Мевзу. Багълайыджысыз муреккеп джумлелер.
Дерснинъ макъсады: Багълайыджысыз муреккеп джумле акъкъында малюмат бермек.
Суаллер:
1. Муреккеп джумлелернинъ чешитлери.
2. Багълайыджысыз тизме муреккеп джумлелер.
3. Багълайыджысыз табили муреккеп джумлелер.
БАГЪЛАЙЫДЖЫСЫЗ ТИЗМЕ МУРЕККЕП ДЖУМЛЕЛЕР
Багълайыджысыз тизме муреккеп джумлелер эки я да экиден зияде бири дигерине бойсунмагъан къысымлардан ибарет олур. Олар, интонация ярдымынен багъланып, тизим ве мана хусусиетлери боюнджа къошма, кенишлетме, тенъештирме ве къаршылыкъ маналарны бильдирилер. Багълайыджысыз тизме муреккеп джумлелер багълайыджылы тизме муреккеп джумлелерге белли бир дередже якъын олурлар. Чюнки базы бир тизме багълайыджыларны багълайыджысыз тизме муреккеп джумлелернинъ теркибинде манасыны денъиштирмеден ишлетмек мумкюн. Меселя: Арадан бир ай къадар кечти, трактор унутылып кете язгъан эди(У.И.). Ольчештиринъ: Арадан бир ай къадар кечти, ве трактор унутылып кете язгъан эди.
1.БАГЪЛАЙЫДЖЫСЫЗ КЪОШМА ТИЗМЕЛИ МУРЕККЕП ДЖУМЛЕ
Къошма мананы анълаткъан джумленинъ теркиби эки, экиден зияде предикатив къысымлардан ибарет олур. Бойле джумлелернинъ предактив къысымлары адий джумлени анъдыралар ве иш-арекетлери бир вакъыт ичерсинде я да тюрлю вакъытта олгъаныны бильдирир. Тюрлю вакъытта олгъан иш-арекет арды-сыра бири-бирининъ артындан ве бири-бирине бойсунмадан олып кечер. Къошма джумлелерде предикатив къысыларнынъ хаберлери эксериет фииллернинъ бир сой заман шекиллеринен ифаделенирлер. Мисаллер: Кими ята, кими отура(М.Аб.). Чокъ сувлар акъты, чокъ денъишмелер олды (Э.У.). Япракълар тёкюлир, тереклер союныр, чечеклер солар, тогъайлар сарарыр, кунеш кусер …(Ю.Б.). Муреккеп джумлелернинъ къысымларында хаберлер я шимдики заман, я кечкен заман я да келеджек заман фииллеринен ифаделенип келирлер.
Эгер бойле джумлелернинъ теркибинден къайсы бир предикатив къысым тюшюрильсе я да янъы бир къысым келип къошулса, онынъ грамматик манасы денъишмез, лякин джумленинъ мундереджеси эксильмек я да кенишленмек мумкюн. Бойле джумлелерге ачыкъ сыралы багълайыджысыз тизме муреккеп джумле дейлер. Кимерде хаберлер фииллернинъ башкъа тюрлю заман шеклинде де ифаделене билир. Меселя: Ягъмур энди сийреклешти, кок гудюрдилери узакълардан эшитиле(Э.Ал.). Багълайыджысыз муреккеп джумлелерде текрарлангъан сёзлер саюв интонациясынен берабер джумле къысымларынынъ багъ мунасебетини къавийлештирип келирлер. Мисаллер: Кими ята, кими аякъ устюнде ынърана. Баягъы дертлер сёуюльди, баягъы адамларнынъ къулакълары чынълатылды.
Къошма джумлелерде иш-арекетнинъ бири-бирининъ артындан олып кечкени «сонъ», «сонъра», «онынъ артындан» деген сёзлер вастасынен бильдирилир. Меселя: Башта о адамнынъ къаерли олгъаны сорала, сонъ отряддан тыпкъы шу район я да койден олгъан партизан тапыла(З.Н.).
2.БАГЪЛАЙЫДЖЫСЫЗ КЕНИШЛЕТМЕ ТИЗМЕЛИ МУРЕККЕП ДЖУМЛЕ
Кенишлетме джумленинъ экинджи предикатив къысымы, биринджи предикатив къысымдаки къайсы бир джумле азасы акъкъында хабер берип, бутюнлей джумленинъ теркиби, мундереджесини кенишлетир. Биринджи предикатив къысымда кенишлеткен джумле азасы эм экинджи дередже, эм де баш азалардан ола билир. Мисаллер: Разведчик-самолёт арткъа чевирильди, биз оны козьден къачырмаймыз. Истисалнен комунизм къуруджылыгъы амелияты арасында багъ эп зияде къавийлеше, олар джемиет инкишафынынъ бутюн кетишатына эп осюджи тесир япалар(Л.Б.).
Кенишлетме джумлелерде биринджи къысымда кенишлетиледжек азанен экинджи къысымында, оны иза этип, замирнен ифаделенген аза арасында манаджа багъ мунасебети пейда олур. Эки джумле азасы арасындаки багъ мунасебети озьлерининъ къысымларындаки багъны къуветлендирип келирлер.Кенишлетме джумлелерде, къошма джумлелерге бакъкъанда, иш-арекетни ифаделеген вакъыт мунасебетине эмиет берильмез.
3.БАГЪЛАЙЫДЖЫСЫЗ ТЕНЪЕШТИРМЕ ТИЗМЕЛИ МУРЕККЕП ДЖУМЛЕ
Тенъештирме джумлелернинъ къысымлары бири-биринен ольчештирилир. Оларнынъ фаркъы ве умумий хусусиетлери бельгиленир. Бойле джумлелернинъ къысымлары адий джумле-
4. БАГЪЛАЙЫДЖЫСЫЗ КЪАРШЫЛЫКЪ ТИЗМЕЛИ МУРЕККЕП ДЖУМЛЕ
Каршылыкъ джумлелернинъ къысымларында ифаделенген фикир, иш-арекет бири-бирине къаршы къоюлыр. Эксериет джумленинъ биринджи къысымында тасдикъ мана ифаделенсе, дигеринде никяр манасы анълатылыр. Тенъештирме джумлеге бакъкъанда, къаршылыкъ джумлелернинъ биринджи къысмында эксериет сонъунадже там мана ифаделенмейип, экинжди къысымда къаршылыкъ мана талап этилир. Мисаллер: Къолуны омузыма узатаджакъ олды, мен четке бурулдым. (Ч.А) Яш инженернинъ озь истегинен янъы ер къуруджылыкъ трестине чалышмагъа кеткенине учь ай олды, эвге даа бир мектюп кельмеди. (Р.М.) Бу байрам ялынъыз ленинградларнынъ байрамы дегиль, бутюн совет халкъынынъ енъиш байрамы. (Р.Х.)
2. БАГЪЛАйЫДЖЫСЫЗ ТАБИЛИ МУРЕККЕП ДЖУМЛЕЛЕР
Багълайыджысыз табили муреккеп джумлелер теркибинде бири дигерине мана, тизим ве интонация вастасынен таби олып кельген эки къысымдан ибареттир. Таби этиджи къысым—баш джумле, таби олгъан къысым — таби джумле деп, адлаймыз. Табили багълайыджысыз джумлелер, тюрлю мана мунасебетлери бильдирип, шойле ченштлерге боюнирлер: себеп, нетидже, макъсад, вакъыт, шарт, тамамлайыджы, изалама.
1. БАГЪЛАЙЫДЖЫСЫЗ СЕБЕП ТАБИЛИ МУРЕККЕП ДЖУМЛЕ
Себеп муиасебетини бильдирген джумлелерде баш джумле таби джумледен эвель келир. Таби джумле, баш джумледен сонъ келип, онынь иш-арекетинден кельген себебини анълатыр. Бойле джумлелер багълайыджылы себеп джумлелерге бир дередже мунасебетте олур; «чюнки» багълайыджысыны джумле манасына тесир олмадан багълайыджысыз себеп джумлесинде ишлетмек мумкюн. Меселя: Сусанна, айды джыйыштыр столунъны, кабул битти. (Ч. А.) Ольчештиринъ: Сусанна, айды джыйышьыр столунъны, чюнки къабул битти.
2. БАГЪЛАЙЫДЖЫСЫЗ НЕТИДЖЕ ТАБИЛИ МУРЕККЕП ДЖУМЛЕ
Нетидже мунасебетини бильдирген джумлелерде таби джумле баш джумледеки олгъан иш-арекетнинъ нетиджесини бильдирир. Бойле джумлелерде, иш-арекетнинъ арды-сыра олып кечкенинден, къысымлары шекильдже адий джумлелерни анъдырып «онынь ичюн», «демек», «ве» деген багълайыджы ве багьлайыджы вазифесинде кельген сёзлернен ишлете билирлер.
Лякин манаджа табилик мунасебетни ифаделеп келирлер. Меселя: Бундан сонъ дженк башлады, биз бири-биримизнен корюшмедик. (Э. Ч.) Ольчештиринъ: Бундан сонъ дженк башлады ве биз бири-биримизнен корюшмедик. Бундан сонъ дженк башлады, онынъ ичюн биз бири-биримизнен корюшмедик.
3. БАГЪЛАЙЫДЖЫСЫЗ МАКЪСАД ТАБИЛИ МУРЕККЕП ДЖУМЛЕ
Макъсад мунасебетини бильдирген джумлелерде таби джумле баш джумледе оладжакъ иш-арекетнинъ макъсадыны бильдирир.
Баш джумледе хабер биринджи шахыста кельген истек я да эмир фииллеринен, таби джумледе исе хабер учюнджи шахыста кедьген эмир-истек фииллеринен ифаделенир. Таби джумле «не макьсаднен?», «не ичюн?» деген суаллерден бирине джевап олып келир. Мсселя: Энди тындырмакъ истейим, бир даа агъызыны ачмасын. (ІО. Б.) Ольчештиринъ: Энди тындырмакъ истейим,(не макъсаднен?), (не нчюн?) бир даа агъызыны ачмасын. Айды, огълум,кетир баланы ёлдан, ятып юкъласын. (Ч. А.)
112-мешгь. Багълайыджысыз табили муреккеп джумлелернинъ чешит- лерини тайинлеп, маналарыны анълатынъ, хаберлер насыл фииль шеклинен ифаделенгенини изалакъ
1. Боразанны къычырт, къайткъанымызны тап чалашта эшитсинлер. (10. Б.) 2. Халпль байнынъ текрар чырайы бозулды, «тефтиш» сёзю оны къоркъузды. (Дж. Гъ.) 3. Къызгъа келир юз киши, алып кетер бир киши. (Ат. с.) 4. Азыр олунъыз: мусафирлер келе. (Р. Т.) 5. Бир талайдан гудок янъгъырады, пассажирлер вагонларгъа чапыштылар. (Р. М.) 6. Огюзи ёкъ аранда, къайгъысы ёкъ боранда. (Ат. с.) 7. Мен салкъындан къоркъмайым, чёль дурагъында ава эр вакъыт бойле. (Ч. А.) 8. Кеч олды, кетейим. (М. Д.) 9. Яваш чыкъайыкъ, балалар уянмасын. (Дж. Гъ.) 10. Энди Авагъа чап, келин эт къавурсын (Ю.Б.)
4.БАГЪЛАЙЫДЖЫСЫЗ ВАКЪЫТ ТАБИЛИ МУРЕККЕП ДЖУМЛЕ
Вакъыт мунасебетини бильдирген джумлелерде таби ве баш джумледе иш-арекетнинъ вакъыт мунасебети ифаделенир. Таби Джумле баш джумледен эвель келир.
а)Таби джумледе иш-арекет эвельдже башлай ве сонъуна етмей, баш джумледе сонъджа башлагъан иш-арекет белли бир къыскъа вакъыт арасында берабер олып кече ве девамлай. Меселя: Динара мектептен чыкъып етиштирмеген эди, узун софа бою онъа къаршы Солидат Махмудова адымламакъта эди. (С.Э.)
б) Таби джумледе иш-арекет девамлангъан вакъытта, баш джумледе сонъджа башлангъан иш-арекет олып кечер. Белли бир къыскъа вакъыт арасында таби джумленен баш джумленинъ иш-арекети берабер олып кечер. Меселя: Олар ерлеринден турмакъта эдилер, ичери партия тешкилятынынъ секретары Курбанбеков кирип кельди. (Ч. А.)
Таби багъ баш ве таби джумлелернинъ тизилювинден кельген манасындан ифаделенир, чюнки таби джумлелер, озь башына къулланылмайып, баш джумленинъ мейдангъа кельмесини талап этер.
5. БАГЪЛАЙЫДЖЫСЫЗ ШАРТ ТАБИЛИ МУРЕККЕП ДЖУМЛЕ
Шарт мунасебетини бильдирген джумлелерде таби джумледе къоюлгъан шартлар баш джумледеки иш-арекет насыл оладжагъыны анълатыр. Таби ве баш джумлелерде назарда тутулгъан иш-арекет арды-сыра бири-бирининъ артындан олып кечеджегинден себеп, бойле джумлелерде шарт манасынен берабер вакъыт манасы да келип къошулыр. Меселя: Сиз кирерсиз, сонъ къабакъ манъа патлар. (С. Э.) Бу джумледе шарт манасынен берабер вакъыт манасы кельгени де корюле. Бойле джумлелерге вакъыт манасыны анълаткъан сезлерни къошмакъ мумкюн. Ольчештиринъ: Къачан сиз кирерсиз, сон къабак манъа патлар. Таби ве баш джумлелернинъ хаберлери шимдики- келеджек (даимийлик) заман фиилининъ шеклинен ифаделенир. Шарт джумлесннинъ башкъа сойларында ялынъыз шарт манасы ифаделенир. Таби джумленинъ хабери учюнджи шахыста кельген эмир-истек фиилинен ифаделенир. Меселя- Къызынъ гузель олсун, огъул тапылыр (Ат. с.) финлинен де ифаделенир.
Таби джумленинъ хабери экинджи шахыста кельген эмир фиилинен де ифаделенир. Машинанынъ копчеклерини чыкъар, мен оларны къабул этерим. (Л. Б.) Таби джумленинъ хабери кечкен заман фиилинен ифаделенир; сес фиильнинъ биринджи эджасында котерилир ве ургъу эджагъа авушыр. Меселя: Ишинъ битти, бригадагъа кетерсинъ. (Л. Б.) Баш джумледе хабер шимдики-келеджек заман, я да эмир фииллеринен ифаделенир.
6. БАГЪЛАЙЫДЖЫСЫЗ ТАМАМЛАЙЫДЖЫТАБИЛИ МУРЕККЕП ДЖУМЛЕ Тамамлайыджы мунасебетини бильдирген джумлелерде баш джумленинъ хабери баш джумледе анълатылгъан мананынъ битмесини сорар. Баш джумледе хабер тарафындан идаре этильген тамамлайыджы олмакъ керек. Онынъ олмагъаны инюн баш джумленинъ хаберине багълы олып таби джумле келир. Баш джумленинъ хабери «айтмакъ», «дуймакъ», «зан этмекъ», «фарз этмек», «бильмек», «сезмек» ве башкъалары киби фин лернен ифаделенир. Мисаллер: Биз, медсанбаткъа кельген сонъ, бильдик, окъчулар, дивизиясы шу тар кечиттен сагъ-селямет кечип олгъан. (Л. Б) Озюнъ корип турасынъ, адым сайын чукъур. (С. Э.)
Бу джумлелерге мана денъншмеден «ки» багълайыджисыны кирсетмек мумкюн. Ольчештиринъ: Озюнъ корил турасынъ ки, адым сайын чукъур. Демек, багълайыджысыз тамамлайыджы табили муреккеп джумлелер багълайыджылы тамамлайыджы джумлелернинъ бу чешитине синоним оларакъ ишлетиле билир.
7 БАГЪЛАЙЫДЖЫСЫЗ ИЗАИЙ ТАБИЛИ МУРЕККЕП ДЖУМЛЕ
Изаий мунасебетини бильдирген джумлелерде таби джумле бутюнлей баш джумлени я да тек къайсы бир азаны изалап келир. Бойле джумлелернинъ теркибине иза манасыны анълаткъан ве багълайыджы вазифесинде кельген «яни» деген сез кирсетиле билир. Меселя: Эксерий эркеклер балкъуртларгъа бенъзейлер: (яни) зувулдап келир, чакъып шиширир, учар кетерлер. (Р. М.) Эксерий баш джумледе замирлер ишлетилир. Олар къайсы бир аза иза олунмасына ярдым этер. Меселя: Къарарынъыз, сёз келими, шу манада оладжакъ: Зульфукъар алчакълыкъ япты. (Р. Т.)
Эвге вазифе: Берильген малюматны огренмек