Къазибеган и рахунар кТелдайла, Султанбегак теспачавал акатна. РикI дарих хьана. Бубади кьадарсуз ашкара яз вичин фикирар лугьузвай. Ам гьахьтин кас язни тир. Адан шуьшкади хьиз атТудай. Гьелбетда, женгина авай касдивай шуьшка къа-къарай акъуд тавуна, гьерекатдик кутаз жедачир. Къазибеган шуынкани чуплахзавай. Адан рикIел вуч алатIа, сивелни гьам алай.
Султанбега бубадив вич гекъигна. Бубадал атанва. Ам хьиз вични сихилдал такабур я, чандик бегдин иви ква, гьамиша кьил винизна, яшамиш жезва. Вичини, бубади хьиз, агъавал ййизва, aMiMa ада са жуьреда авунай, вичи маса жуьреда ийизва. Гьа са вахтунда вичинни бубадин арада тафават ава. Вичиз ди-дедикайни пай ганва. Кьве дередай авахьзавай кьве вацI сад
I80
садак какахьайла, абурун ранг дегиш жедайвал, бубадинни ди-дедин ивияр какахьна, вичик умуми хесетар акатнавай.
Назлу хтай ван хьана. Ам кIвализ хкведайла, адет яз, ада кьве сефер къецелай зенг ийидай. Ахпа вичив гвай куьлегдал I>ак ахъайдай. Мехъер-межлис авур сифте кьилерай адаз гъуь-.пуь лугьудай:
— Я зенг ая, за рак ахъайин, я туштIа, рак жува ахъая, зенг мийир.
— Ваъ, чан Бег, заз кIвалевайда рак ахъайизни кIандач, адаз къецелай кас хквезвайди чир тахьанани. Белки, вун кье-I^ил я жал. Я вун са къайгъудик ква жал. Масадаз акуна та-кIандай.
— Ам ваз ни гайи акьул я?
— Белки жуваз атана. Чи хзанда гьамиша икI ийизва.
— Акьуллуди хьуниз килигна, за вун къачунни авуначни?
— Белли. МасакГани лугьуз жеда. Вун акьуллу туширтIа, ваз къвенни ийидачир.
— Яъ! Вун масадаз къвез гьазур хьанвай хьи.
— Де адакай рахан тийин. Фикирда сад жеда, кьиометда масад.
Исятдани Назлу, зенг яна, амма рак вичи ахъайна, хтана. Гегьенш дакIардай куьчедиз язавай хци экуьнай адаз гъуьл кIвале авайди чидай. И мугьманхана садрани ам авачиз ахъай-дачир. Мугьманар авачирдини Назлудиз чидай. Нагагь мугь-ман пайда хьанайтIа, Бегди вич чилин кТаникайни жагъур хъийидай. Мугьманрал рикI алай кас тиртIани, Бегди садрани ва саданни вилик гьич чайдин истиканни гъидачир. Им Наз-лудин везифа тир.
ЦIун кIвализ гьахьай Назлудиз акуна: Бегди хтайла гьеле недай-хъвадайдак сивни хкIунвач.
— Де, фу-зат! нез ша. Ваз гишин хьанва,— икI лагьана, Назлу элкъвена хъфена, амма бирдан хтана. Бегди кIелиз гъи-левай Салегьан макъала газетрин арадиз чуькьвена. Ам папаз акуна кIан хьанач. Папани вичикай гъуьлуь са вуч ятIани чуь-нуьхайди кьатIана, амма ада вичиз такур кьас авуна.
— Хуьрек акъуд, зун исятда...
ИкI лагьанатIани, Бег алай чкадилай юзанач. Ада чинеба хьиз макъала къахчуна, мад ам кIелун давамарна. Инал макъа-ладай ажайиб са кТвалах винел акъатнавай. Кьверакъуви бег Ар-сана Къазибегаз кагъаз ракъурнавай. Амни «ЧIулав лекь» теш-килатдин иштиракчи тир, вичини тешкилатдиз агьвал квай ксаривай пул кIватIзавай. Къазибегаз кхьенвай кагъаздай ихьтин агьвалатар малум жезвай: Арсанбег эвленмиш хьана пуд йисалайни гзаф я. Пабни девлетлу савдагардин руш я. Абурухъ галаз вичин маса миресарни къуд-къавумвиле ава. Пабни вичиз
I8I
истеклуди я. Буй-бухахни ава, акьуллуни я. Бубадин девлетар лагьайтIа, лап гьуьл я. Вири патарихъай папахъ галаз уьмуьр. туькГвенва, амма папаз аял-куьял жезвач. Жерягьризни къалур-на, медени духтуррини дарманар авуна. Ширерални тухвана^ Запабарни авуна. Садакьаярни гана, анжах са аял гъилиз къвез» вач хьи, къвезвач. Вучин-гьикIин?
Арсанбегди мадни хабар гана хьи, фекьидихъ галаз меслят авурла, ада некягь цIийи хъувуна кIанда лагьана, дин я, шариат я, авуна кIандатIа, ийида ман. Зун я сифтеди туш, я эхирим-жиди. Некягьни цIийи хъувун — им вуч лагьай чIал ятIа, заз-ни чида, вазни, Къазибег, гьелбетда, чида. Фекьиди лагьана хьи,, гьи итимдин кIвализ некягь цIийи хъийизвай паб ракъурна кIандатIа, ам адан гъуьлуьн ихтияр я. Ингье, гила за гьялна кТанзава. Нин кIвализ за жуван паб ракъурин, ни адаз са-кьва йифиз гъуьлвал авурай, нивай ам за къахчун хъувурай? Вун чиг арада виридалайни гьуьрмет авай гьаким я, вуна меслят къа-лура.
Къазибега вучтин меслят къалурнатIа, агъадихъай чир жез-вай. Ада кагъаздал кхьенвай жаваб авачир. Жаваб мад Арсана хкай кагъаадай чир жезвай. «Валлагь, Къзибег стха, вун гьахъ я. Диндал, шариатдални атайла, папан гъуьлуь вичи и месэла гьялна кIанзава. Адаз масада рехъ къалурун шариатди тестикь авунач. Зи фикирда валай гъейри маса кас авач. Вун заз бегле-рин арада шагь я, гьакьван за ваз гьуьрмет ийизва. Зи бубади ви бубадихъ галазни дуствал хвейид я. Белки ваз чида. Абур стхаяр хьиз дуланмиш жедай вахтунда чун жаван гадаяр тир» Ви бубани, рикIел къе хьиз алама, кьакьан буйдин, беденда,, чина суй авай итим тир. Вичиз рагьмет хьурай. Женнетдиз аватрай. Заз чиз, аватни авунва. Гьа икI, Къазибег дуст, зи ихтиярдиз килигна, за вун хкянава. Вавай зи паб мус кьабул жедатIа, хабар це. Ам агакьнамазди за ви кьилив ракъурда. Аллагь-таладин къанун я. Ам чи кьин я».
— 0-оой! — фикирна Султанбега. Вичиз пIузардал сифте цак акъатай вахтунда ванер хьанай, бес вичихъ са гьи хуьре ятIани тахай вах ава. Яраб ам Арсанбеган папаз вичин бубадилай хьайиди я жал! Вичин бубадизни жуьреба-жуьре уьмуьрар акунай гьа! Дидеди кьве йикъан кьев гьик! кьабулнайтIа? Ада разивал ганайни? ТахьайтIа адавай разивал тIалабай кас ава-чирни!?
Бегди вичикай фикирна: нагагь вич виликан вахтара яша-миш жезваз, я лугьун хьи, вичин паб Назлудиз аялар тежез-вайтIа, вичини некягь цIийи хъийидай жал? Яни жуван гуь-гьуьлдал паб чара итимдин месик кутадай жал? Ваъ, ваъ! Гьич ихьтин дуыпуьш вичин кьилел гъидачир. Паб рахкурна, цIийи паб къачун хъсан я, авай паб чара итимдин месик кутадайдалай.
Папарилай дуьньяда бул вуч ава. Им тахьуй, ам хьуй.
— Вун фу нез къвезмайди тушни? — кIуфук къайивал кваз ракIарилай Назлу рахана. Ам буьркьуь тушир — вилериз акваз-вай. Гъуьлуь вичиз чир тахьана кIанзавай кагъазар кIелзава. Вич ракIарал атанмазди, Бегди абур газет-журналдин кIаник, я тахьайтIа перемдин къерехдик кутазва. Назлу ихьтин амал-рихъ галаз вердиш хьанвай. Ихтияр Бегдинди тир. Къуллугъ-дин крар я — кIанда — папаз чирда, кIандач — чирдач. Папаз вичин везифаяр ава. Къуй гьабур иердиз бажармишрай.
Назлу мад сефер ракIарал пайда хьайила. Бег, гъилер гаму-низ яна, къайи нефес къачуна, къарагъна. Щун кIвализ атана, ада атирлу, якIунни кишмишрин кьил алай дуьгуьд аш тIуьна, са истикан туьнт чайни хъвана, папахъ галаз рахунни тавуна, мад тавдин кIвализ хтана, кьулухъай ракни агална, Салегьан макъаладин эхир кIел хъийиз эгечIна.
Гила рахун Рагълах вилаятдиз акъатай Семенюкан аскерри-кай физвай макъалада ингье вуч тестикь ийизватIа, Къазибега аскерриз пуд юкъуз фу гьавайда гайиди туш. Абуруз хуьре фу-затI гуз, хер алайдаз дарманар ийиз, ада къваларив гвай хуьре-риз вичин векилар ракъурна. «Руракъар. Агъабегаз. Жуван кьу-шунни галаз хемисдин пакамаз, вини гирведай ракъин вил ма-лум хьанмаз, Салар дагъдик квай тама хьухь. Ракъар шегьер-дай яру аскер экъечIда. Ам тамун туьшуьниз атанмазди, гуьлле це. Ви эрчIи патахъ варакъар ва чапла патахъ иракъар жеда. Зи эмир агакьуникай хабар це». Маса кагъазда кхьенвай: «Муь-ракъар. Жалал-агъа! Кьисас къахчудай вахт я. Аллагьди чаз рехъ гузва. Аллагь патал дявеяр виридалайни пак дявеяр я. Иниз са виш кьван яру аскерар атанва. Абуру гьукумат чи гъи^ ляй акъудна, йиртихрин гъиле вуганва. Хемисдиз абур хъфиз-ва. Куь хуьряй килигайтIа, Мансар дагъдиз ракъин ишиуь ягъай чГавуз аскерри вацIун кьер кьуна еримишда. Агъабег аи патав акъатда. Адахъ галаз яру аскерар къирмишдай жуьре акагъура. Герек садни чан аламаз хъфин тийин. Им «ЧIулав лекьрен» эмир я. Нагагь ам кьилиз акъуд тавуртIа, ви кьилин дуван ийида. Къазибег».
Султанбегаз жегьил вахтарилай чидай: Семенюкан аскерар садни амачиз чкадин агьалийри терг авунай. Садбур гуьлле гуз. Масадбур чIемерукрай ягъай хьелерал, пуд лагьайбурни гапу-ррални шуьшкайрал. Тарихдин ктабра къейднавай хьи, халкь-дин инкъилабдиз акси душманар савашда гъалиб хьана. Семе-нюк гуьлледиз акъудна, адавай анжах лугьуз хъхьана:
— Куьне чун терг ийизва, амма куьне гьар садан ивидай жуван ивидал жаваб гуда.
Салегьан макъаладин лап эхиримжи чарара Арсанбега, Агъа-бега ва Жалал-агъади «ЧIулав лекьрез» авур гьахъ-гьисабдин
I83
делиларни ачухарнавай. Месела, Арсанбега кхьенвай хьи, вичик кьушунрикай анжах са касдал хер хьана, чпи 39 кас аскерар телеф авуна, абурулай пек-партал х'тIунна, кIвагI хъувуна. Хейлин тфенгар, патрумар, шуьшкаяр, барут авай кьватиярни хьанва. Жалал-агъади вичин кагъазда кхьенай: «Чи башчи, чГулав лекьерин кькл Къазибегаз. Ваз тади кваз хабар гузва хьи, ви эмир чна, вири къуватар эцигна, кьилиз акъудна. Душ-манар чна тамун къерехда лап 60 кас кьван телефна. Кьиниз-текьиниз килиг тавуна, вирибурун кьилер атГана. Кьилер чна вацГув вугана, агъадал ракъурна. ВацI Кьелен шегьердай яна,. гьуьлуьз авахьзава. Ана авай вагьши фялейри чпин юлдашрин патахъай яс чТугурай. Зи лекьер ахьтин гьалдиз атанва хьи, абурун хурук са агъзур аскер кутур, абур агъзур душмандин кьил атТузни гьазур я. Яшамишрай «ЧIулав лекь!»
Бегова макъала кIелна куьтягьна. Вич халичадал кьуьнтек яру матак кутуна яргъи хьанваз, са кьадар вахтунда ам ийир-тийир жуьреда хьана. Нагагь Салегьан макъала чапдай акъа-тайтГа, Рагълах вилаятда еке гьарай-эвер гьатда. Бубадихъ га-лаз вични беябур жеда. Вичин ажугъда хейлин инсанар ава. Садбур ада къуллугърилай чукурна. Муыкуьбур вил галай къул-лугърал тайин авунач. Макъала чап авуниз вири такьатрал ма-нийвал азуна кТанда. Эвелни-эвел кIанзавайди гьа им я. Ахпа Гьамидан, Аваданан хтул Масанан дуван ийида. Салегьаз эвер-на, ам кьуьзекахъ галаз таниш авурди абур тир. И кьве мерди-мазарди фурай Къазибеган кагъазар жагъурун патал Салегьаз куьмек авуна. Агь душманар! Куьн текьенмаз алатдач эхир. Жаза тагана, кьисас тавуна, зун акъваздач. Амма ахпа, ахпа... Исятда макъаладин вилик пад кьуна кГанда. Им...
МефтТери зарбдиз кТвалахиз са кардиз мад фикир гана. Макъала ракъурайди гьакъикъатдани Салегь вич я жал? Вучиз ракъурнава? Са вичин рикI тIа хьун патал тушни? Са йифиз ахварикай магьрум авун патал тушни? Белли... Белли? Бес туш жеди? Белки, Салегьа макъала чап авунатТа? Къе-пака гьар са хзандиз хквезвай журнал макъала аваз хтайтIа, вуч ийин?
Гзаф фагьум-фикир авурдалай кьулухъ Бег ихьтин ниятдал атана: нагагь макъала чапнавачиртТа, Салегьа ам бажагьат ви-чел 'ракъурдай.
Йиф гьич вил видел эциг тавуна акъатна. Месик са виш се-фер далудилай чинал, эрчIи паталай чапла патал элкъвена ме-син агъарикай чГагъанар туькIуьрна. Пакам ярар ачух жез-те-жез гьаятдяз эвичТна. Бегди я чилел ацукьнавай сифте жив, я гьавадин къайивал гьисс авунач. Ам кIвач кяна идарадиз фена. Инани кьарай аганач. ДакIардив акъвазна, вилик квай дагъдиз килигна. Салар дагъ тир. МуркIадин лацу кьил дамах гваз вили цавун аршдиз хкиснавай.
Амма и еке Салар дагъдиз Бегдикай хабар авачир. Кьведни агъаяр тир. Ам Салар дагъларин арада, вич — вири Рагълах вилаятдин жемятрин. Салар вичелай тафаватлу жезвай анжах са лишан авай. Адак чан квачир, адаз инсандин кузвай рикI вуч ятIа чидачир. РикI! РикI! РикI акъатзава хьи! Агь, мерди-мазар Салегь! Назлудиз килигна, вун залай алатзавач хьи. Вун-ни кьирай, гьамни! Вилаятда рушар гзаф авай. Назлу жедачир, масад жедай. Гьадалай гуьрчегбурни авай, акьуллубурни, дев-летлубурни!
Ибур исятда Бегди хъелни ажугъ кваз ийиэвай ниятар тир. Гьеле кIелзамаз Салегьа Назлудиз мезеяр гузвай, Бегдин рикIе гьеле руш-муш авачир. Адаз тТвар-ван авай пешекар хьана кIан-завай. Буба, чIехи.буба хьиз, къадимлу фахъ агакьайла, эвлен-миш хьанай. Амма дяведи умудар чIурна. Салегьа вич пагьли-пан яз кьуна. Арза кхьена, ам атлуйрин аскердиз гьахьна. Са нацралай хьиз ад,а Назлудиз кагъаз ракъурна. Почтада имид гада Челеба кТвалахиз, ада Бегдиз садра лагьана:
— За Салегьа Назлудиз вуч кхьенватIа кТелна.
— Вуч кхьенвай?
— «За ваз гьуьрмет ийизва». Мад ихьтин гафар.
— Идалай гуьгъуьниз Челеба Султанбегдиз Салегьанни Наз-лудин вири кагъазар къалурна.
Аскердавай жегьил итимни хуьре амай руш чан алай инсанар тир. Сифте кагъазра абуру гьакIан салам-дуьаяр авунай. Ахпа яргъал, мекьи чкайра дяведин цIун кьула авай жегьил итимди рушаз тIимил-тIимил вичин рикIикай хабар гана. Адаз нич дяве куьтягь жедалди текьена амукьдани, амукьдачни чидачир, иниз килигна Назлуди лугьудай гьар чими гаф адаз еке иуьмек тир. Къад йис яшдиз акъатна, битмиш хьанвай жегьил дишегьлиди, Салегьак руьгь кутун патал, адаз бегенмиш жедай гафар кхьизвай.
Салегьанни Назлудин кагъазар кГелиз, Бегдин эркек гьис-«•ор зурбаз юзана. Куьчеда, базарда дуьшуьш хьайи вахтунда Пег Назлудиз маса виляй килигиз башламишна. Эхиримжи са кагъазда Салегьа адаз кхьенвай: «За ваз т... гузва». Рушан кагъазда жузуна «т...» вуч я? Туьнбуьгь яни?» Салегьа жаваб гана «темен я». Кьвед-пуд кагъаз алатайла Назлудини кхьена. «Ваз т... гузва». Бегдиз адавай хабар кьаз кIанзавай: «Вуна гуз-най т... вуч тир?» Хабар кьунач, амма Бег рушан пIинияр хьтин яру, гьиссдив ацIанвай пIузарриз къанихвилел килигна. Гьа и пIузаррал рушаз Салегьаз темен гуз кIанзавай. Гьа икI чанда къуват ва дамах авай Бегди мукьвал-мукьвал Назлудин иIузаррикай фикириз башламишна. Фикиррихъ галаз санал п.иссерни юзана. Адаз виликдай течидай ашкъияр атана. Са вахтунда малум хьана хьи, юрфал кьван яргъи чIарарин путар да-
I85
лудал вегьенвай, лацу чиниз жегьилвилин экв аватнавай Назлу Бегдин рикIе гьатна.
Имидин рухвайри амал авуна. Абуру я Салегьан кагъазар Назлудив, я Назлудин кагъазар Салегьав агакьар хъувунач. Абур са-сад Бегди кIватIна вичив хвена. И кар себеб яз гададинни ру-шан алакъаяр атIана. Бег Назлудал эвленмиш хьана. Кагъазар-ни са гьинив ятIани агатна, кIвале амукьна. Бубадин кIвалер къахчун хъувур вахтунда и кагъазарни амай шейэрик кваз хта-на. И рекьяйни хва бубадал атана. Нагагь «ЧIулав лекьрен» чар-цIар хвеначиртIа, абур Салегьан гъиле гьатдачир ва и мер-димазардини абурукай Султанбегдин аксина менфят къачуда-чир. Нагагь Назлу вичи пабвиле къачуначиртIа, Салегь икьван туьнтни жедачир. Тарих эхир-кьил авачир квван вакъиайрив ацТанва. Квекай кхьидатIа, адаз жагъидай.
Итимрин арада авайди дишегьли я кьван, дишегьли жаваб-дарни ийин. Къуй Назлуди Салегьаз эсер авурай. Им кьилиэ атай са меслят тир. Мадни сад — Гьамид. Герек хьайи вахтунда вакIазни буба лугьун лазимзавай. Яшайишди ихьтин таре ган-вай. Исятда маса чара авачир — душман ава гьа, гьадакайни менфят къачуна кIанзавай. Иллаки вичин гъилик квайди. Вич-ни Салегьан футфадиз куьмек гайиди. А, Гьамид! Гъуьлягъ Гьамид! Бич са затIни тушиз емишлухдин кьиле эцигна. На,— ла-гьана вичиз,— неъ, кеф чIугу! Я тIуьнач, я кеф чIугунач! Элкъ-вена жувак ленгер кутазва. Адет я: жува чIехи авур бармак жуван вилера гьатда. Ви дуван за ийида, амма исятда, жув кьарада акIизва кьван, гьадавай куьмек тIалабин. ТавуртIа, ах-па вичив агакьдай жазадин фура ацукьрай. Жазани ахьтивди гуда хьи, гьич эхир замандал рикIелай тефидай хьтинди. Гьамид, вуна заз фур эгъуьнна, я вуна и фур кIевир хъийида, я за-вун гьа фура хутада. Кьведакай сад. Пуд лагьай рехъ авач.
Элкъвена Бег кIвализ хтана. '
— Назлу! Я Назлу!!! Наз-лу-у! Фена жал?
Бег агъа ва вини мертебадин вири кIвалера къекъвена. ТIа5 жагъанач. Муаллим яз, ам мектебдиз фенвай. Столдал экIяна-вай суфрадал гъуьлуьз ^у-чIем, рганвай якни къацу чичIекар тунвай.
Мектебдин зеведишдиз телефондай зенг авуна, Бегди вичин паб тадиз кIвализ рахкурун тIалабна. Пуд-кьуд юкъуз ам тар-сариз къведач, лагьана. Фад хтун патал машин ракъурна. Назлу хкведалди чурудал уьлгуьч элкъуьрна, атир янач, я спелриз. къуллугъ авунач. Гьак! чими яд капал илична, гъил ченедал» нерин кIаникай спелрал алтадна. Кьилин рех янавай чIарар ад-гъаз гуьзгуьдин къвалавни фенач. Паб гуьзлемишиз кIвалера къекъвена. Амни кьасухдай хьиз геж жезвай.
Чапла гъил хкажна, къизилдин сятдал вил вегьена, амма
;жьребри гьи вахт къалурзаватIа, вилериз акунач. Ваъ, лагьана I!егди вичи-вичик, гъалаб къачуна виже къведач. Сакит хьана кIанда. Даш айнадин кьакьан гуьзгуьдин вилик акъвазна, кьи-лин чIарар адгъунна, сифтедай чапла вилин кьилелай кьечГем акъудна, ахпа гьак! вири чIарар пелелай тегъвехъ вегьена. Спе-ларни магьид кIараб рекъиналди адгъунна, кIвенкIвериз, ту-чIарик атир хкIуриз, зварар гана. Мад вичикай эл-адетдин эр-кек, чина суй авай итим хъхьана. И арада Назлуни хтана.
— Хьайи-тахьай авани? Валлагь, вун начагъ...
— Зун начагъ хьунихъ ви вил галани? — сесина мекь аваз гъуьлуь лагьана.— Ацукь, паб. КГвалах ихьтинди я. Сятдилай хьиз машин гьазур жеда. Ваз Кьелен шегьердиз рехъ акъатна-на. Вун дуьз чи куьгьне дуст, гилан душман, ви сифте ашна, гила ам ви вуж ятIа, заз чидач, вун Салегьан кьилив фида. Ала-тай няниз вуна фикир гана жеди: за са затI кIелзавай. Им а мердимазарди Къазибег бубадикай кхьенвай макъала тир. Кае акьван ягьсуз я хьи, зи буба пислемишзавай еке макъала ада вичи заз ракъурнава. Къуй, лагьана, зи йикъан кьарай, йифен ахвар квахьрай. Ам, лугьун хьи, вичин мураддихъ агакьнава. За йифди вил вилел гьалчнач. Макъала, ам вич хьиз, мурдар затI я. Заз исятда чидач, за вуч ийидатIа! Са кар мутГлакь чи-да хьи, иесидин шаламар жакьвадай кицIин уьмуьр яхдIур югъ я. Ам, кицI хьиз, рекьида. Я за ам телефда, я ада зунни зи ди-де-буба динж тада. Вун гила гъавурда гьатнани? Вилер экъис-на, заз килигмир. Гьазур хьухь. Адахъ галаз вучтин ихтилатар ийидатIа, ваз хъсанГ чида.
Рахадайла Бег кIвачел акъвазнавай, Назлу адан вилик стул-дал ацукьнавай. Гъуьлел алай дерт акурла, Назлудин нефес кьу-на. Мад гъуьуь вич Салегьан ашна тир лугьуз тестикьзава. Исятда и чIаларай тIеквенар акъудун герек туш. Нагагь мад лагьа-найтIа, «зун садрани Салегьан ашна хьайид туш», цIийи кьилелай къал-къил арада гьатдай. Къуй Бегди лугьудай жуьре хьу-рай. Салегьа Бегдин кефидик мукьвал-мукьвал хуькуьрзавайдини Назлудиз аквазвай. Белки, вич себеб я. Белки туш. Салегьани вичи сифтедай дуствилин кагъазар кхьенай, вичини, ам дяве-дай хкведалди гуьзлемишда лагьана, хиве кьунай. Амма вичикай мад сес-ван хъхьаначир. Инсанр я, кьисметар я, гьикьван вич рикIиз играми тиртIани, кьиомет Бегдинди хьана. Буй-бухах авайтТани, кIвалерин имаратрал, тГуьн-хъунал, пек-парталдал агьвал iy тиртТани, лап снфте хса жедалди рикI гъуьлел ацукь-навачир. ДатIана рикIе гьа аскIан буйдин, чина ивидин бензе авачир Салегь жедай. Гьикьван айиб-няне тиртТани, са шумуд-ра, гъуьл-паб яз чпин гьафа-сафа ийир чIавуз, ада вичин месик квайдини Салегь яз кьунай. Ам мукьвал-мукьвал ахварайни
I87
аквадай. Амма са хва, кьве хва, пуд хва Бегдилай хьана. Къан- i ни цIуд йисан виликан гатфарин марф хьиз, Салегь рикIяй i акъат хъувуна. '•
Инсанар я — Кьелен шегьерда, ингье ана, Рагълах пата сад садал дуыыуьш хьайила, кьвед-пуд гаф раханай. Анжах мек-тебда санал кIелай вахтарикай, сада садаз кхьей кагъазрикай лагьай затIни хьаначир.
Назлу кТеве гьатна. Салегьан кьилив физни кIанзавачир, тефенани жезвачир. Бег — вичин гъуьлни, пуд хцин бубани, абу-рун чIехи бубадин невени тир. Гьакъикъатдани, Къазибегакай пис рахазвай макъала ктабдиз ва я журналриз чап авуртIа, им вичин хзандиз пис тир. Назлуди са фикир мадни авунай. Адан бубани чихиш квай кас тир. Ада савдагарвал ийизвай. Вичиз дидедивай ван хьайивал, вичин бубани Бегдин буба сада садаз | гьуьрмет ийизвай ксар тир. Бегди лугьузвай хьи, Къазибег бу-бади, Салегьан макъаладихъ инанмиш хьайитГа, «ЧIулав лекь» лугьудай тешкилат туькIуьрнавай, чIулав лекьерини халкьдин инкъилабдин аксина кIвалахнай, Асали Гъалибни абуру телеф авунай. Вичин бубани яраб и тешкилатдин крарик къаришмиш ятIа? Салегьа, вичивай Назлу къакъудна лугьуз, адан буба динж тазвачтIа, вичин хъел аватIа? Аваз хьайила, ада вичин бубадик-ни хуькуьрзаватIа? Икьван мурдарвал ийидай шей яни эхир?
— Килиг, Назлу тапшуругъ кьилиз акъуд тавуна, хквемир.
Паб акьахай тух чIулав машин, кьулухъай кьвед-пуд гапIал гум яна, алай чкадилай хкадарна виликай алатнамазди. Бег кIвализ хтана. Ам вини мертебадиз экъечIнач, бубадин шикил цлакай куьрснавай тавдиз фена. Къазибеган шикилдин вилик дуьз акъвазна, адан вилера вилер туна. Бег гагь чапла патахъ са кам юзана — бубадин вилер вичин вилерай акъатнач. Ам да-тIана вичиз килигзавай. Килиг,— лугьузвай адан чТулав, хци ишигъ авай, акьуллу ва лайихлувал авай вилери,— садан ви-ликни гардан кIир мийир. Кьил хкаж! Чун ата-бубайрилай бег-лер я. Заманаяр къвез-хъфида, агъаяр дегиш жеда, амма чIехи-дини гъвечIиди, кьилни кГвачер амукьда. Лекьерни къветер цаварални жеда, чилерални. Лекь хьухь, къвед — ваъ.
Бубадин вилерай вичин вилер акъуд тийиз, Бегди рикIяй адахъ галаз рахаз, лагьана: «Я буба, я чан буба Къазибег! Зун ви неве я, я чан буба. Заз вун хъсан чида. Гила мадни артух чир хьанва. Салегь фасикь ятIани, ада макъалада кIватI-навай ви кагъазрайни, рахунрайни, кхьинрайни за вун маса еридаваз аннамишзава. ЯкI жуваз жувни цIийи кьилелай чир жезва. Шеве гьатай вахтунда вун, Къазибег буба, еке амалдал ва устадвилел кIевяй экъечIна. Бес им заз таре тушни? Зунни исятда душманри кIеве тунва. Нагагь вун хьиз экъечIайтIа, зун ваз лайих хва я. ТахьайтIа, за зунни беябур ийида, вунни, чи
I88
вири тум-терихни! Ваъ, буба, за кьин кьан, за жуван тапанчи кьулухъ акъудич. Гьич са вахтундани!
Элкъвей туп кьван яру матак кIаник кутуна, бубадин шикилдин къаншарда Бег цлан кIане ацукьна. Вич агъада, буба вине хьана. Гьик! ятIани абур сад садаз дикъетдалди килигзавай. Гьа икI бубадин суьретдилай вилер алуд тийиз, Бег фикирдик акатна. Вилерикай чанах хьтин Рагълах вилаятдин дагълар, абурун винел алай вили цав карагна. Гьарнихъай къвез цава лекьер кIватI хьана. Сифтедай гьар кIуьд дагъдай сад цавуз акъатна. Ахпа кьвед, пуд, вад, кIуьд. Мад ва мад сефер кIуьдар. Лекьерин сан кьадарсуз гзаф хьана. Къвердавай виниз жез, лекьерин лужар ракъинин вилик къугъвана, адан ишигь кьуна, югъ мичIи хьана. Ракъин нурар анжах дагъларин къерехриз язамай. Инихъ-анихъ лекьер чкIиз-вай вахтунда ракъин нурар кьериз-цТаруз мукьув гвай багъла-рал, вацIарал ва къаварал аватзавай. Эхирни лекьерин лужар мад ва мад цавуз хкаж хьана, абур сагъ-битав чIулаввилиз элкъ-вена. И арада чIухун ни акъатна. Ракъин къвалав кьадарсуз мукьва хьайи са лекь кана, кабаб хьана, адан кIарабрикай хьайи яру цIелхемар давай агъуз аватна. Мад ва мад чIух хьайи ле-кьери чпин чан къурбанд авуна. Ахпа садлагьана, лекьер чкIа-иа, абур гьар сад са патахъай ракъинал элкъвена. Жида кьван хци кIуф ягъиз, ракъинай кIусар акъудна. Сад, кьвед, вад, кIуьд, мад ва мад. Гьар са чГулав лекьре кIуфа ишигъ гузвай зегьемлу тике кьуна, абур цавун бушлухда чкIана. Рагъ пайи-паяр хьана.
Вилерикай карагай шикилрикай айих хьайила, Бегдин рикIи |"ьалаба къачуна.
ГЬУЖУМ
«Рагълах вилаятдин ишигъ» газет да са юкъуз Гьамидан тГвар кьунвай кьве макъала акъатна. Сифте чинал чапнавай ма-иъаладин тIвар суал кваз туькIуьрнавай: «Ядигарханадиз цIай ни яна?» Макъаладани тестикьзавай хьи, Варакъар хуьре Асали Гъалибан ядигархана лап секин йифиз цIу кьуна кана куьтягь хьана. Гзаф антикьа шейэр авай, иллаки къиметлуди Гъалиб гглеф ийидай шикил тир. ИкI ятIани ядигарханадикай амайди '|Iулав xapania я. Малум тирвал, гьеле алатай йисуз трестдин кьил Бегов Бегди ядигархана патал цIийи дараматар эцигун смишлухдин директор Гьамидавай истемишнай. Амма дирек-'юрдиз са къад агъзур манат къимиш атанач. Адав вичин чIал гна. Гъалибаз ядигархана эцигун маса идарайрин везифа я лугьуз тестикьзава. Чаз чиз емишлух харжарик кутун тавун па-гпл гьада авай ядигарханадик цIай кутаз тунвайди я. Идаз ихь-
I89
тин са вакъиадини шагьидвал ийизва. Хабар хьайи кьван ити-мар, цив ацIурнавай къапар гваз атайла, Гьамид кьве гъил кьве жибинда аваз атана. Ада гьич са кIарас кьванни юзурнач. Куз-вани, жегьеннемдиз, куьтягь жедал курай лагьана. Кузвай яди-гардал кIватI хьайи инсанрикай садаз цIай ягъай касдин къа-ралту акуна. Директорди фикирдиз къачунач. Гила я жаваб гу-дай кас авач, я тIвар-ван авай, вичин багьа чан чи бахтуниз жъурбанд авур Асали Гъалибан кIвал-югъ, ядигархана амач. Им эхиз жедай кар яни бес?
Кьвед лагьай макъала пуд лагьай чина чапнавай. Ина Вара-къарин емишлухда хейлин багълар зулун ятар тагана кьуран-вайди къейдзавай. Жагъунар тахьуниз килигна, мал-къаради-ззд жегьил тарарилай чкалар алудзавай. Директордиз я къведай писан емишрин бегьердикай, я фялейрин дуланажагъдикай хабар авач. Ам вичин идарадиз къвезва, инай хъфизва.
Кьве югъ арадай акъатайла газетди сифте чинал «Дустуни дуст тебрик ийизва» тIвар алай макъала чап авуна. Ада жемят-рик жуьреба-жуьре гьиссер кутуна. Ихтилат Салегьакайни Бег-дикай физвай. Абуру кьведани санал мектебда кIелнай. Сад
•илимдин рекьяй, муькуьди багъманчивилин рекьяй пешеламиш хьана. Ичерин сувар къаршиламишдайла, Салегьа Бегдиз теб-рикдин тел ракъурна. Дустуни дустуниз цIийи ичер мубарак авуна. Газетди Салегьан телдай ихьтин гафар чап авуна: «Къа-зибег бубади хьиз, вунани халкьдин гьукуматдик лайих пай кутуна. Вахъ мадни еке агалкьунар хьурай».
Ичерин сувар тухудайла Бегди Салегьан тел кукIвар авурди гзафбуруз акунай. Гила абуру фикир ийизвай: им вучтин кIва-лах хьурай? Гагь кукIварзава, гагь газетдиз акъудзава. Течи-дай ксари кьведални шадвал авунай.
Амма кьве югъни алатнач, газетди ихьтин са макъаланичап авуна: «Заз са суал ава». «Заз рагьметдиз фейи зи бубадивай ван хьанай хьи, ам Кълинж Салегьахъ галаз са юкъуз аскердиз фена. Чеб са чкада хьана, дяведин савашрани са вахтара гьатна. Амма аскеррин арада хьайи рахунриз килигайла, Салегьа вичин кIвачел хер авуна. ИкI ам набуд хьана, аскервиляй кат хъувуна. Хьуруьз хтун тавуна, ада кьве йис кьван къачагърихъ галаз тамара кечирмишна. Ингье дяве куьтягь хьайидалай инихъ гзаф йисар алатнава. Кълинж Салегь дяведин игит я лу-тьуз, гьадаз датIана гьуьрмет ийизва. Зани ийизва. Идалай кьу-лухъни ийида. Амма гьамиша рикIик гиман ква. Жемятди ха-
•лис игитдиз гьуьрмет ийизвани, тапандаз? Заз чириз кIанзава. Къуй Кълинж Салегь чидай ксари ва я ада вичи газетда лугьу-рай: вич вучтин кас я? КIвачел алай хер ни авурди я?»
Вичинни Салегьан кьилер газетди гатазвай вахтунда Гьамид хуьре авачир. Адаз яргъал чIехи меркездиз рехъ акъатнавай.
I90
Ина Селвана духтурханада къатканвай. Аял-куьял тахьун кьве-дазни еке дерт тир. Гила умуд атIанвай. Папахъ галаз духтурар ничизни килигнай.
— Квез аялар тахьунихъ са себебни авач... Гила авач... — ла-I ьана Селвана духтурханадай ахъа хъийидай вахтунда хъукъ-най, желеб, вични какур хьанвай дишегьлиди.— Гила хъфейтГа жеда. Шуьд вацралай квелай тел гуьзетда. Жеда квез балаяр.
Амма рекьиз вахкай тапшурнамада Гьамидаз Селванадилай-ни гзаф насигьатар ганвай, дарманарни кхьенвай.
— Аквазван ваз,— лагьана Селванади мугьманханадиз хтай-ца,— ваз тум кутун тавуна бегьерар кТанзавай. Вуна эвелни-эвел?кув сагъар хъия.
— Зун гьамиша сагъ я, духтурди гьакIа гайи теклифар я.
— Де ша тIун... Ви вил захъ исятда галани?
Гьамида гьарус яз хъверна. РакIарив фена, ада дапIардиз куьлег яна. Папан патав хтана далудихъай юрф кьуна, вичив чуькьвена. Гьасятда сив сиве гьатна, кьведни къизмиш хьана»
— ДакIаррин куьрсагар хьайитIани сад садав агуд. Гьикьван
•жв аватIа-ку.
Селванади месин къалпагъ алуддай чIавуз Гьамид дакIаррал гьавалат хьана. Ювалевай экв са кьадар тIимил хьана.
— Дегь,— лагьана ада булушкадин вини дуьгмеяр ахъайиз-пхъайиз. Ракъин ишигъ аку. Ам дуьз месин винел ала.
— Хьурай ман.
— Ракъиниз чун месик къугъваз аквадачни?
— Акурай ман. Я акун вучиз ийизва? Ам инсан туш хьи, Гакъинал чан алач.
— Ваз алач — заз ала. Заз ракъинихъай регъуьда. Селванадивай сиве гаф куытягьиз хьанач. Гъуьлуь адан пуз-миш хьанвай пIузарар вичин пIузаррал кIевирна.
Пакад юкъуз гъуьлни паб чIехи меркездай гъвечIи меркездиз, анайни, энгел тахьана, Рагълах патаз рекье гьатна. Автобус инсанрив ацIанвай. Мехъеррикай хъфизвайбур я лугьуз, итимар на папар, гзафни-гзаф жегьиар, ван хкажна, рахазвай. Ара-ара дишегьлийри «Перизада, гьай, гуьзел яр!» мани лугьузвай. Абу-|)ув тафтни кеменчи гвай. Автобус дарискъал яз, жегьилри, кIва-
•iep чиле эцягъиз, алай чкадал кавхаярни язавай.
Кьелен шегьердин мукьварив гьаваяр цуру тиртIани, яргъаз пкъатирдавай цав ачух жезвай, зулун эхир тиртIани, чими га-|)ир акъатнавай. Гьуьлуьн къерехдивай физвай вахтунда балугъ-дин Ба кьел квай цин гьаваяр нерихъ галукьзавай.
Мензил яргъиди тир. Тахта хьтин дуьзенда анжах инал-анал I ьуьлуькай гарари хкудай яд кIватI хьанвай гъвечIи вирери, | уьзгуьди хьиз, нурар гузвай.
Гъуьлуьхъ галаз са ацукьагандал динж хьанвай Селвана,,
I9I
кьепIинавай аял хьиз, кьил адан къуьнуьв игисна, сует хьанвай. Адан фикирар инихъ-анихъ чкГанвай. Амма мез гьамиша тIаз-вай сарал элкъведай жуьре, адан фикирарни рикIик квай аял-динди тир. Яраб вичиз са бала мус кьисмет жеда, гила вич сагъ хъхьанвани, тахьайтIа аял тахьунин себеб гъуьл яни, лугьуз ам вич вичел машгъул тир. Автобусдин дакIардив ацукьнавай Гьамидан кьилизни ара-бир аялдин дерт къвезвайтIани, адаз маса дердерни авай. Вичиз Индиядиз рехъ акъатнаваз, Бегова ам атТанвай. Яру Няметни ада вичел илитIнай. Идани вич сай-I тиишзавачир. Вичи «як» лагьайла, ада «вак» лугьуз жаваб гуз-д вай. Асали Гъалибан ядигарханадик цIай акатунни Гьамида;! дерт хьанвай. КТвалер чеб эцигиз хъжедай, эцигунни адан къас'I тир, амма канвай антикьа шейэр мад жагъин хъийидачир.
Гьамидан рикIе мад са карди цIархарзавай. Вичел Беговг Яру Нямет илитТай вахтунда адаз фир-тефир чка хьанач. Хъе.I ргана, налугьуди, им хъуьтIуьн цикIиз еке цIал эцигнавай тIач я. Эхирни вуна заз къастар ийизва кьван. Бегов, за вазни ийида,
-дагьана, ада министрдиз кагъаз ракъурна. Къуй и элкъвей лацу чин алай касдиз чир хьурай Бегован амалар, ада емишлуха! тарашзавай къайдаяр. Сад лагьайди, жегьил багълари гьеле ру-гуд лагьай йисуз бегьер гуз башламишзаватIани, абурун еми-шар планрик кутазвач. КIватIзавай кьван емишар къейд тийид хиритIиз, къазанжи Беговани адан имид хва Челеба, гьак! мад-ни пуд касди незва. Кьвед лагьайди, гьар йисуз трестда I20— I30 га багълар авачирбур яз гьисабйз, чуьнуьхзава. Абурай къвезвай бегьерни муьфтехур тГуьниз акъудзава. Ибур дуьм-дуьз делилар я. Къастунал мягькем, Беговавай маса къачуз те-