икьван гагьди беглери агъавал авуна. Гила куьне ая. Ки-лигин ман.
Анжах идарадай кIвализ хкведай вахтунда (Авадан файтун-дин хиве авай) бег, аял хьиз, шехьна. Ада къацу хьанвай ви-
I28
играй буллух къвезвай накъвар гьич михьини ийизвачир. Гьаят-!i.ti3 файтун гьахьайдалай кьулухъ ада Аваданаз эмир гана:
— Пуд булахдал гьала.
Бегдин чинал хкисай синер атана. Сифтедай ам булахрин |,|,илихъ галай багълара къекъвена. Фидай рекье, кIвачерал кух | ллай чIулав миншн чекмеяр алаз, векьера, цуьквера кIуф эця-дай. Тарарин кIаникай къведайла, гъиле гьа тай гъвечГи хел ви-
•юл чIугуна, ам кьат! ийидай. Кьилелай бухари хъицикьдин чIу-'|ив бармак хутIунна, ам тарарин кIаникай жедай кьван яргъал мензилдиз гадарна. Хурун кьве патани везнеяр авай мичIи ма-гьут-дин чухвани хутIунна, ам вичин кIвачерив вегьена. Гимиш-II и къизил кваз винел пад нехишрай акъуднавай гапурни чIул чапла къуьнуьхъай далудал вегьена, Къазибег гьина-гьана къекъвена. Эхирни, ам булахрал хтана. Пудни са жергеда авай. Далу пад кьакьан чка тир. Абурун винел эцигнавай дарамат-иит! авачир. Булахрин къерехар дагъдин къванеркай атIанвай кьуд синен чукьванрив кьунвай. Гуьзгуь хьтин михьи, экв пкъатнавай элциф яд гатун цикIизни къайи тир. Къазибега