ОЛМАПУ УКШ
Петя пӧрт ончык лекте, яндар каваш ончале да садыш куржын колтыш.
Садыште моткоч сылне: олмапу, грушо пеледеш, тӱрлӧ-тӱрлӧ пеледыш-влак ужар шудым сӧрастарат. Петян шинчажат шаланыш. Я ик пеледышым кӱрлеш, я весым. Кӱрлын налеш, ӱпшыч онча да кудалтен колта.
«Олмапу пеледыш эн тамлын ӱпшалтеш докан», — шоналтыш рвезе да ӱлык кадырген кержалтше укшым лывыртыш.
Олмапу укш шорт шоктен тугын возо. Петя тудым нале да, тамлын ӱпшалтше пеледышым нерже деке тушкалтен, мӧҥгыжӧ ошкыльо.
Тиддеч вара тудо ятыр жап садыш толын огыл. А икана угыч тольо гын, шке шинчажлан ыш ӱшане: кажне укшышто кугу чевер олма-влак кечат. Ала-могай шинчалан койдымо художник чевер чияж дене сӧрастарен коден веле шонет.
«Чапле олма!» — шоналтыш Петя да олмапуш кӱзаш тӱҥалын ыле, но ик укш тодылалте — Петя, пулвуйжым аймандарен, ӱлкӧ шуҥгалте.
Петя кынеле, пулвуйжым кучен ончыш да укшым ончалын пелештыш:
— Шошым тиде укшым тодыл ом нал гын, туштат тыгаяк олма лиеш ыле. Тунам вара мый кӱшкӧ кӱзыдеат олмам кочкын кертам ыле вет, пулвуемат ок сусырго ыле.
ОСАЛ ПЕЧКЕ
Тиде кугу печкем Лёвка шукертсек пален. Тушан Макар кугыза ӱмаште телым колхоз шорык-влаклан вӱдым шупшыкта ыле. Шкенжын Савраска лӱман имньыжым кычка да Лёвкалан кычкыралеш: «Ну, Лёвка, вӱдлан кайышна!»
Лёвка печкем кушкыж шинчеш, кок кидшыге печкем кылдыме кандырам куча да кумда Мокша эҥер велыш кудалыт ыле. Печке гына прдоҥ-прдоҥ шоктен кодеш.
Но Лёвка поснак вӱдан печке дене мӧҥгеш толаш йӧрата. Тунам тудо вӱдлан кайыме семын ок шинче, а печке шеҥгек шогалеш, пуйто капитан. Шога да печкеште вӱд ловыкалтмым эскера, а печке рож йыр ший падыраш гай ий койын кушкеш.
Тыге тудо телым коштын. Кызыт шорык вӱташ автопоилкым шынденыт, а печкем вӱта шеҥгек эҥер серыш луктын кудалтеныт.
Икана йолташыже-влак дене пырля шылын модмыжо годым Лёвка печкем шарналтен колтыш. «Тыште мыйым нигӧат ок му дыр», — шоналтыш рвезе да печке кӧргыш пурен шинче. Сайын эҥертен шинчын гына шуктыш, печке верже гыч тарваныш да тайыл почеш пӧрдын кайыш. Лёвка шижынат ыш шукто — печке Мокша эҥерыш логале да вӱд йогын почеш ийын каяш тӱҥале.
Тиде жапыште Лёвкан йолташыже Васька лач колым куча улмаш. Эҥер покшелне тудо печкем ужат, тувыржым кудаш кудалтыш да печке дек ийын тольо. Печке тӱрыш кержалте, кучен шогалтыш. Вара ончале да чылт ӧрӧ: печке кӧргыштӧ ала-кӧ пеш пӧрдалеш, пеҥыжеш веле. Теве печке рож гыч йошкар вуй койылалтыш. Васькан изиш ӧртшӧ ыш лек, теве-теве вӱдыш пурен кая. Пырля тунемме йолташыжым пыкше-пыкше палыш. Тудыжат пеш лӱдын, ялт амыргыл пытен.
— Кузе тый, Лёвка, печкеш верештынат? — йодо Васька.
— Шылын модынна ылят, — Лёвка вожылынрак пелештыш.
Васька воштыл колтыш. Йолташыжлан лекташ полшыш, пуракшым почкалтыш да мане:
— Йӧра эше печке рожшо кӱшнӧ лийын, уке гын, тыйым шуко кычалаш верештеш ыле.
ВИТЬКАН ТОПОЛЬЖО
Олан ик изи шып уремыштыже пу пӧрт шинча. Тыште Витька ила. Пӧрт воктене кугу яшката тополь шога. Илыш эре икшырымын, нимогай тыгай-тугай деч посна эртен. Но икана Витькамыт деке ала-могай кок еҥ тольыч да ачажлан каласышт:
— Вашке ме тендан тошто пӧртдам шалатена да тудын вереш шуко пачашан у пӧртым шындена.
Витька куаныш: нунын пӧртыштышт мыняр йоча-влак илаш тӱҥалыт!.. Да кажныже дене тудо пырля модаш тӱҥалеш.
Икмыняр кече гыч пашазе-влак толын шуыч да пӧртым сӱмыраш пижыч. Мландым кӱнчышӧ машиным конден шогалтышт. Машинже — ончен ӧрат! Вурс кӱчшым мландыш кереш, копаж тич рокым кошталеш да грузовикыш налын пышта. Ик-кок гана пыштат — машина темеш веле.
Пӧртйымалдан лакымат тӱрыснек кӱнчен ышт шукто, самосвал-влак кӱм, кермычым шупшыкташ тӱҥальыч. Витькаланат паша лекте. Тудо то лакыш кӱм кышка, то каменщик-влаклан кермычым пуэда, то кермыч дене шке изи пӧртым ыштен онча. Витька кечыгут стройко воктен пӧрдеш. А стройкышто ыштыше аважым, каменщицым, тышке кусарымеке, тудо эше чот йывыртыш. Пашазе-влак коклаште рвезе йӧршеш шке гаяк лие. Чыланат тудым Витюша маныт, а ик пашазе, Йыван чӱчӱ, эсогыл Виктор Петровичат манын ойла.
Кеҥеж — Витькан йӧратыме жапше. Игече шокшо, кече пелта, а кава кумда-кумда, пуйто теҥыз. Тыгай годым Витькан пашаже поснак шуко.
— Витюш, мылам йӱштӧ вӱдым кондо-ян, — икте йодеш.
— Виктор Петрович, мыламат илыш вӱдетым йӱктет мо?
Витя кажныштлан йӱштӧ вӱдым нумалын.
Но тыге куржталаш кугунак ыш логал.
Пырдыжым кӱшкӧ нӧлтен шуктымеке, подъёмный краным кондышт. Кран кугу, куатле. Воктенже шогалын, кӱшкӧ ончалат гын, упшетат возеш. А кӱшнӧ-кӱшнӧ, вуймучаште, изи пӧрт уло. Тушто ик ӱдырамаш краным кузе кӱлеш, туге пӱтыркала. Ала-могай пашкар-влакым я тышке, я тушко шупшкедылеш. Нимо дечат ок лӱд. Ӱдырамаш шкеже изи веле, а тудым тыгай кугу кран колыштеш, кеч-мом оптен пу, чыла кӱзыкта. Очыни, тудлан, кӱшычын пӱтынь ола раш коеш. Тыгай подъёмный краным виктараш тунемшаш ыле, вот тиде паша лиеш ыле!
Икана, пӧрт пырдыжым ятыр кӱшкак нӧлтен шуктымеке, Витька томаша пашаш вереште.
Йогор йолташыж ден коктын нуно стройкыш эрдене эрак тольыч. Ӱлнӧ, кран воктене, площадке шинча. Тушко кермычым оптен шындыме. Рвезе-влак шуным нальыч, площадке ӱмбак кӱзен шинчыч да шке пашаштлан пижыч: тӱрлыжымат, я Буратином, я каза тагам, я эше иктаж-мом ненчылен шинчылтыт, вуйымат нӧлталаш огыт ярсе. Кенета ала-мо шыдыр-шодыр шоктыш, да площадке кӱшкыла кӱзаш тӱҥале. Йогор чоярак улмаш — тыманмеш тӧрштен волыш, а Витька эре кӱшкӧ да кӱшкӧ кӱза. Ик пачаш эрта, весе, кумшо... Рвезе ончыч чумедылын-чумедылын кычкырыш, но вараже шып лие, йолжым тыртештен шинче да умбакыже мо лиеш — вучаш тӱҥале. А кран тудым эре кӱшкӧ да кӱшкӧ нӧлта.
Крановщице тудым ужат, ончычшым лӱдын нултыш, краным вигак шогалтыш, ала-мом кычкырале. Вара сайракын ончалят, умылыш: Витька модышыжо-влак коклаште пеҥгыдын шинча. Крановщица шыргыжале да кран шулдырым Витян аваже ыштыме велыш савырале.
— Качыри кокай, полышкалышым кондем, кучо. Нимат лийын огыл.
— Ой, юмыжат! — Витькан аваже кидшым шаралтен колтыш. — Кӧ тыйым тыгай кӱшкӧ кӱзыктен?
— Кран, — вашештыш Витька. — Ме Йогор ден коктын модышым ыштыл шинчылтына ыле, а тудо мемнам шижде шупшыл колтыш. Мый тудлан кӱштен омыл...
Ӱлык волымекыже, Витька онча: Йогор йолташыже шортын шога.
— Молан шортат, Йогор?
— А мый тыйым кермыч дене пырля ястарен коденыт шонышым.
... Витькалан вашкерак пӧртым ыштен шукташ манын, пашазе-влак йӱдшӧ-кечыже тыршеныт. Иктышт йытырым оптат, весышт леведышым шарат, кумшышт пырдыжым ошемдат, кӱварым чиялтат. Изиш лиймеке, Витькан тошто пӧрт олмыштыжо кугу вич пачашан пӧрт кушкын шинче. Ончен ӧрат!
Кугу тополь кушмо верыш строитель-влак асфальтым шарышт. Асфальтше пеш тӧр, шыма. Йӱран годым воштончыш семын йылгыжеш. Витька топольжым чаманен ончале, да мом ыштет, очыни, тыгак кӱлеш дыр — руэн кудалташ вереште. Но вожшо йӧршеш ыш кошко. Икана шошым Витька йолташыже-влак дене топла модаш куржын лектат, онча: ик вере асфальт изиш нӧлталалтын.
— Ончыза докан, рвезе-влак, асфальт когыльо гай пузырген шинчын.
Рвезе-влак куржын тольыч. Шелше лончыш ончальыч гын, чылт ӧрыч: шелше гыч ужар лышташ нержым луктеш. Витька йывыртымыж дене кычкыралынат колтыш:
— Тыште вет мемнан топольна ыле! Руэн кудалтеныт гынат, тудо ынеж йом. Ужар лышташым луктеш. Тек иланыже, ынде нигӧланат ок мешае.
Рвезе-влак асфальтым кӧргыч кышкышт да топольыш кажне кечын вӱдым шаваш тӱҥальыч. Ынде тудо угыч Витькан окна йымалныже кушкеш.
Илен-толын тудат кугу сылне пушеҥге лиеш.
ВАГОНЫШТО
Поезд писын кая. Кеҥеж лыжга мардеж вагон окнаш сакыме ош шовычым лойгыкта.
Ик купеште ош ӱпан кок пионер коеш. Нуно пеле почмо окна воктен шинчат, изи ӱстембак эҥертен, ала-мом пеш кутыркалат.
Поезд шогале. Кугу чемоданжым мурыктылын, вагоныш ик рвезе пурен шогале. Шӱргыжӧ араван, а шкеже кына тӱсан майкым чиен.
— Ну мо, шахмат дене модын ончена, — мане рвезе да чемоданже гыч шахматым лукташ тӱҥале.
— Модын ончаш лиеш ыле, да меже пеш начарын модына.
— Эй, улыда вет, мыйын семынак модаш кӱлеш.
Рвезе шахмат паҥгажым шындыл пытарыш да моктанен пелештыш:
— Мый республикыште ончыл верыш лекшаш верч модынам да чылаштлан матым шынденам. Умыледа, матым?..
— Тугеже тый шахмат дене чемпион улат? — рвезе-влак кокла гыч йодо иктыже.
— Але эше уке, но тидын нерген ойлымо гыч шокта. Чемпион лӱмым пуынешт...
— А меже шоненна, Васька Ашаевлан...
— Хе-хе, — йӱкын воштыл колтыш рвезе. — Да мый тудо Васькаже дене куд партийым модынам да кажне гана сеҥенам.
Рвезе-влак икте-весыштым ваш ончал колтышт.
— Тугеже молан Васькалан самырык-влак коклаште чемпион лӱмым пуэныт?
— Тиде чын огыл...
Тиде жапыште купеш изирак капан топката рвезе пурен шогале.
— Коля, тыйын паккӱзет уке? — йодо тудо. — Ала-мо кочмо шуэш.
Ош ӱпан ик рвезе тудлан кӱзыжым шуялтыш.
— Рвезе-влак, а тидыже могай ньога? — арава шӱрган шахматистет йодо.
— Кузе «могай ньога»? Тидыже вет Васька Ашаев. Тый тудым куд гана сеҥенам маньыч-ыс...
У пассажирет, тидым колят, шинчажым карыш да содоррак шахматшым погаш тӱҥале.
— Молан погет? Теве Васька кочкешат, модаш тӱҥалыда веле. Мыланнат ончаш оҥай...
— Тау. Мый еҥ вагоныш верештынам улмаш, — кына майкан рвезе вашештыш да, чемоданжым мурыктылын, содор лектын куржо.
ИЗИ ТЫРТЫШ
Тӱгӧ каяш ок лий, йӱр леҥеж гыч опталмыла йӱреш. Сандене таче мый кечыгут мӧҥгыштак йокрокланен шинчылтам ыле. Но кенета омса почылто, да пӧртыш пошкудо рвезе Митяй пурен шогале. Тудын ош ӱпшӧ ден корнан-корнан канде тувыржо йӱреш нӧрен пытен.
— Ну опта вет! — пелештыш тудо да изи орважым кӱвар мучко шӱкал колтышат, ешарыш: — Тидым ме Витька дене коктын ыштенна...
— Мыят тыгай орвам ыштынем ыле да, — маньым мый, — тыртыш уке.
Митяй ӱстембалне шинчыше ургымо машиным чоянрак ончалят, пелештыш:
— Эй улат, тыртышымат от му! — парнявуйжо дене тудо ургымо машинын ораважым пӱтырале. — Тевакыс, мом ончет?
— Машина орава чынжымак пеш чапле. Тылеч сайракым отат му.
— А кузе тудым лукташ? — мый йодым, да шкеже лӱдынат колтышым: ала чынжымак келшен толеш.
— Нимо йӧсат огыл, — Митяй вашештыш. — Отвёрткыда уло мо?
— Ом пале.
— А кушто тарманда-влак улыт?
Тарманым оптымо яшлыкым чулан гыч кондаш вереште.
Митяй яшлыклаште пургеде-пургеде да пелештыш:
— Теве! — куанен кычкырале тудо, вара шылтален ешарыш:
— Ачаже слесарь, а эргыже, мо тугай отвёртко, тудымат ӧк пале.
— Палем! — мый ваштарешыже пелештышым, а шке ончен ӧрам: отвёртко Митяйын кидыштыже модеш веле.
Митяй мый дечем кок ийлан кугурак.
— Теве тылат тыртыш! — пашажым пытарышат, мане тудо. — А шӱдырым чечас муына.
Ик шагат гыч орвам ыштенат шуктышна да Митяй ден коктын лавран вӱдым келаш куржын колтышна.
Эше ик шагат гыч авам мӧҥгӧ тольо. Мылам шке верчемат, Митяй верчынат мутым кучаш вереште.
У АВА
Нина шке аважым ок шарне. Тудым кӱжгӧ альбомышто гына ужын. Тиде карточка ачаж ден аважын тошто фотошт-влак коклаште кия.
— Тиде — мемнан авана. Тудым фашист-влак пуштыныт, — альбомым ончен шинчымыж годым Ниналан Коля изаже ойлен.
Но икана ачашт ала-могай палыдыме ӱдырамашым пеленже кондыш да Ниналан каласыш:
— Теве, ӱдырем, тыйын ават. Тудо поро айдеме.
Нина тудым ончале да ӧрын йодо:
— А-вам?
Нинан аваже шыман шыргыжале, мотор курчакым шуялтыш да кампетке пӱтыркам луктын пуыш. Вара тудым ончыкыжо шындышат, йодо:
— Нинушем, а тидыже мо тугай?
— Тиде альбом. Тыште ачамат, авамат, Колька изамат уло, — Нина адакат у аважым ончале да эркынрак ойлаш тӱҥале:
— Авай, альбомышто молан тый тыгай изи улат, а тыште кугу? Кушкынат, ане?
— Туге, ӱдырем.
— А мыят кугу лиям?
— Тыят кугу лият.
— Ава-ай! Ава-ай, а тый колен отыл улмаш!
У ава ӱдыржым оҥжо пелен ӧндале да вашештыш:
— Илем, ӱдырем, илем. Ме тый денет эше шуко-шуко илаш тӱҥалына.
ЙОЛТАШ-ВЛАК
Боря ден Васям школыш ужатен колтымышт годым авашт нунылан тыге ойленыт:
— Изирак-влакым ида орландаре, икте-весыдам эре пыдал налза, туныктышыдам пагалыза да мутшым колыштса.
Туныктышо рвезе-влакым порын вашлие, но ала-молан нуным посна шындыш.
— Боря, тый теве тиде ӱдыр пелен шинчат, — мане туныктышо да ош ӱпан ӱдыр воктен верым ончыктыш, — а тый, Вася, тышке шич.
«О-ой, могай ӱдыр, чучыл гай веле коеш, — шона Боря, — Васька пиалан, рвезе пелен логалын. А мый...»
— Изиш тугерак лий.
Ӱдыр нимат ыш пелеште, но ӧрдыжкырак лие. «Мый тудым поктен луктам да пеленем Васькам шындем», — шонен пыштыш Боря.
— Тый могай уремыште илет? — ӱдыр шыман йодо.
— Тыланетше молан?
— Так гына йодам... Нимат уке...
— Ну, эн кугу уремыште, тушто шуко автобус коштеш. А тый?
— А мый тендан урем воктенак. Вот могай сай.
Боря нимат ыш пелеште.
— А тыйын лӱметше кузе?
— Боря. А тыйын?
— Мыйын Галка.
— Ну улат... Галка... Галка... марлаже — чаҥа... Чаҥа-влак шӱч гай шеме улыт. А тыйым пуйто пор дене ошемденыт.
Галя тудлан ыш вашеште да портфельыштыже ала-мом пургедаш тӱҥале.
— На, Боря, кампеткым коч.
— Тау. Тыгай мемнанат мӧҥгыштӧ уло, — манят, шкеже йошкарген кайыш. Ушышкыжо толын пурыш: вет школыш кайымыж деч ончыч тудо кампеткыжым чыла кочкын пытарен да аваже, очыни, эше весым налын шуктен огыл. Шоям ойлымыжлан вожылынат колтыш. Тудо шкаланжат, Галяланат сырыш.
— Колышт, шогертен, туныктышын ойлымыжым... Тылат верчын покырешат кодат!..
Ӱдыр шышталге ӱппунемжым рӱзалтен колтышат, партыш эҥертен шинчын, колышташ тӱҥале.
Коридорышто оҥгыр йыҥгыртатыш. Боря Галям ӧрдыжшӧ гыч чот шуралтыш да куржын колтыш. Коридорышто тудо Васькам кычал муо.
— Тый пиалан улат, Васька, — рвезе дене шинчет! — йолташыжлан кӧрана Боря.
— А-а, — тудыжо нер йымакше вудыматыш.
— Тылат тыгай пиалан лияш ыле. Ик тылзе гыч тудо мыйын ӱпем ок кодо, чыла кӱрын пытара. Тачат иктаж вич гана шупшыл-шупшыл колтыш.
— А тый тудым теве кузе. Палет, кузе мый Галкам...
Боря кошартен ыш шукто. Ала-кӧ тудым портфельже дене сайынак эҥден пуыш.
Боря савырнен ончале: шеҥгелныже Васькан воктен шинчыше рвезе Миша Гвоздиков шога.
— Тый молан мыйым тӱчыч?
Но Мишка ик мутымат ыш пелеште, уремыш лектын куржо.
Эрлашыжым эрдене Боря адак школыш погыстараш тӱҥале. Портфельышкыже ончале гын, тушто вич падыраш кампетке кия.
— Авай, мый воктен шинчыше ӱдырлан мӧҥгыштына кампетке уло манын каласышым. Чын лийынам, уке?
— Уке, Борисем. Мый кевытыш эше миен шуын омыл.
Боря кампеткыжым кочкын пытарыш да Галя нерген аважлан чыла рат дене каласкален пуыш. Аваже, шылтален, кугун шӱлалтыш. Но эргыжын школыш погыстарымыж годым портфельышкыже кок муным пыштыш, ӱян бутербродым кагазеш пӱтырале да мане:
— Эргым, шкендым шот дене кучо.
Классыш толын пурымыж годым тушто Мишка
Гвоздиков шкет веле ыле. Боря, нимом пелештыде, верышкыже пурен шинче.
— Тый мо мый денем от саламлалт? — йодо Мишка.
— А молан тый мыйым теҥгече тучын пуышыч?
— А тый мемнан Галянам молан тӱкышыч? Тудат тыйым логалын огыл вет.
— Тудо тендан манын, мый пален омыл.
— Мыят тыйым пален омыл.
— Тугеже вуеш ит нал.
— Тыят вуеш ит нал...
Изиш лиймек, классыш Галя да эше кум ӱдыр толын пурышт. Нуно портфельыштым партыш пыштыштат, тӱгӧ куржын лектыч. Нунын почеш Мишкат лекте, а Боря портфельже гыч ик муным лукто да Галян портфельышкыже пыштыш.
Урок годым Галя тетрадьшым лукшыжла пошкудыжым ӧрынрак ончале да шыргыжале.
ЧОНАН КОВАШТЕ
Тиде коваштын кушеч тышке логалмыжым Вовка ок пале, но тудым рвезе кажне кечын шке кроватьше воктен ужеш. Коваште кӱшыч ончымаште лач йолжым шаралтен вочшо мераҥла коеш. Шинчажат, неррожшат, пылышыжат уло. Икманаш, мо кӱлеш, чыла уло. Лач пылышыже гына илыше мераҥынла ок шого, а лап возын, шып кия, да шинчаже ок чолгыж. Тале поранан телым кровать гыч тӧрштен кынелатат, коваште ӱмбак волен шогалат, да йолланат ала-можо шокшын чучын колта. А коваштын пунжо ошо-ошо, икымше лум дечат ошырак докан.
Мераҥ коваште эре ик верыштак киен. Но таче кас велеш Вовкан пластилин дене паровозым тушкен шинчымыж годым коваште кенета тарваныш да кӱвар мучко мунчалтен каяш тӱҥале. Ончыч эркынрак, вара эре писынрак да писынрак.
Ондакше Вовка ыш лӱд. Но теве коваште, кужу пылышыжым да йолжым рӱзен-рӱзен, ӱмбакше толаш тӱҥале. Ындыжым Вовка ыш турко да чытен кертде кычкырал колтыш:
— Ава-ай! — вара, омсам кроп перен коден, тӱгӧ лектын куржо.
— Тый мом кычкырет, уло пӧртӧнчылым теменат? Мо лийын? — Вовка деч изаже йодо.
— Кӱварвалне кийыше коваштылан чон пурен. Моткоч шучкын коеш, мыйым изиш кочкын колта.
— Ну, тол-ян, каена, ончалына тыйын шучко коваштетым, — Лёвка манят, шольыжым пӧлемыш вӱден пуртыш.
А коваште Вовкан модышыжо-влак коклаште нушкын коштеш. Коваште тӱрыштӧ шоҥшын писе нерже коеш.
Вовка изажын тупшо шеҥгек шылын шогале, а Лёвка шыргыжалын пелештыш:
— Ит лӱд! Тиде — шоҥшо. Экскурсийыш шийме годым тудым мый тылат лӱмын конденам. Ну, мом тый тудын деч лӱдат? Ужат, шоҥшо тый денет пырля моднеже улмаш, а тый лӱдын куржынат.
— Мый нимынярат лӱдын омыл.
Лёвка мераҥ коваштым пылышыж гыч кучен нӧлтале: рвезе-влак ӱмбак кок шем шер пырче ончале.
— Ой, Лёвка, а мый тидым паленат омыл. Тау тылат!
— Нимолан.
Изи рвезе шоҥшо деке кумык пӱгырныш да шыматен пелештыш:
— Шоҥшо, айда коктын модаш тӱҥалына!
ЛӦЗМӦН
Мемнан йоча пӧртысӧ рвезе-влак чыланат Гнат кугызам йӧратат. Тудым йӧратыдежат ок лий. Гнат кугыза йомакым колта, модышым ыштен пуа, а южгунам Савраскыж денат кудалыштыкта. Гнат кугыза мом-гынат эре шонен луктеш. Икана тудо мемнан воктен толын шогале да каласыш:
— Рвезе-влак, тыланда чонан пӧлек кӱлеш?
Мутат уке, мыланна пеш кӱлын.
— Теве, наза! — Гнат кугыза урвалтыж йымач лузга пунан изи пинегым лукто. — Только тудым сайын ончыза. Кугу урлык ала-мо.
Коча пинегым шудыш пыштыш. Пинеге рвезе-влакым ончале, тӱрвыжым нулале да мундырала столовый велыш кудал колтыш.
— Да, чынжымак кугу урлык. Тамле пушым шижеш вет, — пинеге почеш ошкылын, воштылыт рвезе-влак.
Пинегым ме пукшышна-йӱктышна да могай лӱмым пуаш шонкалаш тӱҥална.
— Кӧ эн сай лӱмым шонен муэш, тудым Мокша эҥерыш налам, Савраскам йӱштылташ тӱҥалына, — мане коча.
Чыланат шып лийыч. Рвезе-влакын тӱрвышт гына тарванылеш. Кажныже семынже ойла:
— Шарик, Цыган, Мохнатка, Орёл...
— Ну, ну рвезе-влак, шоныза... Савраска вуча! — тарата коча. Тудын кугу поро шинчаже иземе, пуйто кажне рвезын чурийыштыже пӱсӧ уш палым кычалеш.
— Лӧзмӧн! — шем шинчан рвезе Гена Пальмин кычкырале. — Лӧзмӧн!
Кочалан келшыш.
— Йӧра, Гена! Таче Савраскам йӱштылташ тӱҥалат.
Ме чыланат Генам кӧранен ончална. Мемнан кокла гыч кажныже Савраскам йӱштылтынеже, тудын яклака шыма тупшым, шара неран вуйжым мушнеже ыле.
— Кугызай, а Савраскам йӱштылташ вашке каена мо? — Гена чытен кертде йодо.
— Изишак чыталте, эргым! Поро паша вик ок ышталт... Теве эше ик задачым пуэм, тудым ыште, а вара...
— Кугызай, мыланнат задачым ышташ полшаш лиеш мо? — рвезе-влак йодыч.
— Молан ок лий? Сай задачым чылан пырля ыштат.
Коча теҥгылыш волен шинче, воктекыже пинегым шындыш да мане:
— Теве Гена тудлан Лӧзмӧн лӱмым пуэн. Молан шонеда?
Рвезе-влак шыпланышт, икте-весыштым ваш ончальыч да ойлаш тӱҥальыч:
— Тудын йолжо кӱчык, садлан, — мане Юра. — Кудалмыж годым тудо мундырала веле коеш.
— Чын, Юрка! — кочат келшыш. — А кӧ эше иктаж-мом Лӧзмӧн нерген каласен кертеш?
— Тудын пунжо лузга, — мане шемалгырак чуриян Коля да пинегым тупшо гыч ниялтыш.
— Тидат чын. Эше кӧ?...
Рвезе-влак пинегым туге ончен лектыч, пожале тудын ик пун пырчыжат ужде ыш код.
— Мом тендан дене ышташ? Чыладамат эҥерыш налаш верештеш докан. Чыланат чын каласышда!
Изиш лиймеке, ме чыланат Савраска почеш тарванышна.
Савраскат мемнан гаяк: йӱштылаш пеш йӧрата. Тунам кечыжат поснак шокшо ыле. Эҥер воштончыш гай йылгыжеш, ӱмбалныже канде-канде кава, ик лапчык пылат ок кой, кече тунар волгыдо, эсогыл ончалашат ок лий, шинча йыма. Савраска кошар пылышыжым шыматен иеш. Тудын почеш йоча-влак. Кечыйол гына имне шылыжыште да йоча-влакын кечеш кӱйшӧ той гай тупыштышт модеш.
* * *
Тыге веселан юарлен йӱштылмӧ деч вара кас кочкыш поснак тамлын чучо. Сайын гына кочкын шындымек, ме пинегылан тышанак пыжашым ышташ пижна. Ыштен шуктымек, туге пукшышна, эсогыл тудо топ гай чумыраш лийын шинче, пыжашышкыже кайымыж годымат кудалмыла огыл, а пӧрдын кайымыла веле койо.
Эрлашыжым ме пуч йӱкеш пеш эр кынелна. Йоча пӧрт кудывечыште Лӧзмӧнын улмыжо изирак йоча-влаклан ала-мола чучын. Шукыштлан тыгай тымарте омешыштат кончен огыл. Садланак дыр нуно, вакшыш гыч кынелын, вик пий пыжаш деке куржын колтышт, но тушто Костя Белкин шортын шога ыле. Рвезе-влак тудым авырышт.
— Молан эрдене эрак шортат, Костя?
— Лӧзмӧн йомын.
— Кузе йомын? Кӧ тудым шолыштын кертын? — ӧрын йодна ме.
— А мый кушеч палем. Ала пире наҥгаен, — шӱлыкын вашештыш Костя.
Ме пий пыжашыште, сарайыште, имне вӱташте кычал пытарышна, эсогыл пӧрткоклам, вӱтагоклам шерын лекна, но Лӧзмӧн нигуштат уке. Ме шӱшкышна, кычкырышна, но пинеге йӱкымат ыш пу.
— Кочажат кочак... Эше Гнат маналтеш... Пирымат пуштын кертын огыл. Молан вара пычалжым куча? — ме шӱлыкын ойлена, а шке кычалмым она чарне.
Изиш лиймек, лӱдыктымӧ куткышуэла, уло йоча пӧрт тарваныш. Изирак йоча-влаклан полшаш кугурак-влак тольыч, вара эн кугу рвезе-влак кычалмашке ушнышт.
Изирак-влак кокла гыч Витя Соколёнок шӱкшудо коклаште шеҥын коштшыжла регенчаҥше кӧргашан кашкам муо да тушко ончале.
— Лӧзмӧн тышке пурен возын докан! Тушто ала-мо шемын коеш.
Тудо кашка кӧргашыш пурен кайыш, шемын коймо велыш кидшым шуялтыш, но кенета мӧҥгеш шупшыл колтыш: ала-мо тудым чывыштале.
Витя лӱдын колтыш. «Ала тушто шемгишке кия, — шоналтыш тудо. — Уке тиде, очыни, пинеге кидем удырале», — шкенжым шке лыпландарыш рвезе. Пинегым руалтен кучаш манын, адак кидшым шуялтыш. Но тушто чыве улмаш. Тудо кыдетлаш тӱҥале да, шулдыржым лупшен-лупшен, вес могырыш куржын лекте. Тиде пошкудо ватын чывыже улмаш.
— Ужат, кушко шылын шинчын! Мом тудо тыште ыштен? — Витян палымыже шуын колтыш.
Рвезе шокшо чыве пыжашым ниялтен ончыш, тушто икмыняр муно кия. Витя тогдайыш:
— Игым лукнеже. Пошкудо вате мыланна эртак, сыра ыле, «рвезе-влак, мыйын чывем те пуштында докан» манеш ыле. А тудо теве кушто улмаш!..
Рвезе вигак пошкудо вате деке лектын куржнеже ыле, но кашка кӧргашеш пижын шинчын: ни шеҥгек, ни ончык лектын ок керт. Шӱлашат йӧсӧ лие. Тудо лӱдынат колтыш.
— Чеверын, Соколёнок, — шкаланже шке пелештыш рвезе. — Ынде тетла тылат йоча пӧрт кудывечыште модын куржталашет ок логал. Чеверын модышем-влак, йолташ-влак!..
Тыгай шонымаш рвезын кумылжым чотак волтыш. Чонжылан шыгырын чучын колтыш, пуйто кашка кӧргаш тудын оҥжым эре чотырак да чотырак ишыкта, логаржым пикта. Витя ыш чыте, шортын колтыш.
Теве оҥгыр йӱк шоктыш. Тиде йӱкым Витя сай пала: эр кочкыш ышташ жап. Чонжылан эше йӧсын чучо: «Ынде нуно мыйын нерген огытат шоналте докан!»
Рвезе-влак веран-верышкышт шинчыч. Лач Соколёнокын верже гына яра.
— Соколёнок кушто?
— Кушто Витька?
Но Витька пӧртыштат, кудывечыштат уке ыле.
Южышт столовый гыч куржын лектыч.
— Витька!
— Соколёнок!
— Витюш! — кудывече мучко йоча-влакын йӱкышт шергылтеш. Но вашмут уке.
Адак чылан кычалаш тӱҥальыч. Ындыжым пинегым огыл, а рвезым.
— Тудо нигунам йодде кайымаш уке ыле,воспитатель-влак ойлат. — А теве на тылат...
Шӱкшудо кокла гыч шем шинчан Митя Велькин куржын лекте. Мордва ден руш мут-влакым луген, тудо шӱлешт-шӱлешт кычкырале:
— Витька кашка кӧргашыш пижын шинчын!
— Кушто? Могай кашкаште? — воспитатель-влак тарванышт.
Но рвезе, тетла ик мутымат пелештыде, няням кидше гыч кучыш да шупшын наҥгайыш:.
— Теве тудо тышан пижын шинчын, — регенчаҥше кашкам ончыктен, Митя писын пелештыш.
— Витя... Витюш!.. Лек!
— Ом керт, — эҥырен пелештыме йӱк шоктыш. — Ом керт. Шыгыр!
— Чыталте изишак, Витюш, чыталте падырашем!
Вашке рвезе-влак кӧргашан кашка йыр погынен шогальыч. Гнат кочат толын шуын. Тудо Витькам йолжо гыч кучыш да эркын шӱдырен лукто. Витя шолтымо рак гай йошкарген. Кидыштыже мунан чыве пыжаш. Витям утарымылан чыланат пеш йывыртеныт. А тудо, ӧрмалгымыж дене шыргыжалын, воспитательнице деч йодо:
— Катя кокай, пошкудылан намиен пуаш лиеш мо? Тудын йомшо чывыже мунчен.
— Намиен пу да вашкерак пӧртыл, кочкаш шуын!
Пошкудо вате пеш куаныш. Йоча-влакым арам титаклымыжлан вуеш ида нал мане да Витялан кӱктымӧ муным пуыш.
— Витюш, а чывыжым тый кушто муынат? — йодо тудо.
— Мый пинеге кычалаш кӧргашан кашкаш пуренам ыле, а тушто лачак чыве пӱктен шинча улмаш.
Вара мый тушан пижын шинчынам да изиш веле шым коло.
— Эй, калтак! — Витям чаманен мане Даша кокай.
А Лӧзмӧн тиде жапыште олыкышто канен кийыше Савраска воктен модын.
МУНДЫРА
Тудо кужу пунан изи пинеге ыле. Кӱвар ӱмбалне кудалмыж годым ончет гын, лач мундыра пӧрдын кайымыла коеш. Садланак тудым Мундыра манын лӱмденыт.
Пинеге теле гоч гаяк пӧртыштӧ илыш. Тудо изи чапаже дене Валеркан толшым кӱвар мучко поктен кудалышташ тунемын, кровать йымак пижергым шылтылын, изи озажым урвалтыж гыч пурын шупшкедылаш тунем шуын.
Шошо толмеке, Мундыра икымше гана тӱгӧ лектын. Шаршудыш пурен шинчынат, йырым-йыр ончыштеш.
«Тӱныжӧ могай сай!» — шона тудо. Но чывым ужат, шонкалымашыже лугыч лие, тудым поктен кудалаш вереште. Чыве шулдыржым перкален-перкален капка йымач куржын лекте.
Тылеч вара Мундыра сарайыште чыве-влак дене пырляк илаш тӱҥале. Лукыш пурен возат, тетла чыве-влакым ыш тӱкале. Но ындыжым тудо вес йоҥылыш пашалан тунеме: муным кочкаш тӱҥале. Пашаже тыге лие. Икана вӱташте кийымыж годым шинчажлан муно перныш. Тудо содор лишке кудал мийышат, муным пӧрдыктылаш тӱҥале. Муно пудыргыш, Мундыра, тидым ужын, ончыч ӧрӧ, вара ӱпшыч нале, чаманышыла нулал ончыш да моткочак йывыртыш: мунет пеш тамле улмаш. Тылеч вара пинеге муным чытен кертде вучен.
— Теве тыйын пинегетлан ончыктем, — Валеркан аваже пеш сырен. — Ончо, шӱмжым веле кода. Мыняр муным кочкын пытарыш.
Валерка аважлан ыш вашеште. Сарайыш пурыш, яшлык ӱмбак волен шинче, пинегын ончыл йолжым пулвуйышкыжо пыштыш да шылталаш тӱҥале.
— Тый, Мундыра, орадыланет. Муным кочкат, а тылат верч мыланем логалеш.
Но Мундыра шылталмым ок умыло. Изи озаж ӱмбак ончен шога, йылмыжым луктын, нулал-нулал колта да нарынче шинчажым пыч-пыч ыштылеш.
Валерка кайымеке, Мундыра адак сарай мучко шеҥаш тӱҥале. Но ик мунымат ыш му. Кенета шинчашкыже сарай лукышто кӱшан сакыме ала-могай наста перныш.
«Ала тидат муно? — шоналтыш Мундыра. Налын керташ ынже лий манын, чоя чыве-влак ала тушан мунчаш тӱҥалыныт. Уке, мый садак налам!» — пинеге кӱшкыла тӧрштылаш тӱҥале, ончыл йолжо дене саде настам пеш перкала.
Теве тудо сӱмырлен волыш. Мундыра йывыртыш.
— Ом керт шонышт мо? Кертым вет!
Тудо нержым гына тушкалташ тӱҥалын ыле, саде наста гыч пачемыш чоҥештен лекте да пинегын нерже гыч пӱшкыл шындыш.
Тылеч вара Мундыра чыве пыжаш деке лишкат ок мий. Муно ӱмбакат ончалмыже ок шу.
ШОЛШО НАСТА
Митян аваже — туныктышо. Тудо чӱчкыдынак школ гыч тӱрлӧ мензуркым, изи виса, банке-влакым кондылеш. Кастене нунын дене ала-мом толашаш тӱҥалеш. Ачам канаш жап манеш гын, авамже вашешта:
— Эрла химий урок лиеш, опытым ямдылаш кӱлеш.
Шкеже адак пашаш пижеш. Мом гына ок ыштыл! Яндар вӱдыш ала-могай изи падрашым кудалта, да вӱд кына тӱсым налеш. Изишак лугалта — вӱд кандалга. А икана авам тугайым ыштен — ӧрат веле. Вӱдан стаканыш ала-могай настам колтыш, да вӱд вигак шолаш пурыш, пуйто примус ӱмбалне шинча.
— Авай, мыламат ик падырашым пу! — йодо Митя.
— А тылатше молан?
— Школышто рвезе-влаклан тыгай ӧрмашым ончыктем.
— Уке, Митюш, тудын дене модаш ок лий. Теве кушкын шуатат, тылатат, йолташет-влакланат тиде опытым шке ончыктем. А кызыт воч да мале.
Митя возо, но вашке мален колтен ыш керт. Одеял дене пӱтыралт возын, тудо пел шинчаж дене кӱтен кия: шолшо настам аваже кушко пышта. Ончен кийыш-кийыш да шижде мален колтыш.
Эрлашыжым Митя молгунамсе деч эррак кынеле. Пӧртыштӧ аважат, ачажат уке.
«Пеш сайыс, — шоналтыш рвезе. — Авам уке шеҥгек шукырак налшаш...»
Митя кагаз коробкам йыштак почо да «шолшо настам» кычалаш тӱҥале. Но тушто тунар шуко тӱрлӧ пакет, пробирке да банке-влак кият, кудыжым налаш — Митя чылт ӧрӧ. Кудыжо «шолшо наста», тудо ок пале, сандене мо логалын, тудым нале.
«Вот рвезе-влакым ӧрыктарем!» — шоналтыш рвезе да саде настажым у пинчак кӱсенышкыже пыштыш.
Йӱлышӧ ватке пушым шижын, аваже пӧлемыш куржын тольо.
— Мо тый, Митюш, шырпе дене модат огыл дыр?
— Мый... Мый уке. Мый шырпым логалын омыл, — Митя лӱдын вашештыш.
Тудо нержым шупшыл колтыш: чынже денак ала-мо йӱла.
— Уке, мый верем гычат тарванен омыл...
Но аваже, Митян пинчак кӱсенже гыч канде шикш лекмым ужын, тудым писын руалтен кучыш да кухньыш шӱдырен лукто. Кӱсенжым савырыш да шыдын пелештыш:
— Ах тый, ораде рвезе! Химикат дене модаш лиеш мо? Тыге эҥгекышкат логалаш тора огыл!
Митя титаканла аважым саҥга йымач ончале:
— Мый пален омыл, авай. Мый тиде шолшо наста шонышым, а тудо йӱлышӧ улмаш.
ЛЮБКА
Те, рвезе-влак, Мордовийысе чодыраште иктаж гана лийында уке? Уке? Теве кугу лийыдат, миен толыда. Тушто моткоч кугу вияш пӱнчӧ, ош куэ, кумда лышташан ваштар, У ий годым тендам куандарыше ужар кож-влак кушкыт. Тиде чодыраште тӱрлӧ саска, пӱкш, поҥго пеш шуко шочеш. А могай гына янлык уке! Южгунам коштат чодыраште, а ӱмбакет кужу пӱнчӧ вуй гыч лузга пунан ур онча. Онча, а шке шона: кушко тиде еҥ вашка? Йол йымачетак мераҥ тӧрштен лектеш. Ӧрдыш тӧршталта да, кокйола шогалын, кужу пылышыжым пырт-парт тарватат, угыч вондер коклаш шылын йомеш. Теве могай чодыра кушкеш Мордва мландыште!
Лач тыгай чодыраштак ик изи ӱдыр, Любка, ила.
Нунын пӧртышт изи аланыште шинча. Йырваш чодыра гӱжла, тӱрлӧ кайык-влак мурат, а изи пӧртыштӧ — Любка кочаж ден коваж пелен ила. Коваже пӧрт кӧргӧ сомылкам ышта, а кочаже чодырам орола, Еҥ-влак тудым лесник маныт. Кочажат, коважат Любкам пеш чаманат.
Икана коваже чодыраш саска погаш каен, а кочаже пычалым эрыктен шинчен. Коча ончал колтыш — Любка уке, йомын.
— Лю-бу-ше-ем! — кычкырале коча.
Но Любка йӱкым ок пу.
«Очыни, иктаж-вере пареҥге шудо коклаш возынат, мален колтен докан», — шоналтыш коча да пакчаш лектын ошкыльо.
— Сӧ-сӧ, но-о... — кенета кочан пылышыжлан Любкан йӱкшӧ шоктыш. Коча шогале. Ончал колтыш гын, йолйыжыҥжат пытен кайыш: йолгорно дене шорык маска сырым-сорым тошкыштеш, шеҥгечше тудым изи воштыр дене Любка поктен ошкылеш.
Коча лӱдмыж дене пычалланат куржын колтынеже ыле, но изиш шоналтышат, чарнен шогале: изи ӱдырым маска, векат, ок тӱкӧ, а лӱет гын, сырымыж дене ала-момат ыштен кышка, тунам вара азап лиеш.
Коча пареҥге шудо коклаш чӱчырнен шинче: кызыт маскалан кончаш ок лий...
Маска, вашкыде, эркын ошкылеш, коклан-коклан шеҥгек савырнен ончалеш.
Теве маска эртен кайыш, изи ӱдыр изишлан шеҥгелан кодо. Тиде жапыште коча содор тӧрштен кынеле да, уныкаж воктек куржын миен, тудым чытырыше кидше дене ӧндал кучыш.
— Кочай, тпрӱ...
— Эй, ораде!.. Тиде презе огыл вет, тпрӱ огыл.
Любка маска поштек ончале, воштыржым ӧрдыш шуыш да воштыл колтыш.
ПАШАМ МУЫН
Авам ала-кушко каен. Пӧртыштӧ кумытын веле кодынна: мый, изи шольым да ола пырыс Васька. Ончычшым ме пеш модна. Но вара ала-можо йокрок лие. Васькат кандыра почеш кудалыштмым чарныш.
— Мом эше ышташ гын? — мый шонен ом му. Вара ӱстел воктек эҥертен шинчымат, могай пашам муаш шонкалаш тӱҥальым. Иктаж-мо ок лек гын, ачамат лач тыгак ышта ыле.
Тиде жапыште шольым помыжалте. Мый шепкаш кандырам кылден шындышым, шкеже кроватьыш пурен возым да кандырам шупшкедаш тӱҥальым: пеш рӱпшем.
— Ик уым шонен луктым! — шканем шке пелештышым. — Авам мыйым тидлан мокталта докан. Ынде тудо кийышыжлак шепкам рӱпшен кертеш. — Эше мом шонен лукташ ыле гала?
Адак пеш шонкалем. Кенета вуйышкем угыч оҥай шонымаш толын пурыш: шого, шого, шепкаш помылам кылден сакышаш... Тыгак ыштышым. Шепкаш помылам кылден шындышым, адак кроватьыш пурен возым. Мый кандырам шупшкедем — шепка рӱпшалтеш, а помыла мӧҥгеш-оньыш тыш-туш коштеш: кӱварым ӱштеш веле.
— Ончо, авай! — йывыртен кычкыральым мый. — Вашкерак тол, ужат, эргыч мом ыштен.
Тыге пелештен гына шуктышым — шепка кандыра рудалт кайыш, помыла мучыштен возо да вӱд ведраш миен перныш. Ведра кумыкталте.
Мый содоррак мушкышым руалтышым да вашкен ӱшташ тӱҥальым. Авам толмеш вашкерак ыштен шуктынем. А изи шольым пич кайышаш гай магыра.
Шкаланем пашам муым!
ЙӰШТӦ КУГЫЗА
Сандрик автобусышто ончыл олымбалне шинча. Южгунам тудын шыдыжат лектеш: кугыеҥ-влак чыланат айдеме семын шинчат, лач тудо гына шкетын йоча верыште шинчылтеш. «Теве ала-могай шоҥго куват мыйым воштылеш», — шона.
Сандрик, кынелын, вес вереат шинчаш тӱҥалын ыле, но кенета автобус чарныш да ончыл омсаш шоҥго кугыза пурен шогале. Тыш-туш ончалят, Сандрик воктен шинче. Кугыза йӧршеш ошо, лумъеҥла веле коеш.
«Йӱштӧ кугызак огыл дыр? — шоналтыш Сандрик. — Ужга шӱшажат йӱштӧ кугызан гаяк ошо, портышкемжат пӧршаҥын, кугу пижгомжо, тояже уло... Кидыштыже комдо, очыни, йоча-влаклан пӧлекым наҥгая. А пондашыже!.. Ну ялт йӱштӧ кугыза!»
Сандрик шоҥго кугызан нержым пеш ончалнеже, вет йомакыште ойлатыс, йӱштӧ кугызан нерже йошкарге маныт. Сандене Сандрик кугызан чурийышкыже чоян ончале. Кугызат шыргыжале, пуйто рвезын мом шонымыжым умылыш.
— Неремже ынде ырен шол...
Сандрик ӧрмалгыш.
— Уныкам, ит ӧр: эрла У ий вет, кажныжат йӱштӧ кугызам ужнеже. А мый, шкат ужат, лач тудын гаяк коям.
Кугызай, а те кушеч толыда? — Сандрикынат лӱдмыжӧ йомо. — Мемнан деке йоча садыш ёлкым ышташ мийза.
— Уке, шоляш. Мый шке уныкам деке унала каем. Тудым але ужынат омыл, пеш мӱндырнӧ ила.
— А те, кугыз