10.
Боря урдк кевтән, өдр дуталго станцур ирәд, эшелон болһнд эцкән тосна. Дегд генәртә кевәр эцкән күләнә.
Поезд йовҗ одсна хөөн көвүн кесгтән ардаснь хәләһәд, гейүрәд зогсна.
«Эцкнь генткн күрәд ирхнь яһна», – гиҗ би дотран күсл кеҗ саннав.
Дәкҗ өңгәлт уга болхла, Боря нан тал орҗ ирнә.
Нег дәкҗ тер сурв:
– Бадма, чи юн гиҗ санҗаначи, мини бааҗа әмд-менд ирхий?
– Ирлго яах билә. Аштнь ирхмн, – болҗ би ицлтәһәр көвүнд хәрү өгүв.
Борян чирә мини халун үгәс герлтсн болад одв.
– Бадма, чи эцкән таньдвчи? – гиҗ көвүн генткн сурв.
– Таньлго яах биләв, – болҗ Борян сурврас би инәвв.
– Чи бичә инә. Би эцкән таньдгов. Мана бааҗа дән экләд уга бәәтл цергт мордсн бәәҗ.
– Зургнь бәәнү?
– Бәәнә. Мини бәәдлтә.
– Уга, чи эцкиннь бәәдлтә болхч. Би Боряг чикәр ухалдг дастха гиҗ зүткдг биләв. Хаҗһр келсн тоотынь дор ормднь чиклдг биләв. Көвүн зәрмдән өөлдмн, болв икнкднь нанла зөвшәрдмн.
Тер ода хаҗһр келчксән медәд, нанд төрүц талдан сурвр өгв:
– Чи хальмг тег үзлчи?
– Үзләв. Чи бас үзсн болхговч, – гиҗ би итклтәһәр келҗәнәв.
– Тиигхд би бичкн бәәҗв. Ода ухалхнь-ухалхнь – медгдҗ өгхш. Мана баав мел хальмг тег гиһәд келәд һарна. Чи нанд тер теегин тускар келҗ өгхнчн? – болҗ Боря нанас сурв.
Би көвүнә сурвриг күцәвв. Хойр һаран стол деер кирслҗ тәвәд, деернь толһаһан дерлчкәд, мини келсн тууҗ Боря соңсв. Аш сүүлднь тер сурв:
– Сивр сәәний аль хальмг тег сәәний?
Би әәмҗ одув, юн гиҗ хәрү өгхнь медгдҗәхш.
– Дассн дассндан болхгов, – болҗ, терүнә сурврас гетлхәр дальтрҗ келүв.
– Уга, чи чикднь хәрү өг, – гиҗ Боря ээрв.
– Сиврин улст – Сивр сән, хальмг улст – тег сән.
– Тиигхлә яһад маниг нааран авч ирсмб?
Би Боряд уурлув. Тер хальмг күн болһна уханд бәәсн сурвр өгв. Болв эн сурврт хәрү өгх негчн зөргтә күн уга билә. Учр тиим болсар, тер җилмүдт күн иим сурвр өгдго билә. Үнәртнь келхлә, зәрмснь эн сурврт хәрү өгхәр седдмн. Зуг тер хәрү — худл билә, терүг захин күн меддг бәәсмн. Төрскн һазр-уснасн ууҗмд бәәдг болвчн, сул йовхин төлә, эн худлыг үннд тоолх кергтә билә, тер учрар тәвсн хөвдән һунддг арһ уга. Боряд уурлсн би шүрүтәһәр ормасн босад, хаҗудан бәәсн шир, кисть авад, буру хандад, зурҗасн зург талан хәләҗ келүв:
– Болх-болшго сурвр бийдм бичә өг!
– Чи сурврас бичә дәлтр, – гиҗ Боря, медәтә күн кевтә, цецнәр келәд, мини ардас босч ирв.
Көвүнә сурврт хәрү өглго бәәҗ болшгог би медүв.
– Яһад гихлә – дәәнә цаг. Дән дотр келн-әмтн биш, бүкл орн-нутг догдлдмн…
– Чи бичә уурл, – гиҗ Боря намаг тогтнулв. – Би чамас суршго биләв. Баав сур гилә. Чамаг сурһульта, ухата көвүн гинә.
– Би сурһульта бишв, би һәргтәв, – болҗ урдкасн үлүһәр би шүрүлкүв.
Боря нан тал хәләһәд, ээмән хүмчкәд, хусм модан түшәд йовҗ одв.
«Эн хусм модан яһад эс хайдг күн болхув», – гиҗ би көвүнә ардас терзәр хәләҗәһәд санув.
11.
– Би дуулхар бәәнәв, – гиҗ Боря маңһдуртнь нанд келв.
– Альд дуулхмчи?
– Станц деер. Салдсмудта поезд ирсн цагт.
– Юңгад дуулҗахмбчи? – гиҗ би алң болув.
– Өдмг олх кергтә.
Би саналдув. Боря цәәлһв:
– Баавд чинә-күч орулҗ авх кергтә. Эс гиҗ гемнь гедр хәрн гиҗәнә.
«Бәәдлнь, талдан эв уга болад, арһ ядсн үүл», – гиҗ би санҗанав.
– Дуулҗ чаддвчи?
– Чаддв.
– Альков, дууллч.
– Сәәхн юмбчи!.. Наад бәрхәрий…
– Би чамаг кезә наад бәрдг биләв!
– Мини келсн үгиг мел гетәд һарналмч…
Би улан кенчрт бичҗәсн лозунган цааранднь экләд бичүв. Боря нүдән авлго мини кеҗәх көдлмш хәләҗәнә. Урлнь гүвр-гүвр гиһәд көндрәд бәәнә. Дуулх дуунань үгмүд дотран давтад, тодлҗ авчах болҗ нанд медгдв. Көвүн ардасм өөрдәд, эвцсн дууһар келв;
– Не, соңс.
Борян келсиг эс соңссн бәәдлтәһәр, би үзг болһиг кев-янз һарһад, ик кинәнәр бичҗәнәв.
– Соңс гинәв! – гиҗ көвүн намаг ээрв. Би көвүн тал эргүв.
Боря бичкн хойр һаран өмнән атхҗ бәрәд, чееҗәрн әрвҗго уралан өкәһәд дуулв:
Өрүлҗ һарсн шар нарна толян
Өвснә бүчр деернь мандлна,
Өвснә бүчрин ке-һооднь дурлхшв,
Өрчинчн хойр-һурвн товчдчнь дурлнав.
Көвүн дууһан төгсәһәд сурв:
– Не, ямаран?
– Му биш. Зуг келдг ду дуулсн цагтан биилхмн, һаран өргәд делх кергтә.
– Биилҗ чаддго болхла, яахмби? – гиҗ Боря төгрг хар нүдәрн түргн-түргн чирмәд келв.
– Дасх кергтә.
– Не, тиигхлә, чи амарн айс цокҗ өглч, би бииләд хәләсв, – болҗ көвүн келв.
– Би айс меддгов, – гиҗ би үнән келүв.
– Э-э, хәәмнь, ода күртл альд йовсмбч, – гиҗ намаг дамбрлад, Боря хойр һаран, шинкән экләд нисхәр бәәх һәрдин һууҗмлын далваг кевтә, хойр талан деләд, амарн айс бийнь дуулад, дор ормасн тошад һарв.
– Хәдрис, хәдрис! – гиҗ би көвүнд сүрә өгүв. – Көлән мульҗх кергтә, хойр өскәһән цокад дуһрад одх кергтә… Хәдрис, хәдрис!..
Ермотик орҗ ирв. Үүдн тал нурһан өгәд биилҗәсн көвүн узловой станцин партийн комитетин сегләтр орҗ ирсиг үзҗәхш. Боряд докъя өгхәр седхләм, Ермотик барун һариннь дунд хурһар аман зааһад, бичә ду һар гиҗ нанд закв.
– Не, ямаран? – гиҗ Боря бииһән зогсаһад сурҗана.
– Хорошо, очень хорошо, – болҗ, көвүг хальмгаһар нанас юуна тускар сурсиг тааҗ медәд, мини ормд Ермотик хәрү өгч магтв.
Көвүн чочн тусхларн, ардан генткн эргәд, сегләтриг үзәд, гүүҗ одад бешин ард орв.
– Бичә булт, нааран һар, – гиҗ көвүн тал өөрдәд, толһаднь бәәсн хаһрха хар тиирцгинь авад, үсинь иләд Ермотик келв.
Көвүн маштг залуһин сү дораһур һульдрҗ һарад, зулхар седв, болв Ермотик хар тиирцгинь үзүләд келв:
– Махлаһан ав.
Боря тиирцгән шүүрч авад, ардан үүд цокҗ хааһад, һаза һарад гүүһәд йовҗ одв.
12.
Борян түрүн үзүлсн билг-эрдмнь ик диилвртә болв. Салдсмуд көвүг селгәдәр сүүһәснь авч өрглдәд, вагон талан дахулҗ одад, вещмешокасн цаһан шикр, хатасн өдмгин тасрхас өгцхәв.
– Боря, Боря, Боря… – гилдҗ тедн дуудлдад, көвүг дәкн-дәкн теврлдәд, өрчдән шахад, халхаснь үмслдәд көл-көдлцхәв.
Нег офицер көвүнд банкта тушенк өгв.
Борян хавтхс хот-хоолар дүүрәд, көвүнә бөөр, ус икәр уусн бүрүһин бәәдл һарад, тертәһәд бәәв. Офицерин өгсн консервиг дүрдг хавтх уга болхла, нег салдс ноһан өңгтә бор көрсн киилгиг авч ирәд, зах талкинь ханцарнь бооһад, дорва кеһәд, Борян хавтхд цуглрсн цуг хотынь дотрнь дүрҗ өгв.
Поезд көндрәд һархла, Боря киилгәр кесн дорвата хот-хоолан әрә дааҗ үүрсн, мини көдлҗәсн улан шуһуд орҗ ирв.
Көвүнә нүднь дегд ик байрас, шатҗах цог мет, асад бәәнә.
– Ода баав минь үкшго! – гиҗ Боря ик омгтаһар байрлҗ келв.
Көвүн киилг-дорваһан уудлад, мини өмн стол деер кесг зүсм өдмг тәвв.
– Эн чамд…
– Ханҗанав, үр, зуг эдничн авшгов, – болҗ өдмгинь һарарн цааран түлкүв.
– Негл сәәхн авхч, – гиҗ Боря ик санамрар келҗәнә. – Альков, нүдән аньлч.
Би нүдән аньвв.
– Аман аңһа!
Би аман аңһавв.
Көвүн мини амнд нег юм шурһулад оркв. Удлго амн дотркм әмтәхн шүлсәр дүүрв.
– Бас авнчи? – гиҗ Боря дорваһан зааҗ сурв.
– Уга, би эн өгсичн авшгов, – болҗ, хойр һарарн стол деер тәвсн өдмгин тасрхасиг хамҗ авад, дорваднь дүрҗ өгхәр седүв.
Көвүн киилг-дорва деерән элкдәд унчкад, ик итклтәһәр давтв:
– Нег сәәхн авхч.
– Чи хальмгин йос бичә эвд, – гиҗ би аш сүүлднь Боряд цәәлһҗәнәв. – Залу күн түрүн олвран эврәннь гер талан авч хәрдмн.
– Үнәрий?
– Үнәр.
Көвүн стол деер бәәсн өдмгин тасрхасиг хамад дорвадан кеҗ авад, ормасн босв:
– Баавдан авч одад байрлулнав.
13.
Маңһдуртнь Боря далдан алг-цоохр дорваг алс цокад үүрсн станц тал ирв.
Саак тайгнь һартнь йовна. Көвүг орҗ ирхлә, би келүв:
– Эн хусм модан хайчк.
– Хайҗ болшго.
– Хатуч күүнә темдг тер, – гиҗ көвүг би хордхаҗанав.
– Э-э, чи, үр Бадм, алдг медҗәнәч. Энчн нанд үнтә модн. Түрүн үкр хәрүлхәр һархларн, аав Далчас утхинь сурад, кеерәс керчҗ авлав. Хайшгов.
Көвүнә цецн ухан намаг икәр байрлулсн деерән, әәсим күргв. Дегд цецн күн удан бәәдмн биш гиҗ, мана ээҗ келдг билә. Тер худл болтха гиҗ би санҗанав.
Эн өдр цергә улста эшелон ирсн уга. Көвүн асхн күртл мини өөр эргәд бәәв.
«Крокодил» гидг эрсин газетин зургуд зурад дуусчкад, бидн Борята хоюрн стол деер сууһад, көлән унҗулчкад, кесгтән күүндвидн.
– Ик болсн цагтан кен болхар бәәнәч? – гиҗ көвүнәс би сурув.
– Чамла әдл зурач, – болҗ көвүн ухаллго хәрү өгв.
– Боря, би зурач бишв. Зурач болхин кергт сурһулинь дасх кергтә… Нанд тиим медрл уга…
– Тер зурсн зургчн зург биший? – гиҗ көвүн эрсин газет тал зааҗ сурв.
– Энчн харҗахар юмн.
Боря, ик хаҗһр һарһсн мет, номһрад, ээмән хүмҗ келв:
– Би чамаг йоста зурач болһҗалав.
– Сурһулинь дасх кергтә, – гиҗ би көвүнә өмн башрдхларн келүв.
– Түүгичн би меднәв. Бааван эдгсн цагт би бас школд орнав. Зуг цаасн, дегтр уга.
– Э-э, Боря, толһа менд бәәсн хөөн цаасн, дегтр олдх! Санаһан бичә зов! – гиҗ би көвүнә седкл байсахар зөрц өргмҗтәһәр хәәкрүв.
– Чи нанд шин ду дасххнчн, – болҗ Боря нанас сурв.
– Не, соңс:
Чинртә улан туган
Чигтхләд деерән делский!
Һурвдгч үйин пионермүд,
Һариннь бульчң чаңһай!..
– Уга, чи нанд өдмг олх ду дасх, – гиҗ Боря нанд шүрүнәр келв.
Эн үгмүдәс мини седкл уйдв. Бичкн көвүн. Билг-эрдмтә көвүн. Бичкнәсн медәрсн көвүн. Цуг тоолврнь – экән асрх, өдмг олх, хот хәәх, гесән теҗәх. Догшн цагин бәәдл тиим хату үндстә юмн чигн.
14.
Салдсмуд ачсн эшелод апрель сарин туршарт деед үзгәс дорд үзг тал йовад бәәв.
Боря ода йоста артист нер зүүв. Мана станцин әмтн көвүг холас үзхләрн, захин күн болһн өкәрлнә.
Салсмудын өгсн өдмг, колбас, заһсн, консерв, шикр хамгас көвүн мах бәрәд, эцсн чирәнь дүүрәд, төгргдәд, цогцнь, ноһа хазсн хурһн кевтә, бортаһад одв. Бичкн күүкдин махмуд, хот-хоолнь сән болхла, үүд-түүд күрлго ясрҗ оддг бәәҗ. Боря ода һазрин йоста эзн болчксн чаңһ-чаңһар ишкәд, залу күүнлә әдл толһаһан өөдән бәрнә. Зуг өмнк кевтән хусм модан һарасн алдхш.
Сиврин нигт, зузан цасна өңгнь борлад, өөрдҗ йовх хаврин җөөлн нарна толянас медмҗән угаһар хәәләд бәәҗ, удлго уульнцсар усн шоргад гүүдг болад ирв.
Бальчг экләд һарв. Борян хаһрха һоснд цандгин усн көл өгдгән уурв.
Нег дәкҗ Ермотик нанас сурҗана:
– Тер бичкн артист көвүнд көлдк һоснаснь оңдан селвг бәәнү?
– Би альдас медх биләв?
– Тадн өөрхн үүрмүд бәәнәлмт.
– Түүнә тускар ухалснго биләв.
– Эх, тадн, баһчуд, юмна ца-наадкинь медхшт! – болҗ партийн комитетин сегләтр намаг гемшәв.
Эн саамла станцин ахлач Михаил Александрович орҗ ирв.
«Сегләтрин келсн үгәс улаҗ одсн мини чирә үзәд, ахлач сурв:
– Юн болҗ одва?
– Тер бичкн көвүг дөңнх кергтә, – гиҗ Ермотик цәәлһв.
– Юн көвүг? – Михаил Александрович сегләтрин келсиг оньһҗ медсн уга.
– Артист көвүг.
– Терчн үнн. Көлиннь хурһд үзгдҗ йовна. Бичкнәсн шарклан гем авчкх, – болҗ станцин ахлач өр өвдв.
– Көлднь селвг бәәсн болхнь, өмсч йовсн һосинь хатхулҗ өгхмн бәәҗ. Мана өөр һосч өвгн бәәнә, – гиҗ Ермотик келв.
– Зогсча… Манад мана күүкнә хуучн башмгуд бәәхмн, – гиҗ Михаил Александрович келәд, нан тал эргв: – Бадм, ирәд, манаһас тер башмгуд ав.
Улан шуһун үүдн секгдв.
– Бадм, чи намаг меклҗч…
Иигҗ келсн үг соңсгдн, үүдн хәрү хаагдҗ одв. Би гүүҗ һарад, көвүг һараснь көтләд орулад авч ирүв.
– Артист, менд! – болҗ Ермотик инәв.
Көвүн түрүләд станцин ахлачд һаран өгв, дәкәд сегләтрлә мендлв.
Чи намаг үзхләрн, юңгад зулнач? – гиҗ көвүнәс Ермотик сурв.
– Би чамас кезә зулла? – Боря сегләтр тал ширтҗ хәләв.
– Эн улан шуһуд намаг орҗ ирхлә, әмичн авх шулм кевтә зулналмч… – Сегләтр көвүн юн хәрү өгдгчн гиҗ күләв.
Көвүн удан күләлһсн уга.
Түүнд учр бәәнә, – гичкәд, көвүн эс медсн бәәдл һарһад, гиҗгән мааҗв.
– Юн учрви? – болҗ Михаил Александрович сурв. Төмр хаалһин формта, ээм деерән цаһан мөңгн погонта станцин ахлачиг Боря ик оньгтаһар, дуртаһар хәләҗәнә. Терүнә формднь бахтҗахнь – ил медгднә.
– Тадн керлдхт…
– Кениг? – гиҗ Ермотик сурв.
– Мини үүриг.
– Яһад керлдҗәхмб? – сегләтр алң болв.
– Хаҗуһин кү эн шаңһа герт орулна гиһәд… Хойр залу элк хатад инәлдв. Ермотик көвүг хойр сүүһәснь өргҗ авад, халунар келв:
– Артист, чи кезәд чигн тер седклән бичә март. Әмтнә тускар оньдин санх, ухалх кергтә.
Боря әмтнлә йир илркә. Болв мини көдлҗәсн улан шуһуд ахлачнр орҗ ирхлә, оньдин зулад йовҗ оддг билә. Би алң болдг биләв, зугар керг кеҗ сурдго биләв. Ода терүнә учр медгдҗәнә –намаг ахлачнр бичә керлдтхә гиһәд зулдг бәәҗ. Цецн үр минь, икәр ханҗанав!
Көвүн ахлачнрла иҗлдәд бәәв.
– Бадм чамаг яһҗ меклвә? – болҗ орҗ аашад, көвүнә келсн үгмүд сергәҗ, Ермотик сурҗана.
Боря саглҗ хәрү өгв:
– Терүг келҗ болшго. Мана нуувч.
Би ода һанцхн станцд биш, төмр хаалһин клубт бас зурачар көдлҗәнәв. Хойр ахлачтав: негнь – Михаил Александрович, наадкнь – Ермотик.
Ахлачнр нанд даалһвр өгчкәд, йовхар седцхәв. Эн саамла эгч Феня, адһсн бәәдлтә, һазаһас шудрад орад ирв. Эмгн ахлачнриг үзчкәд, түрд гиһәд одв, болв мини өөр зогсчасн Боряг үзәд, байрлад, уралан ишкәд, әәмҗ келв:
– Ах, һашутл минь!.. Әрән гиҗ олҗ авв. Наар, наар нан тал.
Боря байртаһар орс эмгнә өмнәс тосад гүүв. Эгч Феня фуфайкиннь өвр дотрас көркхн шин һос һарһад авч ирв.
– Альков, нааран сулч. Хуучн һосан тәәл…
Боря шин һос үзчкәд, тотхад зогсв.
Көвүн хойр нүдән иткҗ бәәхмн уга.
– Тәәл, тәәл гинәв…
Эгч Феня эврән Борян көләс хуучн һосинь тәәлҗ авад, шиниг өмскәд оркв.
– Не, босад йовҗ үзлч!
Боря негхн ишкдл кечкәд, дор ормдан зогсв. Түрүн көлд орҗах бичкдүд йовдлан тиигҗ эклнә.
– Йов, йов, сәәхн иньгм… Ишк, ишк…
Боря улан шуһу дотраһур эргәд йовв.
Ермотик ичн-эмәхләрн, әәмҗ сурв:
– Альдас хулдҗ аввт?
– Уюллав. Һосчд өгәд уюллав. Көвүнәннь һосиг эвдәд уюлвв… Нанд дәкҗ керг уга болад…
Ахлачнр яахан медҗ эс чадхларн, һарад йовҗ одцхав.
Боря эврәннь байран хамцулхин кергт, һарсн ахлачнрин ардас хәләҗәһәд келв:
– Одакс му улс биш бәәҗ…
– Сәәнднь сән, мууднь му, – гиҗ эгч Феня хойр утхтаһар келв.
15.
Би бичкндән теегәр йовҗ бамб цецг цуглулхдан дурта биләв. Тадн бамб цецг теегт яһҗ цецглдгиг үзлт? Терүнәс өвәрц сәәхн юмн бәәхий?!.
Асхнднь, хоңхла әдл, атхлдсн цецгүдин толһас өрүнднь нарн девшәд өөдән һархла, терүнә гегә ууһад, дөрвн үзг тал нимгн улан торһн намчан илдкәд, сарсаһад одна. Тер цагт тег, толвта улан девскүр делгчксн мет, халһрад, дәәвләд, урсад, дольгалад бәәнә. Эн саамла бүчрәрнь шүүсн гүүҗәх камб шарлҗна үнр чигн йир күчтә өткн болна. Эн тоотд саатулгдад, теегин ке сәәхн көнҗл дунд булхад кевтх дурн күрнә. Болв кевтдг арһ уга. Эргмдк өвәрц сәәхн – чееҗ заядар дуулад, кеерәгшән, холагшан, иргчүр дуудад бәәнә…
Тер цецгүд ода нанд Боряг хәләхлә сангдна. Мини бичкн үр көвүн тер бамб цецгүдлә әдл цецгәрҗ одв.
Салдсмудын өгсн бор көрсн ноһан өңгтә киилгүдәс экнь киилг, шалвр көвүндән уйҗ өгв. Халас тәвлһнәс көлтә хатурад, зузарад дердәҗ одсн күлтин зәрм халасинь удрҗ авад, шалвр, киилг уяд үлдсн эдәр терүгинь һадрлҗ өгв.
Боря ода йоста бичкн салдсин бәәдлтә. Дәәнә эшелон ирхлә – көвүн салдсмудт күртхш, цуһар селгәдәр теврәд, үүрәд, ээм деерән суулһад авад йовад йовцхана.
Борян дуулсн дун өдр ирвәс көг орулҗах мөрн хуурин дун һарад, цеврдәд, цеңнәд бәәв. Бииләд орксн бииднь олн зүсн эрдм үзүлгднә.
Нег дәкҗ станцд севгр шар үстә бичкн орс күүкн ирв. Боряд салдсмудын өгчәх өдмгин тасрхас үзчкәд, энд, перрон деер, дала улс дунд зогсчасн күүкн шүлсән дару-дарунь зальгад бәәв.
Би дотран санув: «Эй, салдсмуд, тадна негнтн болв чигн эн бичкн күүк үзәд, негхн тасрха өдмг болвчн энүнд өгхнтн. Салдс, салдс… нааран хәләхнчн… Үзхнчн… Күүкн… бичкн күүкн, уралан ишкхнчн… тер салдс тал өөрдхнчн… Чамаг үзхлә, тер салдс эрк биш өдмг, шикр өгх. Өөрд, өөрд… уралан ишк…»
Бичкн орс күүкн ормдан, перрон деер, дала улсин сү дор зогсад бәәнә.
Бичкн хальмг көвүн ду дуулад, би бииләд, салдсмудт теврүлнә, теднәс үмсүлнә. Цергчнр хәәкрлднә: – Боря, биил-биил!
– Боря, дуул-дуул!
Нег вагонас генткн майор бууҗ ирв. Салдсмудын хәәкрлдсн ду соңсад, майор тедниг гемшәҗ келв:
Ичр уга улсвт. Эн көвүнә зовлң зөвүр хойрнь ик һашута болад дуулҗ, биилҗ йовхинь үзҗ бәәхшвт?!.
Салдсмуд майорин эн үгмүд соңсад, дегд ичр хату болад, яахан медҗ эс чадад, ә тасрҗ одцхав. Эн саамла паровоз хәәкрв. Цергчнр вагондан сууцхав. Поезд көндрәд һарв. Әмтн тарцхав.
Бичкн күүкн хурһан амңдан зуучкад, Боря тал җилвтҗ хәләһәд зогсад бәәнә. Көвүн һаран дайлад салдсмудыг йовулчкад, хашан үүднүр һарв. Тер генткн күүкиг үзв.
– Юңгад уульвчи? – болҗ Боря күүкн тал өөрдәд сурв. – Бааҗаһан күләҗәнәв. – Күүкн шүлсән зальгад оркв. Гүүнәр саналдхлань, хойр нүднәснь ик-ик умш нульмсн һооҗад бәәв.
– Бичә ууль. Мә, өдмг мә… Эн шикр ав. – Боря дорваһан уудлв.
Бичкн орс күүкн бичкн хальмг көвүн хойр поселк хәләһәд йовҗ одцхав.
Боря салдсмудт дуулҗ, биилҗ өгәд, шиңгәсн хот-хооларн һанцхн экән асрсн деерән, терүгән эргмдән бәәсн өнчн-өвү улст күртәдг болв.
Борян эк, Шарка, хотын күчәр бас эдгв.
Бичкн үүрән герүрн хәрҗ одсна ард би сандг биләв: «Өсхләрн эн кен болҗ һархмн болхв?.. Зурач, артист, гүн номт, инженер, эмч, багш, паровозин машинист, зоотехник, агроном… кен, кен, кен болх?»
Дәкәд сандг биләв: «Мини үр Боря кен болҗ һардг болвчн, тер кезәдчн әмтнд байр үүдәдг, халун зүрктә, гүн ухата күн болҗ һарх.»
Эн – мини бат ицл билә…
16.
Дөрвн җилин туршарт олн-әмтнә күләҗәсн байрта өдр – Диилвр ирв.
Май сарин йиснд бүкл өдрин дуусн әмтн нег-негән теврлдәд, үмслдәд, байрта ду дууллдад бәәв. Станцар дәврәд һарч йовсн поездмүдин бийснь утар татҗ хәәкрлдәд, әмтнә байрла дууһан негдүлнә.
Эн экәршго ик байр дотр доһлң нульмсн чигн үзгднә, һашута зовлң чигн хутхлдна. Дәәнд көвүднь алгдсн эмгд, өвгд, залуснь геедрсн берәд, гергд, эцкнрнь зәңг-зә уга одсн күүкд, көвүд әмтнә эн байр үзчкәд, хордҗ, һашудҗ уульцхана.
Би бийән чама гиһәд, яһад болвчн батар бәрхәр седнәв. Болҗ өгхш. Нульмсн заядар һооҗад бәәнә.
– Бичә ууль, – гиҗ Боря мини һариг илнә. Көвүнә бийиннь нүдн бас, хурт норсн хар чи мет, гилр-гилр гиһәд бәәнә. Болв тер нанла әдл уульҗ бәәхмн уга. Би Боряг бийиннь үүрт тоолнав, тер зәрмдән нанла насарн цацу болҗ медгднә.
Мини халх деегүр һооҗҗ йовсн нульмсиг бичкн хурһдарн арчҗ авад, арһул келнә:
– Бичә ууль.
– Боря, Боря, – гиҗ би гүүнәр саналднав.
– Юмби? – гиҗ көвүн нанур шахлдна.
– Би кезәдчн эцкән үзшгов.
Би бийән бәрҗ чадхшв. Экрәһән авч болхш. Хойр далм хальгҗ чичрнә. Миңһн йисн зун дөчн хойрдгч җилин зуна сариг саннав, мини экд ирсн бичкн дөрвлҗн цаасиг өмнән бәрҗәх мет үзнәв. Бичәтә бәәсн үгмүдинь ода күртл мартхшв: «Тана залутн баатр кевәр…»
Боря мини толһаг илнә. Терүнә бичкн һар мини экин һарла әдл җөөлн болҗ медгднә. Намаг бичкнд экм бас тиигҗ толһаһим илдг билә, эцкм бас тиигҗ таалдг билә…
Мини күзүн деер бүлән дусал дусна. Би өндәһәд боснав. Борян нүдн бас нульмсар мелмлзәд бәәнә. Би терүнд сурвр өгчәхшв. Көвүн бийнь келнә:
– Би бас бааҗаһан үзшго бәәдлтәв.
– Үзхч, аштнь үзхч, – гиҗ би эврә зовлңган мартҗ, көвүг иткүлҗ халунар келнәв.
– Ода күртл угалмн.
– Дән шинкән эндр төгсвшлмн.
Боря саналдна. Би келнәв:
– Көләр одсн ирдмн, келдүрәр дарсн ирдмн биш.
17.
Амрлһна өдр билә. Би эктәһән хоюрн боднцг тәрх һазр малтхар кеерәгшән одув. Поселкас хол биш.
Түрүн өдр болад, һазр малтлһн күнд болҗ медгднә. Дәкәд тер дасгдҗ одна. Урдк җилмүдт бас һазр малтад бәәсн – меднәв. Баав чигн ду һархш, би чигн тагчг йовнав.
Өкәлһнәс нурһн көшч одна, өндәхәр седхлә, һол ясн, царцҗ одсн мет, һоорч өгхш, өвднә. Кесгтән, цорһ кевтә, матиһәд бәәнә.
Үд болад ирв. Хотдан һархар седхлә, халҗ одсн урмдан хәрүлх дурн күрхш.
– Бас нег эрәд малтчкад йовхмн, – гиҗ баав келнә.
Тер эрәдән малтад дуусхла, би келнәв:
– Баава, бас нег эрәд малтчкхмн… Хойр күрз дәкәд дөрлдҗ авад һарна.
Генткн поселк талас мини дү күүкн гүүҗ аашхнь үзгдв. Күүкн һаран дайлад, хәәкрәд йовна. Келсн үгнь тодрхаһар соңсгдхш.
– Ах, Бор-ря… – гисн үг аш сүүлднь би оньһув.
Мини зүркн кирд гиһәд, көл талм унад йовҗ одв. Күрзән һазрт шаачкад, би дү күүкнәннь өмнәс тосад гүүҗ йовнав.
– Ах минь, теңгр цокчква! – гиһәд дү күүкм усн-цасн уульҗана.
– Яһвчи?
– Боря поездд…
Нарта өдр харңһурч одв. Бәәсн чидләрн станцур гүүҗ йовнав. Һазр әрв авч өгхш. Көл тушгдсн болҗ медгднә. Станцин захар орад ирхлә, гергд цуглрад зогсад оркҗ. «Иигхләрн үнн билтәл,» – гисн тоолвр торс гиҗ орна. Чееҗ иткхәр седхш. «Уга, уга. Худл», – гиҗ әәмшгтә тоолвриг бийәсн көөнәв.
Зөрлцәд аашсн таньдго гергнә ээмәс татад сурнав:
– Үнний?
– Юн? – гиҗ гергн алң болна.
Би терүнәс хәрү күләлго цааран һарад гүүнәв.
Төмр хаалһин больницин өөр дала әмтн хурҗ. Күүкд улс уульлдцхана. Әмтн шуугад бәәнә. Теднә келсн үг оньһгдхш – чикм дүләрч одҗ. Өмнән кесг улс түлкәд авв. Нег эмгн нан тал хәәкрәд үг келв, медгдхш – чееҗм харңһурч одҗ.
О, теңгр цокчква, о, һашута зовлң!.. – гиҗ хәәкрҗ уульҗах эгч Фенян дун торс гиҗ соңсгдв.
Би гүүһәд больницин үүдәр орув.
18.
– Боря альд бәәнә? – гиҗ түрүн харһсн санитарксас сурув.
Цасн цаһан халатта күүкн өргәрн нег хоран үүдн тал заав. Үүдинь татад орад ирхлә, кесг эмчнр күүндвр кеҗәнә.
– Боря альд бәәнә? – Козлдурта эмч тал би алхув.
– Та кембт? – гиҗ эмч сурв.
– Би, би… би…
– Ахньвта? – гиҗ нанд дөң болв.
– Э, – болҗ зөвшәрвв.
– Тиигхлә үн соңсх зөвтәт: көвүн дегд күнд бәәнә. Ухань орад-һарад бәәнә. Өңгәлт уга. Дегд икәр цусан гееҗ.
– Альд бәәнә? – болҗ би эмчүр дәврүв.
– Йовий, – гиҗ эмч келәд, нанд цаһан халат өмскәд, дахулад һарв.
Захин хорад һанцарн орн деер кевтнә. Нүднь анята. Чирәнь кимр цаһан болҗ одҗ: бийинь хучсн цаһан кенчрәс йилһҗ болшго. Амнь гүвр-гүвр гиһәд бәәнә.
Мини махмуд ода ирҗ сулдв: доран унҗ одн алдув, эмч ээмәсм бәрәд зогсав.
– Баав минь, баав минь, – гиҗ арһул келсн үгмүд соңсгдв.
Би уралан шурһув, эмч һарасм татад зогсав.
– Бааҗа, бааҗа… наархнчн…
Мини шилркҗ одсн нүднәс нульмсн цальгрв.
– Бадм, яһлачи…
– Би эн бәәнәв, – гиҗ келәд, би көвүн деер өкәвв. Боря нүдән секв. Оньдин һал асад бәәдг цецгәнь унтрҗахнь медгдв. Көвүн нүдән хәрү аньчкв. Баахн зуур тагчг бәәҗәһәд, чееҗнь бүтҗ түүрчв:
– Баав минь, бааҗа минь… Бадм, яһлачи?
– Би эн бәәнәв.
Боря дәкәд нүдән секв. Намаг таняд, инәмсклсн бәәдл һарв. Болв тер инәдн биш: зөвүрлә ноолдлһн.
– Бадм, мини күлт альд бәәнә? – гиҗ көвүн сурв. Би эмч тал хәләвв.
– Өгч болшго, – гиҗ эмч шимлдв.
– Күлтим өгтн, – болҗ көвүн давтв.
– Күлтәр ю кенәч? – гиҗ эмч сурв.
– Хавтхднь юмн бәәнә. – Боря дәкәд нүдән аньв. Заһрмгиннь шүрвсн һолилдәд һарч ирҗ. Көвүн шүдән аралдв. Зовлңла ноолдҗахнь ил медгдв. Яһҗ медхв, үкллә чигн ноолдҗ бәәдг болх…
Эмч эргәд, ардан зогсчасн санитаркд докъя өгв.
Удлго санитарк күүкн хормань цуснд будгдсн ноһан өңгтә күлт авч ирв.
Боря нүдән секәд, күлтән үзв.
– Нааран өгтн, – гиҗ сурв.
– Болшго, – гиҗ эмч келәд, көвүнәс сурв. – Хавтхднь юн бәәнә?
– Бадм, тер күлтин хавтхд цаасн бәәнә. Терүг бааҗаг ирсн цагт өг, – гиҗ келәд, көвүн усн-цасн уульв.
Дәкәд Боря ухаһан алдв. Көвүнә зөвүриг хувацхар эмкәһән зууһа бәәтлм, шүдм урлдм шигдәд, цусн һооҗад һарч ирв.
Санитарк күүкн Борян күлтин дотрк хорт бәәсн эвкәтә цаасиг авад, мини хавтхд дүрҗ өгв.
Удлго көвүнд дәкәд серл орв.
– Боря минь, яһснчн энви? – гиҗ көвүнә өмн би сөгдүв.
Боря герин өрк тал хәләҗәһәд келв:
– Бичкн күүкн поезд дор йовтл… поезд көндрв… би терүг… Баав минь! – гиҗ генткн хәәкрәд, көвүн мошкрад одв.
Эн саамла көвүнә экнь Шарка орҗ ирв. Һашута зәңг кезәд чигн экд хамгин сүүлд күрнә. Боряд дәкҗ серл орсн уга.
19.
Боря, Боря, Борис…
Яһснчн терви…
Эн өдрмүдт зүүлҗ одснла әдл бәәвв. Нег мөчән геесн күн – тиим зөвүртә бәәдг болх. Гертән ирвчн, көдлмшт одвчн, һаза йоввчн, оньдин дөрвн цагт, нег юмн дутсн болҗ медгднә.
Уульнцар йовсн цагтан даңгин холагшан хәләнәв: тендәс, тер герин цаад бийәс, Боря һарч ирн гисн болна. Улан шуһуд көдлҗәтл, һаза бичкн күүкдин дун соңсгдхла – Боря күүндҗәх, хәәкрҗәх болҗ мел медгднә.
Шарка, Борян эк, Далч өвгнә тал һарв. Өвгн, берин зовлң хувацад, терүг күүкчлҗ авв, нүдн-амн болад, сүв-селвгән өгәд бәәв.
… Нег дәкҗ хавтхан уудлхлам, дөрвлҗлҗ эвксн бор цаасн һарч ирв. Ирмәгәрн шурдад бәәҗ. «Юн цаасн болхв?» – гиҗ санад, нүдн талан өөрдүлхләм, генткн зүркм менрәд одв. Борян үлдәсн цаасн. Шурдҗ одҗ. Тер цаасиг нанд өгхд тиим билә – шурдҗ одсн билә.
Эн өдрмүдин һашута зовлң дегд ик болад, би тер цаасна тускар мартҗ оркҗв. Цаасиг аярхн, өрүн кевәр илдкҗәнәв.
Цаасн негн биш – һурвн бәәҗ.
Стол деер зерглүләд тедниг делгүв. Бор цаасдт зургуд зурата. Борян зурсн зургуд.
Түрүн зургнь иим: Тег. Бамб цецг. Толһан цаад бийәс ик шарһ нарн мандлад һарчана. Теңгрт хан һәрд халяд нисчәнә.
Эн зургас гейүртә седкл орв, хол хальмг теегм сангдв.
Наадк нег зургтнь салдс зурата. Нааһаснь бичкн көвүн тосад гүүҗ йовна. Теднә цаад бийд, өндр гер деер, улан туг делсчәнә.
Боря кедү өдр эцкән тосад станц тал ирсн болхв! Зәрмдән йовҗ одсн цергә эшелона ардас хәләһәд, кесгтән зогсдг билә. Тер цагт эргмдән бәәх әмтиг оньһдмн биш. Басл гейүртәһәр эцкән күләдг билә.
Һурвдгч зургнь?..
Һурвдгч зургнь иим: ик толһата күн алцаһад зогсчана. Һартнь кисть бәрүлҗ. Өөрнь бичкн көвүн бас кисть бәрсн зогсчана…
Боря, Боря, Борис…
Чи йоста гидг зурач болхар шиидҗ орксн бәәҗч.
* * *
Һурвн зургин туск тууҗ эн. Арвн долан җилин туршарт тер һурвн зургиг би хадһлҗ йовнав.
Зәрмдән һурвн зургиг герин эрст кнопкар хадхар седнәв. Болв әәсм күрнә. Нарна толянд цааснь шарлад, зурсн зургуднь билрч одхла яахв?..
Боря бичкн билә. Күүкнд әәмшг үзгдәд, поездд дәвргдҗ йовтлнь, тер әәмшгиг медә бәәҗ, Боря үклүр орв гиҗ, би цәәлһҗ чадшгов. Әмнь һарчатл бийнь келлә:
– Бичкн күүкн поезд дор йовтл… поезд көндрвә… Би терүг…
Сүүлин үгнь тер билә.
Борян харсад әмд үлдсн күүкн ода институт чиләсн чигн болх. Тер күүкн кен болҗ һарсн? Инженер, дууч, эмч, багш… кен болхув? Терүнд төр уга.
Хамгин ачта юмн: җирһл цаарандан утдҗана, делгрҗәнә. Күүкн әмд үлдлә. Тер күүкн цуг билг-эрдмән, сурһуль-медрлән, чидл-күчән олн-әмтнә төлә өгх зөвтә. Юңгад гихлә Боря бичкн болвчн, оньдин әмтнд тусан хальдахар седдг билә, җирһлд дурта билә. Эврә дууһан, бииһән, билг-эрдмән әмтнд белглдг билә.
Боряд ачллһн керг уга. Боря арв күрәд уга насндан баатр кевәр үклә.
Һәрән Увшин Борян цогц Чернореченск гидг станцд, һурвн хусм модн дор оршагдла. Терүнә цогц тенд бәәнә.
Тадн, бичкдүд, өссн цагтан, кемр тер станцар дәврҗ гихлә, көвүнә цогц тал одад, деернь цецгүд тәвтн. Терүнәс үлү ачллһн Боряд керг уга.
Кезәд чигн ардан герәс үлдәх кергтә. Борян үлдәсн һурвн зург нанд бәәнә, тер һурвн зург оньдин өврмҗ болна.
Тер һурвн зургин тууҗиг би таднд келҗ өгүв.
Дәкәд нег давтҗанав: кезәд чигн ардан герәс үлдәх кергтә.
Балакан Алексей
Москва. Сентябрь, 1962 җ.
Алексей Балакаев
ТРИ РИСУНКА
повесть
1
Было военное время.
Я шел с работы. Оставив свои инструменты — лопату, кирку и метлу — в будке, где помещался склад, я направился в сторону станции.
Еще издали услышал протяжный гудок паровоза. Солдаты в серых шинелях разбежались по вагонам. Поезд, стоявший на станции, тронулся раньше, чем я дошел до вокзала.
Люди на перроне долго махали вслед уходящему эшелону. Вскоре они группами и поодиночке вышли за ворота станции, разбрелись по улицам поселка.
Подхожу к вокзалу. Меня вызывает начальник станции. В уме перебираю все свои поступки — придраться вроде не к чему. Неожиданный вызов тревожит меня.
Чистильщиком стрелок на железной дороге я работаю уже три месяца. Стрелки мои содержатся в чистоте и поря