- Фу даьд хьона, Угаз? - аьлар Ачамаза. Воккхача сага бера тур хьа а ийца шорттига бетта деллар, тIаккха лаьтта илла кий хьа а ийца, егаяь тIатиллар берзанча керта. Муш хьабаста эттар. Шод баста цамегача, шалта хьекха хьахоадабир муш.
- ТIехьа йоагIача фурта дувццал хIама ма дий ер-м: аьла оало тангIалкхах дIавийхка латтар.
- Со къонах вац хьона, Ачамаз, е хинна а вац. ДIа дада ши мекх хьакха цун гIуталаш цIенъйир аз.
- Хьан гIуталаш ях Iа, ва Угаз?
- Менге-хана. Самара буса цига хиннав со. Ай а вергва, доккха хIама а дергда, аьнна, дIавигавар со, гIапа кIалгIолла Iургах чакхваьккха, урхаз ве доахк вай хьоах, аьнна. Духьалбаьхкар. Уж дуккха ба, царгахьа баьнна карабаха нах. Къонахий бац уж. Сона сайна дайра из. Матараш ва цар хьалхо. ДагавоагIий хьона Матараш?
- Мишта вагIац, из? - аьлар Ачамаза, - соца урхазал къийсар веций из?
- Из ва. Менге-хана тIавигар со... венна валара со... Чаьтара чу даьлча, бIехача ларбочо фоартан юххера лаьца горавахийтар, тIаккха бат Iеттар цун тIайийхача гIуталех. Дог даьттIа ца леш мишта висар со... Дийцар дагадагIац... Уж бийлалга мара. Цигга берда кIал латт доккха чаьтар, цу чу ба Матараша новкъостий. Аьлий кегабе, аьнна, юхавоалаваьв со. Цигга цу метте вала везаш-м вар. Сай цIенгахьа сатассар аз - уккхаза вала. ХIанз фу ду Iа сона, урхаз? Iа хьадаьрра мегаш да-кх.
Шод баьста ваьлар Ачамаз. Фоартах баьлла муш Iо а кхесса, лаьтта даьда ши мекхи кIуджи хьа а ийца воккхача сага тоIIадаь бе деллар урхаза:
- Волле, Угаз чугIо. Ер хьай даздараш лаьтта Iо ма кхувса. Мичча бесса дале а, къонах хиннав хьо. Сайна Iа баьча бохама со кIинтIераваьннав хьона. Ва-а-а хIаллой, шо а довлалаш укханна къинтIера. Вай ХIаллой Даьла а валва хьона къинтIера.
- Варгвий-те? - хаьттар воккхача саго.
- Варгва хьона, - аьлар Ачамаза, ший говра дIатIа а вига, лийта лаьца тIахоавир. Дирст дIабееллар.
- Говра юхь лаьца дIачувигалаш из, - аьлар Урхаза ший ларбочунга. Ше Лакхарча ЦIенгахьа волавелар. Цигга цунга хьежаш латтар Хамчеи, Саккхали, ЗIаки.
Ер массайтлагIа ди-бийса дар Хамчас набара сий ца бу. Ше къамаьл деча хана, педа чура лувш санна хетар цунна.
ДIадийцар акхар урхазага тIеххьарча деношка гуча мел даьннар. Маьлхара вар Ачамаз, амма дог ца хайта гIерташ чIоагIлора. Цун дега чу цхьа йоакхо къувлилга ховш, дIахьоадир Саккхала:
- Ачамаз-аьла, хьо тха урхаз ма вий, хIаьта тхо хьа новкъостий да. Тхоай низ дIакхоачачох хьа яIан тIа улла мухь байбе гIерт. Хьо маьлхара кораваьв тхона тахан. Фуд хьона къувлар? Вай аьттув беха моттиг мичай?
Мокхара кIалхара хьа а лаьца, массехказа бетта чу доалла тур ий тIа Iотехар Ачамаза. Iочухьежаш вагIар ше. Корта айбаь нийсса бIарахьежар духьала баьгIарашта. Цу ханна ниI теха цхьатарра чубайлар Шибали, Анзори, Лорсеи, Чонии.
Кулг лостадаь Iоховшийтар тIабаьхкараш.
- Еррига са кхетаче гулъеннай хIанз, цхьа Iабдул-Рашид хьавеча. Из а хьакхоачаргва. Аз лаьрххIа гулдаьд шо. Шул тешамех нах бац са. Шуга аз тахан аргдар, кхы сагага аргдац. Къонахий, ер тIом ба, цхьа моллагIбар а бац. ТIемах фу хул хац, чаккхе мишта хул а хац. Цудухьа вай кечдала деза.... Вай даьша яьхад: «Эггара доккхагIа долча вон духьалъотта кечлелахь, дикадар-м мелла доккха хуле а ловргда вай». Шо ма кхетий аз яхачох? Из эггара вогIа дар хьаэттача дийнахьа воаш дергдар, де доагIар хIанззехьа ховш хила деза, кийча Iодилла уллаш. Сайна хетар шоана хьалхашка Iодулларгда аз. ЦаI да, шеко йоацаш, са чудоаллача хана вай, къонахий, лата деза, кхы никъ а бисабац. Вай, къонахий, доацаш а - могаш дараш ях аз - къабенна къоаной ба, доарахой ба, бераши истийи ба. Мискаш-яI, уж кIалбусе! Цар йоакхо е еза вай. Царех фу хургда-те яхаш, дагабоахкаш, тIехьашкахьа юха а хьежаш латта хала хургда вайна. Шолха даргда вай дегаш, уж денош тIаайттача. Из хургдоацаш фу дер-те вай, аьнна, хетт-кх аз шуга, тахан сай эггара гаргагIарча нахага.
Тата доацаш хьачу а ваьнна, мукъача гIанда тIа, корта лостабаь Iохайра Iабдул-Рашид.
- Хье цаI дагалаьца вац-те хьо? - хаьттар Саккхала, - хьаала, тIаккха оаха а ар тхоашта моттар.
- Дага да. ТIом болабеннача хана денз хиннад дага. Вай довда, яхац шоана аз - фуртангаш кIалхардаха ях. Ер вай тIадагIа Хьатой-Боарз ше къаьстта гIап-ков хиннад моцагIа, массайтта бIаь шу хьалха. ГIап кхерах етта я, лакха а я. Цу хана Магате лоархIаш хиннай Хьатой-Боарза тIа гIапо чулаьцар, вожаш гоннахьа яьда пхьеш шоаш къаьста лоархIаш хиннай, къаьста отараш санна.
Шоашта маьрша хилийта, Магате зIы дIачуюллаш хиннай цар. Укх лакхе тIагIол-да дIахайшаб нах баха. ТIаккха хьатIаяьй гIап, го тесса, массайола пхьедаш, шахьараш чу а лоацаш. ТIаьргхоша кирнаькъаш дехкад укхаза гIолла дIа. Торонаш тоаеннай. Ши гIап кхы а хьатIаяьй... Аз из сенна хьоадаьд аьяча, Хьатой-Боарза кIалгIолла дIадолхаш моцагIа лелараш хиннад. Кхоъ хиннад уж. ЦаI Эсагахьи, цаI Шолжагахьи, кхоалагIдар Тийркагахьи. Со хьежав царга. Шолжагахьа додари Эсагахьа додари хаьрцад, телхад. Уж меттаоттаде дукха нах, дуккха болх безаргба. Царел дикагIа дисад Тийркагахьа додар. Деннеи-буссеи ца социйташ болх бой, из лелар кийча хургда цхьан-шин кIира. Из болх укх чурча шин къонахчоа дIатIабилла лаьрхIад аз: Анзор, хьонеи, ЗIак, хьонеи.
3Iак хьалъайвеннача висар, кхы йист ца хулаш. Анзор ураиккхар:
- Ачамаз, тхога шиннега фу дулургда? Дукха болх ма бий из.
- А-а, шо кхийттадац. Болх кхычар бергба, шо тIахьежаргда.
Iохайра Анзор.
- Баха нах вай оарцагIбоахе, къамаьлаш арадаргда, тIабехкараш шоай дезалашца бовда боахк, аьнна. Нах кегалургба, тIема меллургба. Из вIаштIехьадац вайна. Болх есарашка хьабайта беза, кхо хIама кхо ца деш: болхлоша Iочудуари, шодди, цар низи. Анзор, хьо лаьтта кIала хургва болх хьабайташ; хьо, 3Iак, лакхе хургва. Хьа декхар да, хувцаш болхлой лоаттабареи, къайле – къайле хилари. Есарашта кувгех гIабаш тоха деза, цаI ведда кIалхарвоале, вай хьийга къа дов, вай фурт доацаш дус. ХIанзлехьа аз хоаддаме дIаях: укх чура кIалхарбаьнна дIагIоргба эггара хьалха пхийттара далланза дола бераши, цар ноанойи, тIаккха боккхий нахи, унхойи. Пхийттара мел ваьннар, тIехье йоацца кхалнах а тIехьа, латаргба. Нагахьа санна вай дIадохалург хилча-м дерригаш а даха дезар вай, юха хьатIадоагIаргдолаш. Из хургдац. Вай фурт кIалхаръяьллал мара дац из лелар.
- Хьа мишта дергда вай из? - хаьттар Саккхала, - бах-бахача дIа а ухаш, хьакхувларгба вай нах? Кхувларгбац. Гой шоана, моалой гучабаьлча Магатен арахьа баьхараш хьачубаьлар байдда. Хьалхарча гIапа го бича, хьалхарчеи, шоллагIчеи гIапа юкъе мел хайшараш хьачубайдар. Тахан шоллагIчеи-кхоалагIчеи гIапа юкъе наггахьа цIа мара дисадац. Цхьа ди доагIаргда шоллагIа гIап дIахеца езаш, тIаккха нах, массе оагIоарахьара Хьатой-Боарзагахьа бовдаргба. Цу ханна хьавен-венар кIалгIолла араваккха веза. Биссарашта фуд а ца ховш, ши-шаьгIа хьахургда гIулакх. ТIеххьарбараш дIабахабаьлча вай, дусачар, лелара ниI дIакъовларгья, цIа IотIахоарцадаь. Вайна эшаш да хIанз «боанго» лийца есараш. Менге-хана тийшача белха байта нах кхобе а безац, къахета а дезац. Вай дIа-м хойтаргда Менгена, маьнге тIа вай укхаза уллийтаргвоацалга. ТIом къизлуш латт, вай а къиздала деза. Есараш кхы дезац вайна – боабе! Хатта, тIатоха, тIерадаккха хIама дий шун? - хаьттар Ачамаза, ше хьал а гIетта.
ТIемхой а гIайттар хьал. Нийсса бIархьажер уж урхаза. Хьалха йистхилар воккхагIа вола Чони:
- Са да тIатоха цхьа дош: со ваш хьох!
- Цу деша со дакъа воагIа, - аьлар Лорса.
- Ма товра, Шибал, вай къоастаде боахке! - аьлар Саккхала. - Хоастам ба ХIаллойчоа ши ког наьна-лаьтта латташ, юкъах тIехкар хьерчаш а, бе герз доаллаш а, тIавилла визза къонах урхаз волаш а. Валар фуд? Укх моча моттиге, укх моча дийнахьа валар доккха ираз ма дий!
Новкъосташа аьннача деша раьза волаш корта лостабир Iабдул-Рашида.
- Со тховсара, араиккха, Менгу-хана кетарах катоха воал, - аьлар цо Саккхалга.
- Диканд, Iабдул-Рашид, хьай кIантий кечбергба Iа. Пхьерал тIехьа аз аьрдехьарча зIамигача наIарах арадовлийтаргда шо, чудоагIаш - йоккха наIараш елларгья.
ГIайтта ши-ший гIулакхашка бахар бIунчий. Шийца Анзори ЗIакеи ийца, лелар дIахьокха вахар Ачамаз-аьла. НиI йоаллар Хьатой-Боарза тIа латтача Лакхача ЦIен кIалха, ларма чу. ДIахо лелар дIадодача новкъа йиъ гIув йоаллар, наха моццагIе йицъенна, йий а ца ховш. Царна йоккхий кхерий Iоакъаш тIаядар. Бахача наха уж иштта дадаш кхерий да моттар. Болх цхьатарра йиънахьара дIаболабе безаш бар. Водаш-воагIаш тIанийсвеннача саго хоатте: хий Iоаде гIув яккха доахк, гобаьча моастагIаша хьасташ бIехдеш декъий чутувс. Го ханнахьа боасталой тамаш я. Бакъдолча тара дар из къамаьл. Тешаргба нах.
- Есараш Хьатой-Боарза тIа хьа а доаладаь, гIабаш теха чудоахк таххане. Доккхий лармаш да цу кIал. ОагIонашка дIачуяьха хьаштагIаш а йоахк шоана, лакхе арабаха ца безаш. Лакхарча цIен гоннахьа шолха ха оттадергда вай. Къонахий, мело ма елаш! – тоIIаваь, цхьацца кулгаца Анзори ЗIаки мархIабехкар Ачамаза.
- Маьржа яI! - иккхар ЗIакага, - ма доккха ди да-кх хьо, мехка урхазо, воша ваь, къуй баьчча мархIавехка ди!
* * *
Пхьерал тIехьа дукха ха яьлча а кийча латташ бар Iабдул-Рашида тIемхой, шишша улувваьнна.
Саккхала мукъам а бенна, тата доацаш йоаккхачарна аьрдехьара наIараш йоасташ боахкар кIантий, уллув шишша латта говрабаьри чакхвоалаш я уж. Дагадоацаш, ши ларбо мара уллув воацаш вена Ачамаз Iовессар говра тIера.
- Iабдул-Рашид, хьоах хила ца дезар хуле, тхона йоккха йов хургья. Лоралелахь!
- Со муслимун ва, Ачамаз-аьла. АллахI цаI воацачох кхера дагIац муслимуна. Из Матараш яхар, сох церг йоаллаш вар. ТIаь тIа ковраш гIортадаь ши бодж санна да тхо. ТIий - ер Магате я. Тхоах цаI лохе чуваха везаш, шиннена моттиг йоацаш. АллахIа аьннадале, из хьалха гIоргва хьона. Со дийна вусе, аз цхьа хIама дувцаргда хьона. «Элхьамдуллилахь!» аьнна, кхозза вIаштта оаха цIогIа техача, тхо цIадоагIалга халаш.
НаIараш еллаелар, гIар йоацаш дIаараболабелар тIемхой. ТIеххьарвар боадонах къайлаваьлча, сихбенна наIараш тIакъайла, гIовраш дIадехкар.
Байдда гIапа тIа баьлар Саккхали Ачамази, гIап къовлаш баьхка тIемхойи. Лергдилла латтар шевар: гучабаланза болхар, хетаргаьхьа, хил дехьабаьнна моалой чаьтарашта дIагаргагIерта. Иззаморг дага хинна хургдац Менгу-хана. Тховсара ховрг-м да цунна.
МоастагIашка махьарч даьлар берда дехьагIа.
- Вай-я ва! Из-м Менге вагIача бихье тIаваьннав!
ЦIогIарч айделар моастагIий, тIаккха цар кегаеннача гIара юкъе вIаштта, дIарз детташ санна:
- АллахIу акбар! АллахIу акбар!
Хоаддаме хьакхаьчар гIаппархой болчара энжий даьннача аьшкан тата.
- АллахIу акбар! - из Iабдул-Рашид вар.
- АллахIу акбар! АллахIу акбар! - юхакхайкар тIемхой.
Лакхе гIолла дIадахар из тата, тIаккха Iолохедаьнна, берда кIалгIолла малхбоалехьа дIабахар. «Ой, ва аренца гIолла дIадахар ераш?», хийттача ханна, лакхебаьлар. Из цIогIа детташ, герзаш декаш, тхьовра шоаш аьхача макха боаккхаш чакхбаьлар. Хьалха санна берда кIалгIолла хьалестар.
- АллахIу акбар!
ЦIаьхха юхалеста, ше хьаденнача юха урагIа доладелар дов.
- ТуржаI да цар цига деш латтар.
Шозза фу дича бакъахьа да, мича духьалбаргба ца ховш биссабар моалой. Дагадоацаш тIаденача дуIо дер хьадеш латтар, кхерабе а, кегабе а хала долча моалоех.
- КоанаIарашка кийчлелаш! ГIапа тIа кийчлелаш! Шаккхе зIар айде кийчле!
Аьттехьа дIагаьнадаьлар из тата.
- Ой-я! ВIалла дог Iабаргдолаш вий из? ХIанз-м цIаверза а ха я.
Iабдул-Рашид дукха ганзар.
- ЭлхьамдулиллахI! - цIогIа даьлар, цунна тIеххьа - барг ма кхетта йоагIача говрий тата.
- Айде зIараш! Кийчлелаш лакхе!
Бий тIара, никъ хьехаш, лотадаь хаьшк аракховдадир тIемхоша. ВорхI-ворхI уллув волаш чухьийлхар Iабдул-Рашида тIемхой.
- Муслиманаш - кIантий! – цIогIарч даьлар массе оагIорахьара.
ТIеххьарча баьречо хьачуиккхача цIогIа техар:
- Я мукътазиму!
- Фу йоахар цо? - хаьттар зIараш лаьца лаьттачар.
- Мукъам ба шоана, йоах, дIакъовла.
- Iохеца хьалхара зIар! - цIогIа техар Саккхала. - ТIакъовла наIараш, гIовраш дIадехка. Iохеца хIанз шоллагIа зIар! Iайт вай-яI!
Iарбий меттала къамаьл деш вар Iабдул-Рашид ший нахаца.
- БархI тIемхо вийнав вай, - хоам бир цо, пхи бIаь саг кердабараш бар. Эсала бац. ЦаI веддав вай, Ачамаз-аьла. Во дий из?
- Дадар, гадохкар даим хиннад во. ЦаI мара вий из? КIаттIа а бац.
Рашид велавелар:
- Из веддар хьона малав хац - Арслан вар хьона из, муслимун ва яха оало. Аз айса аьттув бенна, ведийтар из.
- Мишта?
Хьадийцар Рашида. Муслимун мел волча есара, шоай пхье тIа Iочу а бига пIазбаллалца хIама а юаяь, шариIат яха кхел хьаяьй. Цо соцам баьб шовзткъа гIадж тоха хIараненна, Арслана, хьалхархочоа - бIаь хьожаяьй. Техай. ТIаккха волавеннав ер хьехар де. Вокхо кеп оттаяьй, шийга яхар тIаэцаш санна, дехке а ваьнна. «Хьо дехке ваьннавий ховргда сона, - аьннад Рашида, -хьо тхоца моалошта бийсана лата ва веза». Вож раьза хиннав. Ше чIоагIа цох тешар кеп укхо а оттаяьй. ХIанзачул тIехьа вай вежарий хургда вIалла ца къасташ, муслимунаш берригаш вежарий ба. Шийгара чIоагIа хоза дото хьоасаца егаь гIовтал еннай Арслана цу гаргалон хьамара. Амма... амма къайлагIа бистах чутийга каьхат деллад. Цу тIа яздаьр иштта хиннад:
«Къахетаме волча АллахIа цIерах! Хоарцо лелаер АллахIа укх дунен чухь Iазапе оттаволва. Къемата Дийнахьа цIерца воагалва. Цун из хьаде низ а ба-кх! Тха воша Матараш! Хьай мохк, хьай нах бахьане Iа деш латтар мах бе йиш йолаш дац. Ах тумен хиллал бола нах хьабелар Iа тхога, боагIалга хьа а хайта. Визза мехка воI ва хьо! Лерг а ва хьо мехка воI волаш, тхона гучадаьннад из. Iа хьийххача беса бийсан арахьийдда оасар хьадир оаха. Оаша, оалоша, массанеша хьийга къа довргдац. Ер каьхат Iарби меттал язду оаха, хьадахьачо ше Iодешаргда. Жи, моалошта дIа ма хайталаш вай дерригаш барта долга. Хьа вежарий оалой хьона доаггIача беса хьа сий деш ба. Кастта гургда вай!»
- Iабдул-Рашид, со кхетанзар хьона. Каьхат мичахьа деллад?
- ГIовталах чутийгад.
- ГIовтал хьанна тIаювх?
- Арслана, - пIелг айбир Iарбечо, - из хоза, эргаш гIовтал я. Iергбий моалой оззаяь тIера Iо ца яккхача, шаьрача яьнна бог мо, хьадагIа каьхат...
ДIахо алийтанзар Iарбечунга, дIабелабелар. Бахьаш миссел дола тIоараш вIашкатехар Саккхала:
- Эйш-шахь! «…доаггIача беса сий деш... кастта гургда вай!»
* * *
- Ва Матараш! Айвала хьогаш ма варий хьо, хIанв айвеннав-кх хьо, айвала воаггIача бесса. Хьона доагIар фуд ца ховш витавацар аз хьо, сайх ца хьарчийта витавар.
Йоккхача НаIарашта духхьал, магатхошта дика гургдолча дегIадар уж хьокхий. Цар тIа багIараш берригаш оалой бар. Юккъе тхьамада хинна вагIаш Матараш вар.
Из гIовтал-м Арслан-аьла гучавоаллаше а мин-баши хиннача моалочо оззаяь тIера Iояьккхар укхан. ДIахо хиннар цхьа тамашийна болх бар: баьхкка чулийлхар чаьтар чу. Бадураца хIама юаш вагIар цу хана Арслан. Шин кога тIа ца оттийташ, токхаваь-вихьа Менге-хана хьалхашка гали санна Iокхессар из. КIалхар хьалхьежар Арслан, дорхалца боагаш ши бIарг байра цунна. Ше вайналга хайра цунна, фу бахьан - ханзар. Токхаваь, йийтта, ийрчаваьккха Матараш Iокхессар Арслана юххе.
Iарбе-яздер вагIар юстарахайна цхьа каьхат дешаш. Арсланеи Матарашеи цох хIама кхетаданзар. ТIаккха из каьхат Менгу-хана бе кхаьчар. Цкъа Арсланаи тIаккха Матарашаи мерий кIал дера, шоай меттала цхьа бIеха серда а серда, бата тIа мIарга теха кIалтIакхессар хана шаккхе а. Юха аратокхабир.
- Бадур мичав? - хоатташ хезар царна.
- Бадур веддав!
- Хьа а лехе, царна уллув Iохоаве.
Мича хоаве? Сенна хоаве? Цу хаттарашта жоп сатоссаше а хьахилар. Этта къахьа дохк латтар атагIа. Дехка юкъе Iимадаш яьлар, дIахезачун дегIа тIа мел бола маза озабеш, дог унзардоаккхаш. Айлуш яьлар Iимадаш, маIача наьха къамаргаш яр йийкараш, лакаш хаддалца. Iимадаш те йолаеннача хана, малх хьалбаьлар, дохк даша ме даш хьагучадаьлар мугIарагIа хьалъовттадаь латта бIоагIий... - бIоагIашта, яхьий, ераш ба шоана, аьлча санна, биххьенашка багIа нах. Магатен гIапаш тIа латтачарна юккъе ваьгIа шиъ вайзар: Матараши Арслани, бисараш а вай фух нах бар: дIаьхий олладенна мекхаш, баьшача керта хьаьюкъера Iоухка кIовжамаш.
Ер ба из га дохкара мах!
Сево дохкийт мехка га? ХьагIо дохкийт. Укх дунен чухьа цхьа къам мукъне далар-кх гадохка нах юкъе боацаш, цар фух уж ца хулаш, цу къаман цIи тIаийцар ше-шаьгIа цIенлуш. Вай дерригаш а, дика де мел гIертараш, нийсонах мел хьагараш, цу къамах дIакхетаргдар! Дац. Хинна а дац. Е хург а дий-те? Хуладалар-кх!
- Воа-а, Матараш! Оало а вар хьо, тха урхаз хила гIерташ а вар хьо. Ма эзди дац-кх, ма тоам бац-кх хьона тхона хьалхашка из хачи Iо а яхийта вагIа, наха къайлагIа леладу герзаш гучадаьха.
Цхьа ира кIант вар кхайкар. ЦIимхьаро бIархьежар цунна Саккхал. Саккхала боабергбар, карабеча, гадехкараш, амма из ийрчал тIаотийтаргьяцар ший мотт бувцача наха. ЧIоагIа новкъа дар цунна из.
Хоамча вера Ачамаз-аьла лехаш, коачъенна говр, боадж увтташ ха яьлар.
- Урхаз вайнавий шоана?
- Со укхаза ва, - гIапа тIа латтача наха юкъера хьакъаьстар Ачамаз.
- Фу дезар хьона, кIант?
- Эса оагIорахьа доккха Iанз доал. Сатоссаш чухьийлхаб вайна. Дукха ба уж, воти, зунгател дукхагIа. Лоамешца тIауд, дIаьхха бекъий увттадеш тIабовла гIерт. ДогI мо тIаьск детт тIехьашкахьа дIаовттабаьчар. Вай йов йоккха я. Доарахой дIакхахьа кхоабац кхалнахи бераши. Шибал лозаваьв. ДIа-м водац.
- Цар йов миштий?
- Ов-вай, воти! Декъий гувнаш латт гIапа кIал, вIашкабеттабенна бада. Шозза тIабаьннабар - чукхайсаб.
Ше нувра кур лоацаш Саккхалагахьа юхавийрзар Ачамаз:
- Шо меттахьара ма довлалаш! Укхаза фу хул хац.
Урхаза говр дIаиккхар, цунна тIехьа ларбой, ларбоех дIакхийттар хоамча а.
Гарга ме гIорт чIоагIагIа хозар тIемо доаха са. ХьунагIа цIи яьлча хул-кх иштта унзара тата гарга доагIаш, са чудоаллача хIаман цу юхера дада безам боагIаш, Iоажала багара етталу шийла Iи хоалуш, саунзарадоахаш.
Массе пхьедашкара говрашца а гIаш а цигахьа оарца хьийлха болхаш нах бар. Цхьабарашта Ачамаз-аьла ше хьалхавоалар, вожаш оагIув хьакхе хьалхабувлар.
- Дживарий, гIапах баьннаб моастагIий!
Догараш, шодаш, гемакхаш, товраш, шалташ къегар массанахьа. Кхалнах, маIанах, боккхий нах, ондаргаш. Йийла багенаш, къаьрза бIаргаш, тIехьабисса ког хьалхабаккха гIерташ хьийдда дода адам.
- Воа-а-а ХIаллой Даьла фуртангаш! Ачамаз-аьла хьакхаьчав! Доха ма дохалаш! Воа-а-а дурзакъа тIехьенгаш!
Лийташта ураэттар Ачамаз-аьла.
ГIапа тIара вайгахьа йост мо Iочухьерсаш моалой бар. ТIом чухьнахьа баьннабар. Мангало буц санна, Iана легаш латтар шинна оагIорахьара адамий дегIамаш.
ДеггIалбаха латаш боахкачарна тIехьашка гIолла говр Iохаьхка кIантий дог айдеш цIогIа техар Ачамаза:
- Шоана фу хала дар, кIантий, лата? Сигалар бIарг локхаш шун Да вагIаш хилча, кувгаш лаьца чIоагIдаь кIал яьржа уллаш Нана хилча, бе доаллаш онда аьшк хилча, чухьа детталуш къонахий дегаш хилча! Цхьа кIеззига а геж белаш, оарц доагIа шоана!
Даьккха довт бе а доаллаш урхаз бIаргавайча, ког гIортабаь дIаайттар тIемхой, гIа тIехьашка ца боалаш. Дакъашта тIа декъий легаш, гувнаш лакхлуш латтар. Уралаттараш латаш бар, гора бахараш латаш бар, баьрда, Iана лийгараш текхаш вIашкакхувдаш латаш бар. Духьалтувсалу дегIамий дозал ца ловш, къарссе каглуш дIаухар гемеш.
ХьатIадоагIача оарца духьалваьлар урхаз. Ши кулг айдир цо.
- МугIараш хьаде дIаьхха! Сухал! Гемой хьалхадовла. Кега ма ле. Довла! Довла! Сухал! Сухал! КIаттIа бац!
Кхо мугI хьаIайча довт лостадир урхаза:
- Даьла аьттош шуца! Долле!
Берда тIа хьийдда йода талгIий санна гIапа дIоаххал чухьийдар оалой оарц. Форда юкъе ягIа гIайрен чхар хинна, латтийсар Ачамаз-аьла. Айенна талгIий дIаяхар, хьатIабенача тIема дIатIакхийттар. ТIехьашка а тетта боагIа тIом сацабир.
Керда оарца хьатIабоагIараш юхасайцар урказа айдаь кулгаш бIаргадайча.
- Нийсле! Хьалъовтта!
ШоллагIа, кхоаллагIа мугIараш айттача, тIехьашкахьа юхавийрзар Ачамаз - тIом сунт теха латташ бар. ГIапа тIа урагIаухаш латтар моалой. Iабдул-Рашида баьреш гучалийлхар. Малхбоалехьа довт лостадир Ачамаза, уж цигахьа хьийлхар. Урхаза бIаргаша ворхIлагIа мугI дагарбир. Даггара керд-керда хьатIаудаш латт. Аьлий, вешта оалой, массе а тайпара говзанчий пхьараш, тIаьргхой, кхыча къамех бараш, кхал а маIа а, зIамига а боккха а - берригаш озаденна цхьа Iад хинна, цхьа лоIам: шоаш байна а моастагIий юха гIапа тIехьакховса.
Хамча бIаргавайча гIадвахар урхаз:
- Воа-а-а Хамча! Нах юхасовцабий, мугIараш хьадергда Iа. Кхоъ Iайча чухьелхаргда шо!
Ше говра тIера Iовесса оарца хьалхаваьлар Ачамаз, - бакъда, цун лоIамах доацаш, теIIа го бир цунна кIанташа, тинна доагIар а кхетаргдоацаш.
Ер оарц IотIакхаьчача ханна вайбарий низ юхалайжабар, хьатIагIертараш дуккха дукхагIа боландаь. Тетта гIапа тIа IотIабигар ма-гатхоша моалой. Лаьтта ког Iоловза моттиг яцар, шийчари наьхачари дакъаш тIа а, доарахошта а ца лайзача. Лийга бадараш лорабе аьттув бацар, е лорабе дагадохаргдолаш торо яцар. Дорхала, оакхарий оамал тIа бувлаш латтар моастагIий - царгашца къамаргаш тIа кхувдаш, кулгий низ бехачул тIехьа.
Чубаьнна моастагIий байна бадар, амма гIапа лакхе царга яр бийна тIа IотIакхаччалца. КоанаIараш кара ца кхачийта, бийнах чIоагIбенна цхьа бIаь тIемхо латтар. ГIапа тIабувлаш Iочутувсалора моалой кIалхара хьалдагIача гемакхаш тIа. Бовшше а чуухаш латтар. ГIапа тIа бовла вайчарна магацар.
ТIехьашкахьа юхавийрзар Ачамаз. ЧIоагIа паргIата волаш коравир цунна Хамча. Оарца гIай тIа гIолла Iаддалхой хьалъоттабеш воаллар из ткъо-ткъо цхьана хургволаш. ХIара ткъаьннена юкъе никъ бутар лата болхача наха дIатIааха.
Урхаз кхийтар цо леладечох. Iа, дадала хьа, цудухьа яьхадола из: ховр хьалхаваккха!
- ТIаьск! - цIогIа техар Хамчас лаккха тур айдаь. Цхьатарра белажаш тIа юхатайсар Iаддалхоша аьтта кулгаш, букъ тIехьашка йоахкача хаьнпIарашкара тIаьскаш даха.
- Iад оза! - эзар Iадарч.
- Тоха!
Iоажало ткъам техар гIапа тIа баьнначарна, - корта хьалха хьатIалега баьлар цаIаш, вожаш аркъаласетташ - тIехьашкахьа. Iаддалхой хаьнпIараш йоассаяллалца юхасацийтанзар Хамчае тIаьский догIа.
Юкъ-юкъе мукъаяьнна гIапа тIа къедараш даьннача гIолла урагIахьийлхар магатхой, Ачамаз-аьла хьалха а воллаш. Ши кулг айдир Iаддалхошка Хамчас - Iадарч кач а тайса беттара ирал яьккха!
ГIап юхаяккха чухьийлхар уж а. Хьалха тIабаьнначарца вар Ачамаз-аьла. Тахан эггара хьалха вайнавар Магатхошта шоай урхаз дегIалваха моастагIех леташ. Цец а баьнна, гIад а баха, дог айденна, цо апар диллача гIолла тоатолгах чухьелхар, Iоажалах оза ца луш бола нах. Укхан тIакхачале шиъ кIант ваьрда Iовиллар теннача татречо. Веррига гIонажо къайлаваьккха вар из, Iотта-тоха моттиг йоацаш. Харцаш латта берд мо тIаволавелар из Ачамаза-аьлийна, лаккха ший гоама тур айдаь. Туро го техар, дегIах ца кхеташ, урхаз сов кадай хиларах. БIарганогIар тохача юкъа тоссавенна моастагIчоа тIайийха гIагIа аьрдигаца кIалхар хьалъэза, аьттигаца дегI гучадаьннача тур дIачудахийтар цо, оззадаь юхадаьккхар; цул тIехьагIа оагаденна дегI ши кулг теха тIехьашкахьа чудахийтар.
ГIапа тIе моастагIех IоцIенлуш латтар.
- Вай толаш латт! ХIаллой! ХIаллой!
ЦIаьхха бIарркхийтар Ачамаза-аьлий, бий пенах букътеха, корта наькха тIа Iочуоллабенна, цIийх лешаш вагIачох. Шибала вар из. Цун хьалхашка горахайна гIапар-бийчун корта хьалъайбир Ачамаза. Белажах Iоуллар пхьарс мазах. Лергаюхе гIолла, корта боаттIабаь, доталуш цIий ухар.
- Маьржа-яI, Шибал! Кхеташ вий хьо? Хозий хьона?
БIарганогIараш дезо айделар, зIаммига хийра доалаш.
- А-ач... - вайзар цунна урхаз, - хIа-а...?
Из хаттар вокхо кхетадир.
- Чукхайсар вай уж! Вай ба аьттув!
Басилг озаялар гIаппарбийчун велакъажара хьисапе, тIаккха, гIоарал деха, корта мелбенна Iочубежар. Садоалаш, тIемхочун дегI озалуш хоаделар Ачамаза.
- Болчакх я укхазахьа! - ураэтта цIогIа техар Ачамаза-аьлас. - Ер уллаш вола Шибал дIахьо.
Малх ловже отталца кхы лаьгIбаланзар цу меттера тIом. Бакъда, толамо бухьарбаьха магатхой кхы моастагIа лакхевалийта лаьрхIа а бацар, калуш а бацар.
ЦIеша йиза маьлха Iоакъа лоамашкахьа дIакарчача хана,
- Гар-Гар! - яха баьлар моалой бIунчий.
Юхатекхар моастагIий.
- Шибала гIапаргIонча мала вар? - хаьттар Ачамаза, веннача гIапарбийчун дакъа болчакха тIа дилла дIадихьача.
- Со вар, - аьлар, ког текхабеш бий чура араваьнна къонача тIемхочо.
- Кога фу даьд хьа?
- Чхьонкар кхийтта го лозабаьб.
- ЦIи фуй хьа?
- Горч ва со.
- ГIапа доал хьога да, Горч. Йоакхо елахь. Байнараш, вайбараш, наха сихха дIахьоргба, моастагIчун декъий царгахьа дIачутовса. Бийса цIайза йоагIа. Аз, кийчча даьккха, дакъа дахча хьатIадайт шоана, даъа-мала, човнаш ехка нах хьабайт. Мела ма хилалаш. Сомал елахь, Горч.
- Шек ма вала хьо, урхаз, тхо латтаргда хьона.
- Из диканд! Фухха эккхе - дагадоацар хьахулл - хоамча вайталахь Лакхарча ЦIагIа.
* * *
Ша тархах аьга йича санна яр йоI: хозеи цIенеи. Бийсанна гIотта а яь ларма чу хьайоалайича, цецъяла езацарий из, ший бовзараш цу кIал нийс а белча, селлар ийрчача хьала тIа болаш кора а бича?
Унзаръялар гацар. Къахетар гацар. Кхераялар а гацар. Ла а дувгIаш, бIара а хьежаш, ша гударг мо нийса ягIар. Пхьарсаш оззадаь шин бIоагIах вийхка латта МаIаз вайча а, бIаргацIацкъам озанцар цо.
ЙоIа хазийта эцаш бар тховсара лоткъам.
- МаIаз, цIенна юхадувцаргда Iа. МаIе нускалаш кхы а ма дарий цига, ер Сата хIана ювр оаш, вожаш хIана боабацар?
- Укхан мара къайле хац мехкарех цхьаннена а… Сол хьалха хиннача МаIаза еррига къайле хайтаяр укханна. Из тешар бокъонца...
- Сенах тешар?
- Къоабал ердах..
- Цо а устагIан шоргица издаьдар?..
- А, из боккъонцахьа хоадаваьвар… Из тешар…
- Хьо санна бийсаш мехкарашца йоахаш варий из?
- А, хиннвац. Из боккъонца цIена вар.
- Мишта велар из?
Вож йистхулаш вацар.
- БIоби, гIо дел цунна йистхила.
Шодо шок тох, дегIах латт, чубагIачарна а дегаех шийла Iи тохаш. Тохавеле дIа-хьа озалу, сатт МаIаз, юхь оагIор а яьле, ийрча хул - лазаро хозал дIаэц сага тIера.
Хамча йоIа бIархьож. Шийла юхь хувца ца луш ягIаш кораю.
- Духхьал къайле хар бахьан йийта воаллар хьо Сата?
- ХIаъа... кхалнаха цуннеи вокханнеи мара хацар.
- Нанилга-миска толо моладаь дIаерзаяьй… Хьо цо-м лораваьвар, хоада ца вайташ а.
Саьн чу гIанда тIа яьгIа йоI хьалгIеттар. Йолаенна хьатIаера из вийхка латтача МаIаза. Iолох а енна, барча лол озабаь, Iотеттар хаьнаш тIара хачи. ТIаккха дIачухьежар. Юха хачи хьатIа а эза, барчах лол а баь, хьалнийсъелар. КIиръенна МаIаза бIара а хьежа, яха ший метте Iохайр, тхьовра санна ши кулг гош тIа дилла. ХIанз бIарго зелла хувцаеннаяр из, амма ехаяцар. Из тамашийна чура чIоагIа саг яр.
ЯгIаш дагаехар цунна ший йоIал деха бийса… Доккхий алаш дувлаш даьга согараш. Даьгача даьтта хьадж. Садикъа фо. Лехьаш санна хьалхашка сетташ ах берзана кхалнах, цIогIа детташ нанилг:
- ЦаI мара вац - вайна маIа! МаIи мара вац вайна маIа!
Берригаш кхалнах бар цу бусса, МаIи воацар.
Доккхийча гIайбаш тIа уллар МаIи, лоа мо кIай даьреш кIалтайса. Согарий бетталуча алаех Iенаш лувжар, лепача цун дото дегIа тIа гIолла. Гаьннара хьажача хоза вар из. Ситлар менначул тIехьа корта бIогораухар, кхалнах кхестар, мерза сеттар цар хIараздаьнна боча кIай дегIамаш. Хаьнаш детталора, белажаш хьувра, ноакхош эгар.
Халхарца когаш шершабеш тIехлелх кхалнах, берригаш къона ба, хоза ба.
Шинне дехьареи сехьареи кулгаш лаьцар, оалхазара ткъамаш лоацаш санна. Хьалхашкара тIаеначо чопилгаш даьстар, пхьарсаш коареех даьхар, букъа тIагIолла лайжжа кIийлен тIа ежар моажача даьрех яь гIабали..
- Ше нанас яьча бесса цIена я хьона, МаIи!
- КIай кхокха ба хьона, МаIи, хьога бенар!
Ноакхаш тIа, гийга тIа, хаьнах барташ доахар массанеша.
- Xьо воацачун кулг кхийттадац укханах. Шовдан хъаст ба хьона. Малалахь хьай безам!
Наналг яр тIехьашка лаьттар. Цун лоIамех хулаш дар шедар.
- Iобаккха МаIена тIера ювргIа!
Лайжжа МаIена хаьнашта тIера бежар моажа даьре ювргIа,веррига гучаваьлар из. Iаьржа мосаши, цIенача дошо яь ягIаш цхьа хIамеи… Уйла е зем баккха кхийтанзар.
Дехьара сехьара шинне лаьцаяр, тIехьашка латтача Наналга ши кулг юкъметте дадар.
Iоерзайир ер геттар гарга МаIена IотIаюгаш.
- Барт баккха! Хьа мар ва из.
Барт баьккхар - шийла вар, аьшкан кад мо. Укханах детталу кулгаш кIаьда дар, царна ловра хьадора ший лоIаме йоацаш.
- ТоIIавий мархIаволла хьай мар!
Укханга цIогIа даьлар.
- Кхийр! Кхийтар МаIи ший нускалах!
ДIахо хиннар цхьа гIа мо: кIаьдача кулгаша хьалъайир, лазар тийра. МаIи дIавихьар айваь, хIама тIакхелла. Лоа мо кIай киси дар байракх яь чугIолла Iо-хьа удадеш, юкъе йоалла цIе Iатта хьахьокхаш.
- Гой шоана цIена цIий!…
Из деррига киловзал хиннад-кх! Наьха синош Iехаде вIашагIделла ловзар. ВIалла ерда тарам хиннаяц из аьшкан мунда! Шийла аьшк хиннад. Iа цунна хье хетаяьй. Хье хьувзаяйтай! Гарре оагаенна, бос бахар йиIий. ГIатта дIатIаяхар цIаькхаза МаIаза, «тьфу», аьнна, туг техар бата тIа. Яха ший метте Iохайра. БIаргаш къегар шалта литташ санна. Селла хала, массайтта шера етта, сина гIала хаьрцаяр, бехк бацар йиIий.
Хамча гIаттар.
- Йолле, Сата, вай шиъ долх. Укхаза Iа кхы де хIама дац, е аз а, хьо раьза яле. Хьона ма барра гуча ма баьларий ераш. Хьона ца дайнар дойт аз хьона!