Арахьа цIайза тIаена Iан бийса яр. ЙоI дегIа цхьалха йоландаь, шийна тIераяьккха аьха гIовтал цунна тIакхеллар Хамчас.
- Хьо яха езаш я, Сата, тхо укх Маьлхара дIадахача а. Дош мичад хIанзолцца Iа леладаьр. Хьайна цхьа мега кIант лехе, маьре гIолахь - из да лерттIа гIулакх. Аьшках фу мар хул.
Лийта а лаьца ший говра хъатIахоайир цо йоI, юхь лаьца волавелар, бIаьхха гIа боахаш. Дукха ца говш, цIай-пхье гучаяьлар.
- Яьй, хьо малав?
- Со Хамча-аьла ва!
ЦIайнашта го баь латтача тIемхоша акхарна ниI яьстар. НаIар тIа лаьттараша лотадаь бага хаьшк кховдадир Хамчийга. Карта йисте гIолла лохе Iочубодача наькъа тIа баьлар ераш. Цигга ах бердах доаллаш дIаьха цIа латтар.
- Ер фу цIа да ма хой хьона, Сата?- аьлар Хамчас, йоI говра тIера Iо а яьккха.
- ЦIувра-хуллий Iер да, - аьлар вокхо.
- Да. ХIанз хьожаргья хьо укх чухь доаллачунга. Хьо дега кIаьда йоацилга хов сона. - Кисара дIоагIаш хьа а даьха, чIега баьстар Хамчас. Шерра ниI йийла дIачуваьлар из.
- Когаш лорабелахь: лаьтта а бада укхаза.
ЮкъегIолла дIаьха Iалаттача шуна тIа бадар цхьа ткъаьх, дIабийша-хьалбийша, бартала-аркъаласетта. ЦаI духхьала хьатIавийрза вагIар, ши кулг гIортадаь, арадала санна къаьрза бIаргаши, йоккха йийла багеи, баге йизза арадаланза дисса Iеттораши. Лаьтта гергвенна уллар массехк саг. Шуна тIа, хьалкхехкка, даар-малар латтар массе тайпа.
- Укха тIа мел латташ дола даар-малар дохьаш теха да. ДIа саьнча улла цицкхолг гой хьона? Ганз еллараш ба ераш. Дика болх барна, хьачу а боалабаь, шу оттадаьд. Лакхе гергача цIагIа шун-наналг улл йийна. Хьо а е, аьнна, лоIам бенаб. Хьо е езаш хинна хурдел ший дагар хиннав: цхьанахьа къайлаза чу а елла, хьо шийна йита.
- Сох фу дора цо? - хаьттар йоIа.
- Шийна езар-мерзаярг е, тоам болаш саг ма йий хьо. Хьо дийна йисар бахьан из да.
- Фу де лерхI оаш царех?
- Боабе. Къа дий цар?
- Дац. Бакъахьа да боабича.
- Цхьаькхаш ба-кх укхаза. Айса царех фу дича нийса хургдар хац сона. Iа дел сона хьехар.
Из ниI чIега белла юха дIа а къайла, лакхе хьалтIабаьлар ераш. Цу цIен чухь сердало йоагар, арахьа латташ ха дар.
- Сата! Ва Сата! - аьлар, кIаьдача кхалнаьха оазаша, ниI йийла ераш чубаьлча, - хIанз вай гIулакх хургда.
Кховзткъе кхоъ я йоахар цар шоаш цу чу. ТовгIашка цIераш ягацар, чухь шийла яр. КIаьдача кIувсаш тIа багIар кхалнах моашоех а ювргIаех а хьаьрча, гергбенна. Уж къона а бар, хоза а бар. Зийра Хамчас: цар бIархьажар тамашне хьакхашта дар, бIарга тIа бIарг оттабий, цIацкьам ца тохаш. Дерригаш МаIе «нускалаш» дар уж.
- ЦIи сагийта тхона, Сата. Ер массехк ди да цIи сага цхьа хулла чу ца воагIа. Шелалла довш латт тхо! Тхо мец а деннад!
- Коа ма латтий екъача гударгий саьнаш. Хьа а даьккхе, хьачу а дай, хьаллотае цIи, - аьлар Хамчас.
- Мишта доакх оаха дахча? - хаьттар цецъяьнна цхьанне.
- Иштта доаккх. Гударг Iооттаю, дого лаьце диг IотIатох, «тIарш», аьле, гудар яттI.
- Ай-я, дIавала! Фу дувц Iа! Укх кулгашца лоац дого а, Iерж а? Хьажал акхарга!
Маьша кIалхара арадаьлар боча леладаь кулгаши, дерзана пхьарсаши.
- Аз укх маьлха даьккхача ткъаь совгIа шера-м лаьцаяц дого а, бела, шода, Iерж а, цхьаккха хало ю гIожа хIама а, наIар ко лаьцадеце. Ак! ГIожа хIама аьларий аз?! Шера цкъа къоабал кIираш деча, аьрхIа Iерж лувцаш нийсденнад...
- Из къамаьл сога ма де, аьннадий аз шуга! - аьлар, цIимхара бIархьежа, Хамчас.
Шек йоацаш вокхо жоп делар:
- Ва-а, ва къонах, кхыдар сона хац. Сайна хьийхар, ховра дувц аз, айса даим леладаьр дувц. Хьай дукха ваха, цIи ювзийта тхона. ТIахьежача ма мегаш ва-кх хьо! Цкъа са мархIа воагIаре-м, аз дIахойтаргдар хьона кхалсагах фу мерзал йоалл, МаIи-масар, йIаьхача Iан буса увзавеш, IабгIараш хьога яйтар, саьга санна!..
Чура араиккхар Хамча.
- Царга хьажал-хьай, Сата-марш. Хьона тIа я цар йоакхо. Из дахча аз кIанташка даьккхийта хургдар, се вухьаре. Уж аьрдагIа кхалнах ба. Лармашка ма дуъъа хIама да. Шоай дахча даккха, кхача бе. Чулаьттараш мишта бада бIарга ма байрий хьона. Кхоана саррахьа хьаоттаргва со. Цу лармага хьожаргда вай. Из фу ганз я. Жи, йишилг, доал делахь царна. Шоана новкъа саг вац. Ха де гонахьа мел увттабаьраш боккхий нах ба. Кхетий хьо?
Чуводар Хамча, ший берех бIаргтоха а, хаьнарваьнна салаIа а. БIа-зема хьалхашка кхалсага боча ши кулги, дерзана пхьарсаши, дIавийрзача а хьавийрзача а.
- Хьона хила сали-вали! - сардар из яьссача ара. - Духьалара дIа мича йоал ер-м!
Нана йоацаш дисад Хамчий бераш: цхьайтта шу даьнна кIаьнки, ши шу даьнна йиIиги.
ЙиIиг яьчул тIехьа, метта ца йоагIаш, елар миска. Малхро яр из, Гота-хьазилг аьнна цIагIарчар цIи а тилла. Аьттув бедда ха яр Хамчас из йоалаяьр. Дукха хало Iайшар, къел йиар. Цкъа тIех ца тохаш дIаяхар Iел. ТIеххьарча ханашка, даь-сесага га лаьца аттагIа хилар акхар вахар. Боахам а хьакарабера. Цо фу дора цох, могашло дIаяьлча, дегIа гIоарал дехача. Шиъ бер делар, воккхагIча кIаьнка. ТIехьа даьраш: цаI - хоздарго дигар, вож – Iодешше уне дар, бутт совгIа баьккхар укх маьлха.
Даиман цамогаш йолча сагаца къонахчо фу безам буаргба, бакъда йиша мо дукха езар.
- Хамча, - оалар миска, - цхьа тоам бола есар йоалае хьайна, йижар-гIаттар цо тIерадоаккхаргдар сона. Сона хаций, хьо хьогаш лелалга!
- Вай цхьана йиача халонах эхь дац сона! Хьо укх чу кхайкаеш, магIа чу сакъердаш улларгва со кхычунца. А!
ТIабенача тIемо дицдаь маркаь, дега Iувжа дуккха хIамаш дар. Ший даь-сесаг дагаехар, къа ца луш енна Ези. Из хиннаецаре, сий а дайна, венна хургвар Хамча. Да-м цун каш лаха а воагIаргвацар. Iел-Маьлха хала ма хетийла цунна. Мича хеза хIама да из – даь-сесаг даьл дикагIа, къахетамегIа хулаш? Нах да тешал хIама да-кх. Ер тIом дIабаьлча боара доаккхаргда, аьнна, лаьрхIа вар цунна синнела. Юха а уж пхьарсаш духьалъэйттар.
- Ер дар сона хиланза дисар, укха еххача гота тIа! - иккхар Хамчийга, ший говр каразах дIатоссаш воаллаш.
Воккхасаг-хулла говр ийца отара чу вахар, цIен ниI йийлар даим цIимхара йола чулатта гIарбаш яр, къаенна йоI, цIен тешаме хаьхо.
- Миштад бераш? - хаьттар Хамчас.
- Дика да. Могаш да. Даца кхаькхех баь ткъов тIа а била, дIайха дада, гIоза гIанаш гуш. Хьа кхача бIайха латт, товгIа йистте.
ТIера маша тесса, герзаши гIонажи тархе тIа дехка, кога тIара пезгаш-маьчеш даьха, паргIаттаваьнна, Iохайра Хамча. ТовгIа чу йIайха цIи йоагар. Ийче чу гIаръеш КIоришк яр цхьаннега. НиI елаелар, мела хих диза тIакъа бе доаллаш хулла йоагIар, тIехъа КIоришк, «бар-бар», яхаш баге а етташ.
- Ахь, ма таьме да-кх! – аьлар, кувгаш Iочу а оттабаь, Хамчас.
ТIакъана хьалхашка гора а этта, коанаца настарашта хий кхерза эттар тоаенна къона хулла.
НаIара йисте гударга тIа ягIар из зувш КIоришк.
- Йолле хIанз, якъа хIама я, аьлийна когех хьакха. Хьайна ха деза, массалагIа шу да хьо чулатта?
Вож едда араиккхар.
- Хьо ецаре дехадар ер цIа, - аьлар Хамчас, ши пхьеш хьалхьаккха, хIама даъа ше Iоховш, - хьо чIоагIа хиларца латт шеддар.
- Сои? Э-э! - кулгтессар йоккхача сага, амма дика-м хийтар хоза дош.
- ГIоза юъийла Iа! Сих латийла! – аблар йоккхача сага Хамчийга, тIаккха тIачайхар шун Iалашо еш йолча йоIа: - аз массаза ала деза хьога, аьлийна духьалйодаш цIена тIолг эхка, аьнна. Хьона бIархьежачун даъара чам бовргба. ЙоI я со а, йоах.
ЙоIи? КIалгIолла бIархьежар Хамча гIулакх деш уралаттача йоIа. Селла доккха хIама деце а, ийрча яц, лертIарча дегIара я. ТIаккха тIехьа хьежар из, хий чу хинна тIакъа ийца йодачоа, коча кIалха бух телхаш йодачоа. Дадар ба-кх ераш-м кхалнах. Укхан метте кхывар хилча Iелург а ма вацар. Цхьабараш хозагIа а ба. Сесаг енна массехк бутт баьлча КIоришка аьлар Хамчийга:
- Дийна саг ма вий хьо, кхы къоанал кIалвисса а вац. Хьайна саг лаххалца, - таьма де. Iа цIи яьккхар кечъяь, лувчаяь, бийсанна хьачуяйтт хьона...
- ХIанзоле эшац вайна, - аьлар Хамчас, - со йистхургва хьога, кIалдисса хIама хуле…
- Шо аьлий шоай оамал а, шоай уйла а йолаш нах да. Шоана моттар а деррига бакъдац.
- Фуд КIоришк-марш, тхона мотта а мотташ бакъ а доацаш дар?
- Эггара аттагIа дар царех цаI да хьона, тахкача гуча а даргда. Шоана мотт, аьлий сувнаш урагIа а боаттIабаь, вешта кхалнах пхорагIа боаттIабича санна. Бакъдац хьона. ЦаIаш ба хьона, Iоберзана баьхача, кепа а чама а.
Ма вийлар-кх Хамча цу дийнахьа. Говра тIахайначул тIехьа а, гаIа тIа ши кулг дилла, аркъалаюхасетта велаш коанаIарах араваьлар.
ХIанз из дагадеха велакъежар Хамча.
- Фу хулаш да вайх? - хаьттар КIоришка.
- Латташ ба кIантий. Латташ ба. Ма кхера хьо.
- Со-м сенах кхера езар, Хамча. Айса дуаргдола дуне диъаь яьннаяр со-м. Берех къахет-кх. Ховха хетолгаш, кхоачаш лаьттах овла тоссабалале, моастагIа чувоале фу хурд акхарех, цар-м дийна мел долча хIаман са доакх ма йоахий?
- Толаргбац уж...
_____________________________
ХАМЧА
Дахчан саьна йисте, лаьрхIа гударг кIалъоттаяь, диг детташ яьгIар кхалсаг. Попа гударгаш гIораяьяр. Диг юхатувсалора, поаллелхар. Когах ма тохадалара цо шийиа, яхаш, латтар Хамча. Диг лета, кIаьрг иккхача, Iимад иккхе гIадъяхе, Iодуллар кечбаь латтача морхIа тIа. Дахчах даха диг хьа цадоаккхалуш, ха йоайора. ТIаккха гIорадаь ши кулг тIаьнашта кIалделла дIоахьде хайра букарйийрза.
Цун юххе Iолохвенна диг теха, теха кха туллача боарамах дахча даьккха, йоахайир Хамчас. ТIаккха цхьаькха а, цхьаькха а.
- Iа-и-и! Аз сарралца баь болх, Iа кхозза ногIар тохале бир, къонах. Хамча яхаш вий хьо?
- Ва.
- Сата йолча венавий хьо? ГIоргIа еций из, цох кхеташ ва хьо?
- Мишта кхеташ ях Iа?
- МаIасаг кхалсагах кхетача беса.
- ЦIи фуй хьа? – хаьттар Хамчас.
- Улхи.
- Улхи, цкъадале, иззамо хаттар телаш хилац хьона. Из дIадаьлча, сонеи Сатайнеи юкъе кхы гIулакхаш дац, Iа дувцар тхона дага а хиннадац.
- Кхыдоа гIулакхаш хул маIача сагаи кхалсагаи юкъе?
- Хул. ХIана хилац уж? Хьона хаций из?
- Хац. Сона укх чу хьийхар мара хац. Цкъа-шозза мара укх коара араяьнна хиннаяц со. Самардийнахъа хьо эгIазвахар аз цаI аьлча. Сата лийнай сога. Сайна ховр мара хац сона.
Гударг кIал а оттаяь юххе Iохайра Хамча.
- ВIалла берах хиннайий хьо? Бер хиннадий хьа? Берах ца хулаш мича дусс хурд шо?
- Наггахьъяр хул берах. Тхона молха мелаю. ХIаьта а кхув цхьаяр. Йийсте че тIайоагIа. Иззаморг дIаюг, гучайоалле а, гаьнна кхычахьа. ПаргIатаяьлча юхайолаю. Со хиннаяц.
- Берах фу хул?
- Хац. Сенах ховргда из? Тхога алац. Хьоа а дайтац.
- Хьай бер хилча мишта хетаргдар хьона?
- Iай-и-и! Ма хоза хул-кх уж, зIамига нахилгаш! - Къаджъяха, бIаргаш дувшадаь, гIаггIе елаелар из. - Мича хургдар из ираз? Цкъа тоIIодаь мархIаделла хилча-м! ЗIамига долаш хул хьона уж, карахоадаь хьаста йиш йолаш, хоза къамаьлгаш дувцаш. Сона гIалий тIа дайнад уж кхалнахаца, чIагаргаша санна къамаьлаш деш.
БIарг тIера ца боаккхаш, бIархьежаш ваьгIа, чуийнна гудараш гIарчIаш яха эттар Хамча. Лаккха дахчан гув хьалбегIа, лакхе IотIадиллар цо диг.
- Улхи, со хIанз Сатайца гIулакха вода. Пхьерал тIехьа маркаь юхадоагIе тамаш я тхо. Хьай эргашот тIа а йийхе, хьо кийча хилалахь, аз цхьан метте югаргья хьо.
- Къонах ва цигача?
- Ва. Бераш а да.
- Кулг хьокхадалийта мегий царех?
- Мегаргда.
- Iай, ираз-яI са!
- Сов хIамаш гулъе езац хьона, цкъа тIаювха маркаь.
ШоллагIа говр йоалаеш венавар Хамча тховсара. Кхы ганзар ераш. Цигара баьнна, шин пхьех чакхбаьнна, хьуна йистте латтача отарашка кхаьчар. Отараш даьсса латтар, хетаргахъа дукха ха а яр уж даьсса латта.
Загал хьа а баьккха, кхий ниI йийлар Сатас. Говраш дIачу а яьха, дIайийхкар.
Кхийх хетта тIох детта кирка доаллар. Саьна чу ларма ногIар хьадийлар йоIа.
- Лоами дIабахьанза болий-те? Хамча, саьтIал бий хьога?
- Ба.
- Хьаллотабе, со багаш дахьаш йоагIа вайна.
- Кора санагIах шолхалгаш а даьха, кIийлен тIа зIаммига цIилг сега воаллар Хамча, Сата биъ бага бахьаш хьаеча.
Iочухьекхар ларма чу - латташ бар лоами. Хамча хьалхаваьллар. ТIехьайоагIача йоIа ногIар IотIатессар.
Ялата, аьнна, детта дакъа ларма дар из. Аьтта оагIорахьа саьна чу а этта воккхарел белггала кIай кхера хьалахар Сатас. ТIаккха цу мугIарах тIой дагарде эттар:
- ЦаI, шиъ, кхоъ... цхьайтта, шийтта, кхойтта. Ер ба из. ДIататтал, сона моге тамаш я.
Цо аьннача кхерах кулг дIатIагIортадир Хамчас. Цкъарчоа меттахьабаьнна, атта пенах дIачубахар кхера. Дехьарча саьна йистера лохера пена гарг хьачутекхар.
- Тоъийта. Вай чакхдалал я хIанз.
Цигахьар фо хьалъэза бага ала тохабеллар. ДIачу а баьнна, дIакъайлар цар пен.
- Цхьан хана лелар хиннад ер. Укх чу гIолла зIи иллай. Тийрка оагIарахьа дода ер, гIапа кIалгIолла чакх а даьнна Мукхбиаьча кхера йисте кхаччалца.
- Селла гаьнеи?
- Иштта.
- ХIанз чакхвоаллалой саг?
- Со-м йийнай.
Ахбийса яххалца, Iера оагIонца даьхача оагилгашта хьежавеш, еррига Къоабал ЦIайний къайленаш гучайоахаш чакхваьккхар Сатас Хамча. МаIи-Мага хьожавир. Селла доккха хIама хийтанзар цох Хамчийна, е куцала а е говзала а. Хамча-м дуне дайна хIамаш ховш вар. Хъажал герз мел латт! Лакхе дIатоха из доацаш мел дукха нах ба. Йистерча оагалга чу хиннар къаьстта маьха деза герз дар.
- Герз арадаккха деза, йистерча оагилга чу дар дита а дита. Дошох-дотох хIанз де хIама дац - тIом баллалца. Кхы сагага хайта мегаргдац.
- Аз дийнахьа хьатIадоахаргда герз кхий чу. ЦIовнаш а деш даувтадергда. Iа бийсана говрашца дIакхухьийтаргда. Цкъа укх чура ларма чу доахаргда, тIаккха ларма чура лакхе доахаргда. Ши ди - кхо ди дезаргда вайна из герз арадаккха.
- Хьаделахь иштта! – аьлар, раьза хиннача Хамчас. - Анзора кIантий эсала ба герза-гIонажа. Ма гIадгIоргба уж!
Къоабала-цIайний коанаIарашка говра тIера ше Iойоссаш, хаьттар Сатас:
- Цу кхалнахах фу де лерхI вай? ЦIай дехача боагабе торо йолий уж?
- Мичахьоргбар вай уж? - юхахаьттар Хамчас йоIага.
- Хац, дадар, сона-м, уж мича бугаргба а. Селхан шиъ аз сайца йигаяр керастий цIа долча. Доарахошта дарба ду цар, Даьла духьа. Хала доарахой цига ба. ГIулакх де нах эшаш хул. Цхьа къонах вар саготдеш лазаро. ЦаI тхаяр цунна юххе Iийра. Кертах ехк хьакхар, когаш билар, тIаьда пахашк хьекхаш. Бера санна кулг хьекхаш хьесташ ягIар. Тийра къонах, «ахI» ца яхаш. Саррахьа даь-веший къонгаш баьхкар из цIавахьа. Къонахчо кулг лаьцар кхалсага. «Хьаний хьо?» - хетт. «Се езачун я со», - йоах. «Са я-кх хьо хIаьта», - йоах вокхо. Цецбаьннабар даь-веший кьонгаш: «Хьо-м тIем тIа хиннавац. Саг йоалае ваха хиннав», - аьлар цхьанне. ШоллагIъяр а Iийра унахошта гIулакх де. Уж кхалнах лорабеш ягIа са вIаштIехьа дац. Сона дагадехад цхьа иттех хала доарахо хьачувоалаве уккхаза, гIулакх де, цхьа-шиъ дар6анча хьатIа а вийха. Лармаш дизза даа-мала да, гIулакх де нах а ба. Iомалургба. Хоза кхалнах ма бий уж: дIабугаргба шоашта безачар, вайна бала а хургбац.
Говра тIера Iовессар Хамча, гIадваха.
- Сата, хьога хьоаде ца лоархIавеш хиннар, Iа къодадир. Царех цхьаннена аз Iе моттиг лахай. Из соца къамаьл даьр ярий? Хьежаш ягIаш хилаеза из. Хьаара яйталахь.
- Из Iайха дIачулуча цхьа хIама хайталахь: уж кхалнах ханаш йолаш бале а, бера хьаькъала тIера баьннабац. Царна наха юкъерча гIулакхах цхъаккха хIама хац, шоашта хьийхар маркаь. Хиийхар да - маIача сага метта тоам бер. Энжийча сагага ма кхачийталахь из. Къа да цун.
- Дика моттиг я аз цунна нийсъяьр, - аьлар тешшаме Хамчас.
Сата гIишлонашта юкъе гIолла къайлаяьлар. Дуккха ха ялалехьа керда хьаьша гучаялар. Ловза йода йиIиг санна, кегий когаш бетташ, едда йоагIар из.
- Говра тIа яьгIайий хьо?
- ЯьгIаяц вIалла а. Хьона уллув яьнна, хьайола мегаргйий со?
Шийна тIехьашка говра гаIа тIа хоайир Хамчас Улхи.
- ЧIоагIа ягIалахь! Со хьалаца!
Говра дIаэккхаш цIогIа даьлар Улхийга кхераенна. Баьри юкъметтера тоIIаваь мархIа а велла дерригача дегIаца тIалетар из, Iо ца йожар духьа.
Даиман санна, ниI йийлар КIоришка яр. Хоза тоам болча кхалсага кулг лаьца латта ший аьла бIаргавайча, цкъа амагIъяьнна озаелар бат, тIаккха сийрдаялар.
- ХIанз со раьза я-кх хьона, Хамча-аьла, къонахчо шийна доагIар даккха деза, лаха деза.
- Со-м хьо раьза на хилар кхераш вар хIаьта.
- Со мишта хилац раьза. МаIача дегIа сечал эш. Къавелча чиш ахкарг лазаш хул аьрхI къувлаш лийнна маIасаг, мух ухаш хул. Дукха ха яр йоалае еза.
- Мегаш хетий хьона ер? - хаьттар вела а венна Хамчас.
- Кхал саг еций ер? Мег хьона. ХIанз вар миссел шозза-кхозза дегIа вай лургва хьо кхоана.
ХIама диаь шоаш Iобувша лагIа тIа гIолла урагIаболхаш, Улхе аьлар:
- Хамча, бераш мичад? БIархьажа мегарий со царна? Хьай дукхаваха хьажийта со!
Юха IокIалбаьнна, бераш дадача цIагIара ниI йийлар дас. Лаларча цIагIа чу йижа КIоришк уллар. Бер маьнге тIа кIалтIадаьлча хозар йоккхача сага.
Пенахйоллорга чу гIийло алинг сегаш кIерама боагар, баьде чу сомдаьнна бер унзара даргдоацаш. Кора кIалха ши бегаь менгелг латтар. Мерзача набарах тхьайса дадар бераш. Цар садоахаш хьахозар.
Ткъовна кхалхара арабаьннача бера когилгах бIаргкхийтар Улхе.
- Хьажал! Хьажал! Хамча – коги! ЗIаммига а болаш, пIелгаш а доахкаш. Iа-й-и!
Iо а йийрза, бордашца хьалаьцар цо пIелгаш. ТIаккха басилг хьакхар ерзанча настаргех. Беро ткъов кIал хьачуэзар ший ког.
Цкъа кIаьнка бIархъожаш, тIаккха йиIиг йоалчахъа ерзаш, дукха лаьттар из шин маьнгена юкъе. Кхы а латтаргйолаш яр, КIоришка хоадам баьбецаре:
- Кхоана ди хилча хьестаргда Iа хьай дог Iаббалца, хIанз наб е дита бераш. Аьлийга салаIийта.
* * *
Ткъаь кхоалагIа ди да моалоша Магатена го баь. ГIинбухереи Малхбузери гIапаш тIемах паргIата яьнна юкъ енаяц, эггара хьалха моастагIий гучабаьлча хоне. Цкъа цхьаннахьа чухьелх, цIаькха - кхычахьа, магатхоша мело яь моттиг лехаш.
Сага лаккхал гIоро вIашагIлотадаь, декъий гурматаш яда гIапа кIалха. Iай цIайза латте а, цхьацца долча деношка декъий хьаж етталу.
Малхбоалереи ЗIилбухьереи оагIоношкахьара селла Iаткъац тIом, - лоамашкара хьатIалетача наха аьттув балийтац моастагIчун.
Тахан дийнахьа делкъа ханна къаь лаъцав ЗIакий наха. Массаненна дицденна цхьа «дехкий Iург» дар, маьршача хана къуша наггахьа кIалбисача мара пайдабаккхацар цох, - хала доландаь. Цига гIап берда йиста тIа латтар. Арахьара чувоагIар кадай хила везар, циск мо. КIетаргаш лувцаш, кога пIелгашца бердах тувсалуш урагIваха везар цу «дехкий Iурра» тIа кхача гIертар. Цул совгIа из готтига а дар.
ЗIако кIийленна «цискаш» хоадаьдар цIу йисте, гайна-ганза «дахкилг» гучабаланза Iергбоацандаь. Из «дахкилг» «цискаша» лаьцар. Из говза «дахкилг» бар. КIийленна баьгIачар зийра из хин дехьа ваьнна воагIаш. ТIаккха берда кIалха къайлаваьлар. ГIапа тIа, хьокхарашта юкъе таба иллачоа хазар бердах цаI тувсалуш, кога кIалхара лайжа топпара гарзаш чуухаш а. Лакхе тIера кIотIарг лаьца кулг гучадаьлча, таба ваьгIачо, таккха тIехьашка а ваьнна, новкъосташка кулга оамалца хоам бир. «Iург» къайладоаккхаш баьлла кхера Iобежар, хьатетта корта хьачубаьлар. ДIа-хьа а хьежа, кхераме хIама ца корадаь, таккха хьачуваьлар. Кхера ший метте дIаоттабир. Ура а этта, цIаькха дIа-хьа хьежа, ший бедар цIенъе а нийсъе а эттар. Цунга гемакх бар, довт уллар, тIадувхачоа магатерча нахал эргаш а вацар. Из малав ца ховчоа, ший гIулакха вода тIемхо ва-кх, аьнна, хеталургдар.
Хийцца волавелар гаргагIа йолча пхьегахьа. Духьал боагIар, цIагIа са а леIа, ха лаца араваьнна кхо тIемхо. Юхасайцар уж:
- ГIапа тIара воагIий хьо?
- ВоагIа-те.
- Эргадаьнна хIама дарий?
- ХIама дац. Цу эгIахьа-м латар доал. ГIапа тIа-м баьнна бац моастагIий.
- Баьннабеций? Э-э, ма кхаъ ба из! Беций, кIантий? Ер мо саг ваха везача кхаччалца накъаваккха воагIа. Ер кIаьдвенна, гIелвенна воагIа бIула лаьтта.
- Баркал! Шоай гIулакха гIо…
- Кхы дац тха гIулакх, хьо накъаваккхар мара.
«Дахкилг» юхатоссабеннабар, тIехьашкара тIакхийнача «цицигаша» мIараш теха маркаь.
Бера гемакх дIаийцар.
- Вайга ваьлча аттагIа гIа боаккхалургба хьога. Ер довт а деза да, аьшкан ма дий ер. Мишта эздий саг ва ала Iа! Хьо мо вола саг воддаше а моака тIа вуг оаха.
НиI йийла ше дIачуваьккхача-м бIаргадайра цунна из фу «моака» да, ше санна хьалха ихараш малагIча хьала тIа ба а. Шун-да – шода-да БIоби вар цу моака тIа.
Гош мелбенна IовIашкавахар гIаьрахо цигга.
- Аз шеддар дIадувц, шоай ноаной кашайсар...
Цо лаха безараш ларма чу бар. Ераш лийца боахкий, моалошта хац. ГIапа наIараш елла чубахкийтарех дIа а кхийтта из болх сихбе венав. Бату-хана Эдала даьржера сихха укхазара болх чакхбаккха, аьнна, кхоъ дештойи, цаI боаройи, цаI эрсийи - пхи тумен керда Iояйтай. Ченкой говзанчаша хьийха болх ба даггара хьабеш латтар. Есараш доахк чуийнна саьргех чорта зIараш деш. Уж зIараш урагIа бодача берда тIа тувса, тIаккха зIагалашца дIачIоагIду. Цар тIа гIолла, лоамеш тIа гIолла санна, урагIаухаргба, лайжа чулегар кхерам а боацаш. Юкъереи чухьареи гIап цкъа чухьийлха яккха лаьрхIад. ДIахо цо дийцар Матараши Арслани боабар хьокхехьа. Уж а царца мел хинна оалой а хьокхашта ховшабир. Оалоех цхьаннех тешац, зIаммига дегабуам бича вув. Цецбаьннаб моалой гIап елла чубахийтараш лар-Iимад йоацаш байна дIабаьнна. Укх деношка оттаргйолаш я Магатен кхел. Моалой чIоагIа дорхбеннаб.
Сайрана урхаза коа, Ачамаз-Боарза тIа, кхетаче еш хьавоалавир лаьцар, юха дувцийтар шеддар, хаттараш деш, тохкараш деш.
Лаьцар дIавигийтар.
- Ларма дизза боахк уж, - аьлар Хамчас. - Кхы царгара вайна хьаяла хьоанал яц. Анзораи 3Iакаи дIале аз уж? Уж бахьане ткъаь ворхI дика тIемхо латт ларбой хиннаю ГIапа тIа бакъахьа бацар тIемхой?
- Царех цаI дийна виса йиш яц, - аьлар корта хьалъайбаь урхаза.
Корта лостабаь арабаьннарашта тIехьавахар Хамча. Кастта чувера из.
- Леларех фу хиннад вай?
Анзора жоп делар:
- Кхоана, ловже хана тхо гIапа тIакхоачаргда. ДIахо болх есарашка байта йиш яц. Бисар дукха болх бац - шовзткъа сага дийнахьа билла. Кхоана есараш мукъадоал.
- Шоаш малагIча оагIорахьа болх хой царна?
- Хац, - аьлар 3Iака. - Дийнахьа вайбарех массехк саг дIатох царех, есараш да аьнна, лорабе а фу дага да ха а. Эсагахьа болх шоаш моттаргдолаш къамаьл хийцад. Тийшаб.
- Из дика дагадехад шоана. Болх баьлча гIувнаш лакхера дIакъовла еза, цхьаккха белгало хургйоацаш. НиI-м царна кора а йоагIаргьяцар, йоагIе а, нах дIабахачул тIехьагIа, ловча! – аьлар урагIатта урхаза. - Къонахий, юкъера гIап дIахеца езаргья. Воаш дIа ца хеце, чухьаръяр а дIайоаккхаргья вайгара. Царга низах дIа ца йоаккхийташ, воаш дIахецаргъя вай. Цар боларах гуш да, ши ди - кхо ди даьлча чухьелха кечлуш болга. ТIемага кIеджъяккхийта воал Менге. Уж денош гIаьххьа вайна а эш. Воашта пайдане а долаш, цар хьийга къа зехьа а довш хургда. Из хьаде деза вай. Маькара хила деза! Менгега деррига дуне да. Вайга ер кIаьдилг я. Менгес, эшаш хуле, керд-керда туменаш хьатIаех, уж цун бухъювлаш я, вай - гIапо чулаьцараш мара бац. Башаш латт, башаш латт...
Уйла еш лаьттар из, кулгаш наькха тIа чоал а теха, ший новкъосташта бIарахьежаш, шек боалий-те, аьнна, ха гIерташ. А! Уж шек бацар. Лаьлача гезах беттача мо багIар, дегIацара са къастталца лата кийча болаш.
- Хур-хургда. Вай мелла дувце а, къонахий, моалой цхьан дийнахьа чубаргба. Шоана-м ховр из, вай воайла лечкъаду маркаь. Пхи тумен хьатIайоалаяьй езе кхы а йоалаергья. Вай фу де доагIа? Моалой чухьелха болабалале юкъера гIап дIа а хийца, чухьарчун тIа дIачIоагIдала. Цигга латтаргда вай. Хамчаси, Анзореи, ЗIакаси бераши, истийи, къоанойи, доарахойи лела-рашка гIолла арабаххалца, меттахьадовргдац вай. ТIеххьарабараш дIабахабаьлча, чухьара гIап дIа а хийца, Хьатой-Боарз лоацаргба вай. Цигга латтаргда вай, синоех къасталлца… Вай мишта латтаргда аьлча, вай латтаргда ер Магате шоашта караеча моалой харагйоалаш, дехке баргболаш, кхы дIахо дIабаха ца могаш, цар хир хадаргдолаш. Шо къонахий да... Мадарра дувц аз тахан. Кхы вай дукха вIашагIдетталургдац, йиш хургьяц. Дош къувлаш волчо, йистхилар де. Горч, хьо тара хетт сона ала гIертачоа?
- Со дош дIаьха дац, урхаз. Тха пхье тIара мехкараша-Iаддалхоша хатта аьннадар…
ДIалоацавелар Горч, новкъосташта бIара а хьажа.
- Фуд хьа из?
- Еррамо торо эттачо хьалха дIабахачар деш хиннад, йоах... кхалнахеи, мехкарашеи дийна кара ца баха а, шоай чIир леха а... герза масса дохьаж тохаш. Унананалгаша даьккхад дохьаж. Масса да.
- Хьежад шо? – хаьттар Ачамаза.
- Хьежад. ГIапа тIара дIатехар оаха дохьаж хьекха тIаьск молочоа. Говра хаьна тIа кхийтар, кхы юкъ ца йоалаш гораяхар, ежар, когаш хьекхар. Массехказа техача – иштта. Мехкараша хетт: мегий шоаш из герзах тоха? Вайга хет-кх цар. Сайгара жоп дала вахьанзар со.
Урхаз гоавелар жоп дала, къонахий а багIар бувлабенна. Корта чу а белла, низткъа хозаш ЗIака аьлар:
- Торо хилча, дуачох тоалув тоха дезар царна, хIара хи къургах, садоахача фех...
Меллашха аьнна дешаш, массаненна дIахезар, дIа-а-а тIехьашка, товгIа йисте лаьттача урхаза а хезар.
- Со раьза ва-кх Iа яхачоа, 3Iак. Къонахаша хьа ма аргдий шоашта хетар.
- Фу хоададе дезар цар, цицхолгашта санна дохьаж тесаш, - аьлар Чоне. - Оаха могаду из. Дийна болаш кара ца баха боахк мехкарий. Эрна ца бов боахк, баккха бехк бий царех?
- Горч, хьона а, из хаттар хьаденача, кхычарна а дIа ма хезарий? Хьадайта! МоастагIчун са мел даргдар тахан мегаш да. Уйла ергья вай тховсара: цу шин гIапа юкъе дукхагIа декъий Iа мишта дохкаргдар-те вай? Дагадохал, дагалацал, вежарий?
- Аз воалаваьвар цхьа воккха саг, - аьлар Лорса, - карматал доаллаш а, вахарца аьттув боалаш а ва из. Цун дагадехар накъадала мег вайна.
- Мичав из?
- Укхаза коа тIемхошца вагIа. Хьакхайка вай цунга?
- Кхайкал, кIант, - аьлар урхаза ларбочунга.
- Гали хьачуда а алалахь, - тIатехар Лорса.
Хьачуваьлар воккха саг, дизза доккха гали тIаьнкIала а доаллаш.
- Сайренаш маьрша йоссийла укх чу.
- Хье а маьрша вахалва, оало, - гIайттар къонахий.
- Хьадувцал Iайха дена гIулакх, оало, - аьлар цунга Ачамаза, - хьакхетадел тхо.
Воккхача сага сатийнна гали лаьтта Iо а оттадаь, барч даьстар. КIалхара миIингаш а лаьца Iоъоагадича, цу чура керчча тоIадаьча мукха чах яь ши бургац араяьлар. Ча даржаргдоацаш урагIа-пхорагIа кIомала барчамаш хьоарчадаь дар.
КIирвенна бIара а хьежа, дIатIа а ваха царех цаI хьаийцар урхаза, бе оагайир.
- Юкъе жагIан кхера боал, бера корта миссел, - аьлар къоаночо, - дозал хургдолаш. Фуй ер? Дадар, хац сона-м укхох фу ала деза. Укхо фу ду? Из хов сона. Укхо моастагIех цIи йоккхаргья. Ераш хьа мишта ю дIахьокхаргда аз, ча шортта ма дий вайга. Ер бургац хьаю Iа. ТIаккха доагор тоха деза: мехкдаьтта дале а, фатаген дале а, моллагIа кхыдар дале а, кхыметтале вай дуъа машадар а мегаргда. Фу дерд? Укх моча хана, дуъа ца дуъаш, моастагIа воагаве веза. Бургац яь кийча я хьа. МархIа ме ховш йича, маярра хул. Даьтта техад Iа. Юкъе сангал хьаьрцад Iа. Вай лакхе да – моалой лохе ба. Уж вайна чухьелх. Дика уж кхотабеннача лота а йий, цхьа иттех чухецал! Ма даькъаза баргба-кх уж. Тахан гув тIара чу а хехкаш хьажав со. ТIехьашка бала йиш мичай цар. Лотаенна бургац, барчамаш даьге йох, ча дIадарж, цIи а ярж. Латаш тIом бергба Iа, е хьайна IотIаежа цIи йоае оттаргва хьо. ХIай? Гургда шоана!
- Ваи-и, ма дика воккхасаг ва хьо! Хьох ве везар-кх довтбий! - аьлар Ачамаз-аьлас, тоIIаваъ къоано мархIа а велла.
- Э-э! Довтбий яхий Iа, урхаз? Сох довтбий хургвацар. Довтбий вар Лом-Бердий воI Хучбар, аьлий яхача къажкъайгаша ший гIулакх де витаваларе. Укхаза багIачарех ала дац са. Моало тахан укх мехка хургвацар, вайна го баь хургбацар. Лехь ше боаллача къорга чу аьча уллаш хургбар. Тахан мичай уж къайгаш? Тахан турсех довташ декача дийнахьа, гуш хIана бац пхьукIоагашка мекхех шодамаш ду аьлий? Довта майреш бацар уж - шуна майреш бар. Воай ханна вайна шоай гIанда тIа Iоховшабе ханзар. Фу дерд?!
Кулг лостадир воккхача сага. Сихвенна чан бургацаш юха галешка йохка эттар.
- Хьа цIи мишта яр, воккха саг? - хаьттар урхаза.
- Папий ва со, Пезга Папий!
- Папий, уж бургацаш-м аьлах а, тхах а, боамбех а е мегаций вай?
- Дика мег, кхо ца хийтача, хила а хилча.
- Кхоана тIаьрга-коа хьавеллахь са ма хилла а. Хьехаргда Iа наха, мишта е еза. Вайна дукха эшаргья уж, чIоагIа дукха. Ди-бийса ца къестош хьабайталахь болх. Ер Хамча вовзий хьона, укхо мел эшар хьатIадойтаргда хьона: тха, бомби, даьттта, фатаген. Сангал а ма яхий Iа. Из Iарбашка хила деза.
* * *
ТIехьа бисачар пхьер дуъа ха яр, Хамча цу бусса чувеча.
- Кхача бIайха латт хьона, - аьлар КIоришка.
- Виза ва со. Урхазарцига кхаьбад тхо.
- Аьла, дика дегIага салаIийта хьай, ког бахийтта наб а йий. Сахаьда леш хул саг. ХIанза мо леле низах вохаргва хьо.
- Iа яхар дергда аз, нана мо саг ма йий хьо. Кхоана малх айме эттача гIоттавергва Iа со. КIира йоагIар ергья аз наб. Бераш миштад?
- ЭхI, йиц ма яннаярий со: из саг дика тов берашца. Доккха хIама да цар укха цIагIа оттадаьр, удаш, ловзаш, циска кIоригаш санна керчаш. Из хьаьрагIа а йолаш. Соах нани яьй. «ЭгIазъяхайий хьо, нани? Дог Iаббалца ловзийталахь со царца! Ма хоза я-кх хьо, нани!» Лайза, лайза, кIаьдбенва, гIоарал деха дIалийга бада берий цIалга чу кхоккхе а, шоай хIамаш тIаювхаш. ХIама тIа а тесса битаб аз. Нана йоацаш бисача хоне иззал сакъийрдадац цар…