Урем дене кок йолташ-влак Петя ден Коля ошкылыт. Коктын нуно пеш келшат. Рвезе-влак книга кевыт витрин воктене шогальыч. Книгам ончат.
— Налына мо?
Пурышт. Ятыр книгам шерген лектыч, сӱретыштым ончышт.
Коля кок книгам нале, коктыштыжат сӱрет-влак улыт. Оксам тӱлыш да кодшыжым, кум ырым, кӱсенышкыже пыштыш.
А Петян оксаже шагал ыле. Тудлан «Кӧ лияш» книжка пеш келшыш. Тыгай книгам лудын лектын, мыняр уым, сайым пален налаш лиеш. Петя оксажым шотлыш, тидланат шагалрак. Шукат огыл, ик ыр веле ок сите.
— Коля, — мане тудо, — ик ырым кӱсын пу-ян. Пеш сай книгам муым, могай лийман да могай лийман огыл. Теве мо нерген тушто возат.
Коля саҥгажым куптыртыш:
— Оксат ок сите гын, ит нал!
Книга ужалыше рвезе-влакым ончале да Петялан мане:
— Ит ойгыро! Могай лийман, тый кугу лиймекет пален налат. А могай лийман огыл, йолташет пала.
Коля, тыгайым колят йошкарген кайыш да, кӱсеныш пыштыме оксажым кормыжтен, кевыт гыч лекте.
А Петя почешыже куржын лекте да пеш йыгыла:
— Коля, каласе, могай лийман огыл? Каласе!
Коля ик мутымат ыш пелеште.
Пален гынат, ыш каласе. Те ода пале, молан?
ПИСЫНЙОГЫН ЭҤЕР
Рвезе-влак сарла модыт. Теве пу дене ыштыме керде дене пакчаште кушкын шогалше коршаҥгым руэн пытарышт, вара чашкер коклаш куржын пурышт да самырык кож-влакым рожгаш тӱҥальыч. чодыра орол Миклай кугыза тидым ужат, кычкырал колтыш:
— Мый теве тыланда ончыктем!
Вара, пычалым налын, почешышт куржаш тӱҥале.
Но пычал деч нуно огыт лӱд, палат, коча ок лӱй. Почешышт куржшыжла коча эше пызле воштырым тодыл нале. Йоча-влакым тиде пычал дечат чот лӱдыктыш, санденак нуно, кӧ куш моштен, туш шаланен пытышт.
Угычын нуно ончычсо семынак адак кӱвар йымалан погынышт. Кушан эше? Тиддеч сай вержым отат му. Кӱвар чапле. У пырня дене ыштыме, пырняжымат але пудален шуктен огытыл. Йымакыже пурен шинчын, кӱвар пырня мурымым колышташ моткоч сай, пеш оҥай мӱгыра. Грузовик эртен кудалме годым грум-грум-грум, легковик годым дыр-дыр-дыр шергылтеш. А имне вончымо годым цок-цок-цок шокта.
Кӱвар йымачын ончашат оҥай. Пырня кокласе лончо гыч машина ораван лаптыргымыже, шеҥгел тӱньыкшӧ гыч сескем шыжалтме раш коеш. Но тыге ончен шинчыме годым, каваршаш, шинчаш шӱк пура.
Йӱр йӱрмӧ годымат кӱвар йымак шылын шинчаш пеш сай. Икте гына сай огыл, йӱр чӱчалтыш вуйышкет логалеш гын, уло вуй пундашет мучко шарлен кая — туге чот чӱчалтеш.
Но кеч-мо гынат, кӱвар чаплак. Эртен коштшо-влакат тудым чылан моктат. А рвезе-влаклан тидыже пеш келша.
Тыге кӱвар йымалне шинчылтмышт годым ала-кушеч кок пӧръеҥ толын лекте. Кидыштышт брезенте ведра. Шофёр улыт, очыни. Машиныштым йӱктынешт.
— Рвезе-влак, кушто тыште вӱд уло?
— Оҥай! Тыгай кӱварым ыштен шынденыт, Саранск гычат коеш, а эҥержым ялт петырен шынденыт, кенеташте муашат ок лий, — резинке кемже дене куп вӱдым чызоп-чызоп келын коштшыжла мане кужу капан рвезе.
Нуно коктынат воштыл колтышт. Ош пӱйышт гына волгалт кодо. А чурийышт кечеш кӱын шемемын, очыни, тысе огытыл, мӱндырчын толыныт.
Рвезе-влаклан тиде ыш келше.
— Тевакыс эҥерже, — ӱлык ончыктен, нуно ӧкым пелештышт.
— Лӱмжӧ Изи куп мо?
— Йӧршешат тыге огыл, Писынйогын, — вашештышт рвезе-влак.
Шофёр-влак йӱкын воштыл колтышт, пуйто кӱвар гоч неле грузовик эртен кудале.
— Писынйогын? Моткоч оҥайыс! Писынйогын! — чытен кертде воштылын, ик рвезыже ойла. — Лӱмымат пуат вет! Очыни, Коля курык, Чыве теҥыз семынак воштылын пуэныт.
— Эҥердаже ала-молан писын ок йогыс, — илалшырак шофёржо вуйжым рӱзалтыш.
— Ӱшвуй-влак пуэн шынденыт. Ха-ха-ха! — кужу капанже воштылеш, а шкеже ведра пундашыж дене вӱдӱмбалым эрыкта.
Шофер-влак, ик ведра вӱдым пыкше кошталын, кӱшкӧ кӱзышт. Эшеат чарнен огыт керт, воштылыт, вет ведра вӱдымат пыкше-пыкше поген ситарышт. Тыгак кудал колтышт...
А рвезе-влак шке эҥерышт дене кугешненыт. Южо вереже эҥерыште келге агурат уло. Тушто кол-влак модыт. Мӱктӧ, эсогыл мокшынчат верештеш. Ӱмаште Миклай кугыза иктым кучен. Тугай кугу ыле! Иктаж пел кило лиеш докан! А кызыт теве нунын йӧратыме эҥерыштым воштылыт...
Чын, тудо пеш писынжак ок його. Рвезе-влак тидым ятыр жап ончен шогышт. Чынжым манаш гын, йогымыжат пешыже пале огыл. Йоча-влак кагаз лаштыкымат, шырпымат, пӱнчӧ имымат, пӱкш шӱмымат колтен ончышт, но нимат верже гычат ок тарване. Ну, пуал колтет гын, изишак тарванат тудо... Чынак, эҥерын йогымыжат пале огыл.
Ынде рвезе-влак шкештат ӧрыч: чынже денак, молан тыгай лӱмым пуэныт?
Миклай кугыза деч йодаш гын? Лӱдмашан. Изи кож верч але шыдыже пытен шуын огыл.
Рвезе-влак ачашт-авашт деч йодышташ тӱҥальыч, молан чыланат Писынйогын маныт, а эҥер ок його? Лӱмым пуымо годым тудо ала писын йоген? По молан тугеже кызыт тыге ок його?
Кӧ деч гына рвезе-влак йодын огытыл, чыланат Миклай кугыза деке колтеныт. Тудо чыла пала. Тудо ялыште эн шоҥго. Эше ала-кунам ожнак чодыра ороллан шоген. Тиде веле огыл, эше эҥер кушеч тӱҥалмыжымат пала.
Рвезе-влаклан коча декак каяш логале. Ынде нуно мутым пуышт: тылеч вара самырык пӱнчӧ ден кож-влакым веле огыл, эсогыл изи кайыкымат тетла тӱкалаш огыт тӱҥал.
Коча сӧрасыш да каласкалаш тӱҥале. Ожно Писынйогын пеш мотор эҥер лийын. Писын йоргыктен, тудо ял шеҥгеч, чодыра ден курыкла воктеч тӧр олыкыш йоген, омыж да кӱ-влак дене веселан лыжган мутланен, а тура шуҥгалтышлаште шурген мӱгырен.
Тыге тудо кызыт мартеат ила, сылне семже дене еҥ-влакым куандара ыле докан, но осал юзо-влак тудым локтеныт. Тудын ӱшанле йолташыже — чодырам пытареныт, изи шольыжо — памаш-влакым петыреныт. Тыге Писынйогын эркын-эркын шыпланен, кошкен, шинчыше вӱдыш савырнен. Йомакла шокта, но тиде тыгак лийын.
Кочан йомакше рвезе-влакын чоныштым пудыратыш. Но нуно вуйым ышт саке. Рвезе-влакым нимогай ойгат шӱлыкаҥден ок керт вет. Теве кызытат коча деке пижыныт веле, пеш йыгылат:
— Кугызай, а вет тудым угыч иландараш лиеш. Уна йомакыште теве патыр-влак малыше кугыжан ӱдырым кынелтен кертыныт да!
— Йӧра, тӧчен ончена, — коча кӧныш.
Тыге коча поро юзо, а рвезе-влак тудын патырже — полышкалышыже лийыч.
Нуно керде олмеш писе товар ден кӱртньӧ кольмо-влакым вачӱмбакышт пыштышт да эҥер тӱҥалме верыш ошкыльыч.
Тышке Миклай кугыза шукертсек толын огыл. Туге гынат, келге, пич корем коклаште тошто тумо пурам кычал муо. Тышеч ожно яндар ший памаш йоргыктен лектын, а кызыт рӱдаҥше шудо коклаште изи вӱд чыпчен шинча.
Коча, шӱлалташ тоштде, памаш ӱмбак пӱгырныш, чоштыра шудым торалтышат, рвезе-влаклан памаш шинчам ончыктыш: пура йымач шинчавӱд семын вӱд эркын йонча — ончашат йӧсын чучеш.
— А те, рвезе-влак, ида ойгыро. Эҥерын чонжо але уло, кидшерже кыра — эше ылыжеш. Айста шудыжым эрыктена.
Рвезе-влак памашым ятыр жап кӱнчышт. Кӱжгӧ шун лончым кид дене удырен кышкышт. Кушеч тынар темынже шуктен? А теве тура сер гыч нушкын волен улмаш да памашым ялт петырен шынден. Эҥерын шӱлышыжым налын.
Ожно тиде сер мучко пӱнчӧ йӧршан кугу шем чодыра кушкын. Эше шукертак, тошто жап годымак, купеч-влак тудым, нимо шот деч посна руэн, вес эллаш ужаленыт. Эҥер сер чараш кодын. Ожно кажне йӱр чӱчалтыш пырче мланде ӱмбак велше кож име вошт йончен яндарештын, пушеҥге вожла мучко шупшылтын, памашыш йоген. Тыге мланде йымач вӱдшер вошт яндар памаш вӱд шолын лектын. Эн тале йӱр годымат эҥерыште вӱд румбыкаҥын огыл, лач толкын рӱдӧ вуйлаште гына пӱнчӧ име ден тыгыде уала-влак молгунамсе деч утларак койыныт, да тудын яндар йогын муро йӱкшӧ виянрак шоктен.
Рвезе-влакат тиде мурым моткоч колнешт, тидлан верчын нуно эсогыл йӱдшӧ-кечыже пашам ышташ ямде улыт. Но тынар жап эртымеке, купешталтше эҥерым угыч помыжалтараш куштылго огыл ыле. Тидлан тудын воктен угыч чодырам шындаш, шунан тура корем сереш вондерла ден пеҥгыде вожан шудым ӱдаш кӱлеш.
Туге гынат, рвезе-влакын пашаштат арамак лийын огыл. Шуным удырен кышкен, кӱ йӧршан яндар ошма лончыш шумеке, кӱ кокла гыч яндар ший вӱд кенета тулен лекташ тӱҥале. Тӱжваке лекте да шудо кокла гыч кадыргылын-кадыргылын ӱлкыла йоргыктен волыш. Рвезе-влаклан тиде эҥерын чонжо пурымылан чучо, пуйто эҥер нине самырык патыр-влаклан шып таум ышта: «Та-у!»
Вара рвезе-влак эше ик памашым почыч, весым, кумшым. Тыге кеҥеж гоч нуно эҥерын вич але куд шольыжым утарышт. Эҥер эркын-эркын иланаш тӱҥале, йогынжат изиш кугеме. Но эртен кудалше шофер-влак алят эҥерын лӱмжым воштыл кертыт.
Но тек воштылышт. Рвезе-влак палат: ынде тудо ик верыште шып ок шинче. Теве вашке теле эрта, угыч кеҥеж толеш, тунам вара эҥер эше писынрак йогаш тӱҥалеш. А икмыняр теле-кеҥеж эртымеке, эҥер адак тоштыж семынак мураш тӱҥалеш, вет у план почеш колхоз ял воктенсе чыла коремлашке чодырам шында.
Тыгай ойым коммунист-влак пуэныт, комсомолец-влак авалтеныт, а пионер-влак тудым илышыш пурташ тӱҥалыт.
— Тыгай патыр-влак пашаш пижмеке, — Миклай кугыза мыскарам ышта, — мемнан Писынйогын эҥерна угыч ылыжеш.
ПАЛЫДЫМЕ ЙОЛТАШ
Ончыч еҥ-влак пӧртым чоҥышт. Вара карниз лукеш вараксим-влак лавра дене пыжашым тушкен шындышт. У пӧртыштӧ Андрюша лӱман рвезе илаш тӱҥале, а вараксим пыжашыште — вараксим иге-влак.
Кайыкат айдеме семынак илат. Айдеме семынак нунат эрдене пашашке чоҥештен каят да йокма дене пӧртылыт — изи игыштым пукшат.
Андрюша пала: вараксим пыжашыште кум иге ыле. Но икана ончале гын, кокытым веле ужо. Кумшыжо кушко йомын?
Андрюша уремыш лекте. Колеш — вондер коклаште пырыс йӱк шокта. Йӱк шоктымо верыш миен ончале — пырыс вараксим игым мланде ӱмбалне пӧрдалтара. Коля дене модмо семын модеш.
Андрюша кайык игым пырыс деч шупшын нале, копашкыже пыштыш.
Вараксим игын шӱмжӧ лектын вочшаш гай пыртка. Чонжо пеле лектын шуын, туге гынат, чӱҥгалаш веле толаша, аралалташ тӧча. Но пырыс кайык игым пел йолжым туген.
— Кудалте тудым, — пошкудо рвезе мане. — Мом тый тудын дене толашет!
Ала-могай шоҥго кугыза эртен кайышыжла тидым колят, мане:
— Тый тудым ит колышт. Кайык игылан полшо. Поро паша арам ок йом.
Андрюша изи игым чаманыш. Тудым мӧҥгыжӧ кондыш. Ачаж ден аважлан ончыктыш. Орлыкыш логалше кайык игым эмлаш тӱҥальыч. Тугшо йолжым эскерен тӧрлатен шындышт, шырпе пырче дене кок могыр гыч пидын шындышт.
Рвезе кайык иге деч изишланат ок кораҥ. Тудлан шукшым, копшаҥгым нумалеш, но вараксим иге нимомат ок коч, ок йӱ. Андрюша шке умша помышешыже вӱдым левыктен, кайык игын умшашкыже опталын ончыш. Тунам иже кайык иге тырлаш тӱҥале. Шинчаже чолгыжалтыш. Шулдыржым перен-перен колтыш да ала-могай йӱкым лукто. Тылеч вара тудо Андрюшан умшаж гыч веле кочкаш тӱҥале.
Изиш лиймеке, шкат кочкаш-йӱаш тунем шуо. А эше изиш варарак йӧршеш тырлыш. Йолжат тӧрланыш, но кадырташ гына лийын огыл. Сандене изиш окшаклен. А чоҥешташ тӱҥале гын, пел йолжым мӱшкыржӧ пелен ишен шындыш, но тугшо йолжо ок кадырге, сандене пел йолжо южышто кечен коштеш. Андрюша тудлан ынде Птичик лӱмым пуыш.
Птичик эркын-эркын кушкын. Икана, кушкын шумекше, Андрюша ден коктын нуно садыш лектыныт... Пӧртыштӧ гын Птичик Андрюша деч кораҥынак огыл, тудын вачӱмбалныже шинчаш йӧратен. Рвезын тӱредме ӱпешыже нержым эрыкташ йӧратен. Тыге ыштымыже тудын пеш оҥайын койын. Андрюшан йолташыже-влакым куандарен воштылтен. Сандене Андрюша кызытат тидын дене моктаналтынеже ыле.
Теве воктекыже рвезе тӱшка куржын тольо да йочам авырен шогале. Птичик лӱдӧ, чоҥештен кайыш да кава пундаште пӧрдшӧ вараксим-влак коклашке пурен йомо.
— Теве тылат «поро паша арам ок йом», — саде рвезе адак воштылеш, — кудалте маньым вет.
Андрюша шӱлыкаҥе. Мӧҥгыжӧ тольо, кочмыжат ок шу. Икмыняр кече ойгырен кошто, уремышкат ыш лек, эсогыл моло-влак дене пырля киношкат ыш кошт.
Кайык иге пурен кертше манын, кечывалым окнам почын, йӱдлан форточкым виш коден, но Птичик пӧртылын огыл. Очыни, шке ача-аважым, иза-шольыжым муын да нунын дене пырля ола ӱмбалне юарлен чогыматен чоҥештылеш... Андрюшам ынде ялт монден дыр.
Андрюшат эркын-эркын тудым мондаш тӱҥалын.
Жап эртен. Шыже толын шуо, тудын почеш теле, угыч шошо. Адак вараксим-влак тошто пыжашышкышт пӧртыльыч. Тений нуно ӱмашсышт деч шукынрак улыт. Тиде нимат огыл. Ик ий жапыште еҥ-влакат ятыр у пӧртым ыштеныт, а у пӧртвуеш вараксим-влак шкаланышт у пыжашым оптеныт.
Андрюша нунын пашаштым эре эскерен. Тыге икана, вараксим-влакын модын чоҥештылмыштым ончен шогышыжла, кенета тудо шижде кычкырал колтыш:
— Ачай! Авай! Мемнан Птичикна толын. Теве, теве! Ончо, уна, ужыда, ик йолжо кечен кая!
Чынак вет, тиде Андрийлан вараксим игыже! Шокшо эл гыч мӧҥгеш пӧртыл толын. Ынде тудо кугу лийын, моло вараксим-влак коклаште палашат йӧсӧ.
Вараксим Андрюшамытын окна ӱмбалныже аважын тошто пыжашыштыжак илаш тӱҥале. Икмыняр жап гыч, тудат кум игым лукто.
Окшак йолан вараксим эрдене эрак тӱҥалын кас марте кечыгут чоҥештен коштеш — игыже-влаклан шыҥа ден ӱвырам кычалеш.
«Поро паша арам ок йом», шоҥго кугызан ойлымыжо чыныш лекте. Кеч-мо гынат, вараксим игат Андрюшалан ик суапым ыштыш...
Малаш вочмыж годым Андрюша пӧрт окнажым виш коден улмаш. Лач тиде жапыштак йӱд рӱмбалгыште купысо лавран вӱд лаке гыч йӱштымужо шыҥа кынелын да нержым ял ӱмбаке виктарен. Андрюшамытын пӧртшӧ воктеч чоҥештымыж годым, шокшым шижын, почмо окнашке лупшалтын. Андрюшкам пӱшкылаш шонен. А тудо мала, азап лийшаш нерген ушыштыжат уке. Вараксимат тиде жапыште пыжаш тӱрыштыжӧ нераш тӧчен шинчылтын.
Колеш: шыҥа эҥыра. Ямдылалте, писын чоҥештен кынеле да истребитель семын кенета шыҥа ӱмбак керылте — нелын колтыш.
Вараксимлан шыҥа пайда веле лие, а айдемым йӱштымуж чер деч утарыш.
Тидын нерген нигӧат пален огыл. «Поро паша арам ок йом», — манеш калык. Но Андрюша але мартеат тидлан пешыже ок ӱшане.
А арам. Тошто калык чын ойла.
ДОКТОР ТУКТУК
Сандрик моло деч нимо денат ок ойыртемалт. Тудын гай-влак йоча садыште пеш шукын улыт. Туге гынат, тудын илышыже икана вучыдымын вашталте. Шыже велеш Сандрик пеш чот черланен кудалтыш, сандене тудым олаште эн тале доктор деке пыштышт. Доктор кугу капан, шинчалыкым да шем костюм ӱмбач моткоч ош халатым чиен коштеш. Тудо, Сандрикым ужат, шыргыжалын пелештыш:
— Салам лийже, Сандрик! Ну, тулыштат вара, логарет коргыкта?
— Коргыкта, Туктук чӱчӱ.
Доктор тудлан кугун шӱлаш кӱштыш, ӧрдыжлу воктекше ала-могай пучым тушкалтыш да парняже дене тук-тук-тук пералтен ончыш.
Сандрик кугун шӱлалтыш. Чынже денак, шӱлымыж годым оҥыштыжо ала-можо кыр-гор гына шокта.
— Кӧргышкем иктаж-мо пурен шинчын, туге?
— Туге, шоляш, туге.
— Шукш? — йыгыла Сандрик.
— Икте веле огыл ала-мо, тугела чучеш... — вашештыш доктор.
— А нуным лукташ да пуштеден пытараш гын? — Сандрик мушкындыжым чумыртыш.
— Тугак ыштена, но ме нуным огына лук, а тушанак, кӧргешет, пуштеден пытарена. Операцийым ыштена... Но тазалыкет начаррак... Ончыч курортыш колтена.
Сандрикын аваже доктор ӱмбак ӱшанен онча, а шке ойла:
— Шкеже кунам курортыш каеда? Ончем теве, койын пытеда вет, ялт шемемында уна. Кӱжгӧ мӱшкыр-влак чыланат коштын толыныт. Кӧ касвелыш, кӧ кечывалвелыш...
— Мылам ок лий, — доктор шыргыжеш, — черле-влакетым кузе кудалтен каем?
Тиде шыжыланат доктор олашак кодо, а Сандрикым курортыш колтышт. Но шокшо кечывалвелыш огыл, а нугыдо пӱнчер чодыраш. Сандрикым кугу окнан пӧртыш пуртышт. Яндар южышто шуко коштыктеныт, эсогыл йӱштӧ лиймекат, малыме мешакыш пуртен пыштен, балконышто шолтеныт. Моткоч оҥай ыле!
Тыгай илыш кажныжланак ок логал, вет малыме мешакыш пурен возын йӱдым эртараш полярник деч молыжлан шагалжылан перна.
Сандрик дене пырля эше вич рвезе, а вес пӧлемыште куд ӱдыр иленыт.
Туге гынат, Сандрик тысе рвезе-влаклан кӧранен, вет нуно куш шоненыт, тушко куржтал кертыныт. Пӱкшым, поҥгым погаш чодыраш каймышт годымат, нуным шеҥгеч нигӧ кӱтен коштын огыл. Рогатка дене лӱйкалашат нигӧ чарен огыл, Икманаш, эрык!
Туберкулезный санаторийыште рвезе ден ӱдыр-влакым чодыраш шыде няня-влак коштыктеныт, шонымет семын модын куржталаш эрыкым пуэн огытыл. Пайдале яндар юж дене шӱлаш тӱгӧ луктын коштыкташ — теве мо нунын тӱҥ пашашт лийын. А рвезе-влак юарлен модын куржталде илен кертыт, ужат?
Моло-влакдан тугаяк нелын ок чуч, нуно ынде тунем шуыныт. Сандриклан гына поснак йӧсӧ. Тудо эше утларак пыташ тӱҥале, чурийже ошеме. Ситартышыжлан шкетшым посна пӧлемыш пыштышт. Пӧлем лӱмжат ала-могай, пеш шучко — изолятор. Тушеч ынде тудым нигуш огыт лук, моло-влакын тӱнӧ коштмыштымат ынде окна гыч веле ончен шинча. Ынде тӱгӧ лекмыжат ок шу. Омат кошкен. Сандрикын кумылжо койынак волен.
Но вашке тидым верысе рвезе-влак шижыч. Ала-кушеч Сандрикын нелын черланымыжым колын шуктеныт. Рвезе-влак тудым моткоч чаманышт. Кола манын, лӱдынат колтышт. Но мо семын черлылан полшаш, огыт пале.
Кумылжым кеч изиш нӧлталаш манын, нуно тудын окна ончылныжо модаш тӱҥальыч, унчыливуя тӧрштылыт, пӧрдалыт, чехарда дене модыт. Тӱрлӧ семын кадыргылын, нуно Сандрикын кумылжым нӧлталнешт. Черле еҥ воштылеш гын, тӧрлана манын, ала-кушто колыныт улмаш. Сандене кузе-гынат, Сандрикым воштылтарынештак.
Но Сандрик ончычсыж семынак шӱлыкан, йоча-влакын тыршымышт ыш полшо. Вес йӧным муаш кӱлеш. Ынде рвезе-влак окна ончылно краклен шинчыше коракым рогатке дене лӱйкалаш тӱҥальыч. Осалым кычкырен ынже кондо манын, поктен колтынешт.
Корак тӧрштылеш, кӱ падраш деч шылаш тӧча, но кычкырлымым ок чарне, эше утларак веле коракла. Сандрикым тидат воштылтен ыш керт.
Теве корак угыч тӧршталтен колтыш, пунжо тӱргалте, чоҥештен каяш садак перныш. Рвезым тидат ыш куандаре.
Жап эртен. Игечат йӱштырак лияш тӱҥале. Вараш кодшо лышташ-влак пушеҥгыла гыч эркын велыт. Мландым кылме комыштен шындыш.
Ик тыгай эрдене рвезе-влак угыч Сандрик деке куржын тольыч. Ончат: рвезын чурийже куанышын коеш. Тудо кадыр пӱнчӧ вуйышко пеш онча, ала-мом ужын да шинчаж дене рвезе-влакланат ончыкта.
Рвезе-влакат тӱсленрак ончальыч. Пӱнчӧ тӱҥыштӧ шиште шинча. Вуйжым савыралтен, ала-мом колыштеш-колыштеш да нерже дене пӱнчӧ шӱмым тук-тук-тук пералта.
— «Ага, — рвезе-влак тогдайышт, — теве кӧ черлылан малаш мешая улмаш. Чечас ме тудлан ончыктена. Шурген шинча: тук-тук. Тиде эше ок сите, кужу нерже дене пӱнчӧ шӱмым шӱткала. Вот тушман, пушеҥгым локтылеш!»
Ик рвезе рогаткым виктарен гына шуктыш, Сандрик йолжо дене тавалтыш, окна яндам кыраш тӱҥале:
— Ида логал! Ида тӱкӧ тудым!
А шиште рвезе-влакым огешат ончал. Теве тудо пушеҥге шӱм йымач шукшым шӱдырен лукто да пушеҥге тӱҥ воктен перен колтыш.
Рвезе-влак ышт чыте, воштыл колтышт.
Но нигӧ деч чот Сандрик воштыльо. Вара копажым ваш пералтен кычкырале:
— Доктор Туктук! Доктор Туктук!
Тылеч вара Сандрик эркын тӧрланаш тӱҥале. Ынде омат уло, кочкашат кая. А кастене малаш вочмыж деч ончыч няняже-влаклан шке шонен лукмо йомакшым колтыш. Йомак оҥай, чодыра доктор нерген. Тудо чодыра мучко перкален коштеш, черле пушеҥге-влакым эмла. Телымат кечывалвелыш ок кай, моло кайык-влак семын курортыш ок кошт.
Тудо доктор вет, черлыже-влак шукын улыт, нуным кудалтен коден ок керт.
Сандрик вашке тӧрланыш, вийым поген ситарыш. Вара тудын деке кугу доктор Туктук тольо. Рвезым колышт нале, перкален ончыш да ӧрдыжлужо коклаш нержым... уке-уке, шкенжыным огыл, а машиныным, чыкыш да осал шукш деке шумешкак керале. Машинка нер гыч Сандрикын шодышкыжо южым тулен пуртышт. Юж тудын шодыжым пуэн овартыш да туберкулёз пашкар-влакым поктен лукто.
Тиддеч вара Сандрик моло таза рвезе-влак семынак илаш тӱҥале. Моло семынак чехарда дене модеш, кузе шона туге тӧрштылеш, куржталеш, пӧрдалеш. Но нигунамат рогатка дене кайыкым ок лӱйкале.
Шке веле огыл, моло-влакымат чара.
Вет нунын коклаште Туктук гай чодыра доктор-влакат улыт!
ЛОКТЫЛАЛТШЕ КОЧА
Исан кугызан уныкашт-влак шке кочашт дене пеш кугешненыт. Да кузе от кугешне, вет тудо колхозышто первый пашаеҥ, чыланат тудым пагалат, ой-каҥашым йодаш толыт.
Кызыт пашаш ок кошт гынат, колхозник-влак тудым огыт мондо. Коча чыла пала. Эсогыл эрла могай игече лийшашым каласен кертеш. Радио ик семын ойла, коча — вес семын. Да эре чын лиеш. Радио дене таче йӱр ок лий маныт, а Исан коча кавашке ончалешат, тояшкыже эҥертен, шинчажым чоярак кумалта да манеш:
— Вес вере йӱр ала чынже денак ок лий, но мемнан дене кас велеш, кеч-мом ойлыза, лиешак...
Чынак вет, эрдене каваште ик лапчык пылат уке, а кас велеш йӱр тӱҥалеш.
А радиошто йӱр лиеш маныт гын, коча мыскарам ышта:
— Мемнан яллан, векат, ок сите, йӱр ок лий.
Колхозник-влак тудлан игече бюро деч утларак ӱшаненыт.
Шудо солаш лекме але уржа-сорлам тӱҥалме деч ончычат колхозник-влак эре тудын дене каҥашеныт. Эсогыл уремыште вашлийме годымат, саламлалтытат, «пашат кузе?» огыл, «могай игече лиеш?» манын йодыныт.
Кочалан тиде келшен. Еҥлан кӱлат гын, илаш весела. Коча ялыште чынже денак чылаштлан кӱлын, тудым колхозышто акленыт.
Сандене колхозник-влак тудым Шем теҥыз воктеке, лавыра дене эмлалташ санаторийыш колтеныт.
Тушто тудым пеш сайын эмленыт, тупшат вийнен, шкежат рвезештмыла веле коеш. Коча мӧҥгыжӧ салтак гай яшката лийын пӧртылын.
Ынде пӧртӧнчыкат тоя деч посна лектын шинчеш, чылашт денат порын саламлалтеш да «могай игече лиеш?» манын йодмылан писын ойлен пуа:
— Ояр игече лийшаш!
А кас велеш йӱр опталеш...
Ончыч коча корно деч вара йоҥылыш лийынам, але шкенан вер дек угыч тунем шуын омыл шонен. Но тудо варажат эре йоҥылыш лияш тӱҥале. Коча сай игечым сӧра, игече йӱран лиеш.
Коча шӱлыкаҥе.
— Теве тылат курорт! — тудо семынже кутыркален шинчылтеш. — Локтылалтынат тый, Исан, локтылалтынат... Начар игече лийшаш годым чыла йыжыҥет коржеш ыле, а кызыт туге эмлен колтеныт, нимомат от шиж.
Еҥым арам ондалаш огыл манын, коча пӧртӧнчыкшат лекмым чарныш. Газетыш вуйжым чыкен шинчеш да лудын шинча. У газетым лудын пытара, тоштым тӱҥалеш, тыге кечыгут, вуйжымат ок нӧлтал. Коча кошкаш тӱҥале, шӱргывылышыже пытыш, мутланымымат чарныш. Ынде икшывыже ден уныкаже-влак азапланаш тӱҥальыч: «Кочана ала-мо лийын, илыш куаным йӧршеш йомдарен. Мом ышташ? Кузе тудлан полшаш?»
Рвезе-влакат ачашт-аваштын тургыжланымыштым шижыт, кочаштым нунат чаманат. Шоҥгылан полшымо шуэш, но кузе — огыт пале. Йыжыҥлаж ден лужо коржаш тӱҥалже манын, угыч кылмыкташ ала-мо? Но молан? Адакшым шоҥгым кузе чер дене эмлаш лиеш?!
Кочан уныкаже-влак чумыр колхозысо рвезе ден ӱдыр-влакым иктыш поген каҥашен нальыч, но нимомат шонен ышт му.
Тыге школыш каяшат жап толын шуо. Кочан уныкаже-влак эше изи улыт, Надя ден Петя гына тений икымше классыш каят. Моло рвезе-влак дене пырля шыжым нунат школыш тольыч. Школышто рвезе-влак пеш шукын улыт. Теве тыштат рвезе ден ӱдыр-влак ик тӱшкаш чумырген шогалыныт, мынярын улыт шотленат от му, ала коло визыт ала кумло. А туныктышо шкет веле, туге гынат, чыламат туныктен шукта. Вот могай ушан Татьяна Васильевна, тынар рвезе-влак дечат ушан. Туныктышо чыла шинча, очыни, кочалан кузе полшышашымат пала.
Тыге икана Надя туныктышылан кочажын ойгыж нерген каласкален пуыш.
Татьяна Васильевна, изиш шоналтымек, мане:
— Мый тыланда, йоча-влак, ик волшебный ӱзгарым пуэм. Тудым кочадан кроватьше воктек сакыза, ала полша...
Тыге манят, туныктышо пырдыж воктечше ала-могай настам налын, Надя ден Петялан кучыктыш. Тудо лач будильник гай коеш, но коштмо йӱкшӧ ок шокто. Ӱмбаланже ала-могай буква-влакым возымо, нунын ӱмбач шӧртньӧ стрелке коштеш. Мом тушто возымо, рвезе-влак пален ышт керт, нуно вет эше икымше классыш веле коштыт: але лудын огыт мошто.
— Но, йоча-влак, тиде машинке нерген нигӧлан каласыме ок кӱл. Тунам иже тудо полшен кертеш. Тос! — туныктышо тӱрвышкыжӧ парняжым тушкалтыш.
Рвезе-влак тыгак ыштышт. Волшебный машинкым кроватьше воктен сакымым коча шкежат ужын огыл. Сакышт, а шке пеш вучат. Полша уке?
Ик кечым вучат. Весым. Кумшым... Ончат — коча веселаҥаш тӱҥалын. Ончыч ешыже-влак ӱмбак чоян ончышто: кечывалым уныкаштым, кастене нунын ача-аваштым чоян ончал-ончал колта. Вара кенета капка ончык лектын шинче да пондашыжым шаралтен колтыш. «Могай игече лиеш?» манмылан вашешташ тӱҥале:
— Тачыже ояр лиеш, а вот эрла йӱр толеш.
Чынак вет, эрлашыжым йӱр шыжаш тӱҥале.
Вес гана, кумшо ганат коча чын каласаш тӱҥале. Вашке кочан кумылжо йӧршеш нӧлталте. Игече нерген мыскара йӧре веле ойлен колта.
Южышт тудын деч йодыштыт.
— Мо шукертсек ода кой ыле? Ала черланенда улмаш, Исан Кузьмич?
— Да, изишак лийын тыгай. Кужу корно деч вара изиш лунчыргенам ыле.
— Тыге верым вашталтыме годым лиеш.
— Кызыт ынде теве адак тӧрланаш тӱҥальым, угыч шкенан вел игечылан тунем шуым, векат!
А машинке нерген нимомат ок ойло. Уныкашт-влакат нигӧлан ойлен огытыл. Ынде нуно мом тушто возымо, шкештат шукертак лудыныт, туге гынат еҥлан ойлен огытыл — кочалан эҥгекым ышта шоненыт. Лучо шып лияш.
Тиде мо улмаш, тогдаенда гын, теат еҥлан ида ойло. Тек тиде мемнан секретна лиеш!
КОЧАМЫН ШОНДЫКШО
Андрей кочан оҥай шондыкшо уло. Ала-могай суравочым тудо кӧгӧн рожыш чыкен пӱтыралешат, тушеч весела муро шергылташ тӱҥалеш: динь-дон, тилим-бом...
Коча, шыргыжалын, шондыкым почын шында, шондык петыртышке кӧргӧ могырым тӱрлӧ-тӱрлӧ сӱрет-влакым пижыктыл пытарыме. Нунын кокла гыч иктыштыже яра имнешке шога. Чапле имне ӱмбалне самырык еҥ шинча, кидыштыже керде.
Кочам тиде мый шке улам манеш, сӱретым эше рвезем годымак ыштыме манын ойла. Но уныкашт огыт ӱшане: коча лӱмын ойла шонат. Нуно палат, тыгай имне дене ожно Чапаев ден Будённый веле кудалыштыныт. Тидын нерген букварьыште возымыс. Мо эше кӱлеш!
Но лачымынже нигузеат пален огыт керт, кӧ тиде, Чапаев але Будённый? Ӧрышыжӧ гын уке такше.
А кочан ончен шерже ок тем, ойла:
— Пеш чапле имне ыле. Тудын ӱмбач мый печке гай кӱжгӧ ош офицерым пӧрдыктен волтенам... Неле нумалтышыжым куштылемденам. Мый ожым кучышым да ӱмбакше шке кӱзен шинчым. Имне эсогыл савырненак ончале — куштылгын чучын ала-мо? Вара тӧршталтыш да туге кудалаш тӱҥале, йолт-йолт веле коеш. Шуркедылше кӱртньӧ воштыр гоч, окопла гоч тӧрген-тӧрген чымыкта. Кӱжгӧ мӱшкыр деч вара мый тудлан пун гай веле чучынам докан. Тылеч вара имне мый декем шӱмаҥе...
Уныкашт-влак колыштыт, а шкешт то сӱретым, то кочаштым ончал-ончал колтат.
Сӱретыште кочашт чумыраш чурийвылышан, а тыште кошар неран, какши, ош пондашан.
Андрей кугызат, Чапаеват, Буденныят огыл. Кӧ вара тиде?
Рвезе-влак пеш шонкалат, саҥгаштым веле куптыртеныт, нунылан чылажат оҥай чучеш, но нимат огыт ойло, шып веле шинчат. Ала коча эше иктаж-мом ончыкта? Вет тудын шондыкыштыжо мо гына уке!
КОЧАМЫН ЧЫЛЫМЖЕ
Кочамын ик чылымже уло. Чылым пеш тошто, киен-киен шемем пытен. Тиде тыглай чылым огыл. Тудым ожно кочамын командирже шке шупшын. Иктаж-кӧлан сыра але тургыжланаш тӱҥалеш гын, вигак чылымжым умшашкыже чыка улмаш. Шупшын ситара, шоналта, изиш йӱкша, вара иже мо кӱлешым ышта.
Икана йӱдым нуно разведкыш каеныт. Пуш дене Днепр гоч вонченыт да кӱкшӧ курык вуйышто шинчыше ала-могай хутор тураш миен лектыныт. Тушто ошо-влак улыт але уке, нунылан пален налаш кӱлеш улмаш.
Кенета бах-бах, ба-ах шоктыш.
Йырваш лӱйкалыме йӱк шокташ тӱҥале.
— Командир йолташ, айда мӧҥгеш пушыш!
Мемнам йыр авырат. Пеш шукын улыт. Шкенан-влак деке полышлан кайде ок лий. Але эше вараш кодын огынал, куржаш кӱлеш, — салтак-влак ойлат тудлан.
— Йӧра, — манеш командир, — чыталтыза але, теве ик чылымым веле шупшылам.
Командир чылымышкыже тамакым оптыш, сер ӱмбаке кӱзен шинче да тӱргыкташ тӱҥале. Шупшын ситарыш, шоналтыш, а вара йодо:
— Иктаж-кӧ колен? Сусыргышо уло?
Чылан таза улыт, колышат уке.
— Оҥай, — манеш, — пеш чот лӱйкалат, а пуштын огыт керт. Нуно мемнам лӱдыктен колташ шонат, моло огыл. Тугеже шкештат лӱдыт. Шогыза докан, ме нуным пӱжалтарен налына, — чылымжым кӱсенышкыже пыштыш да кычкырал колтыш: — Батальон, ончыко!
Нунын нимогай батальонат лийын огыл, а улыжат икмыняр разведчик гына улмаш. Салтак-влак чыланат рӱжге кычкыральыч: «Ура-а!» да ончык куржаш тӱҥальыч. Тушманын пушыжат ыш код. Хуторым нальыч.
Эрдене салтак-влак тушманым кычалаш тӱҥальыч, кеч палаш ыле, кӧ нунын ӱмбак тыге лӱйкален. Кычалыт-кычалыт, нигӧат уке. Кенета пакчаште коштшыштла кок шоҥго кугыза ӱмбак миен керылтыч. Шоҥго-влак омашыш пурен шинчыныт, шкешт моткоч лӱдыныт, пондашышт дыр-дыр веле коеш, чытырат.
— Нелеш ида нал, рвезе-влак. Ме вор-влак арбузым шолышташ толыныт шоненна. Санденак лӱдыктен колтынена ыле.
— Чот лӱдыктылда. Мо дене тыге мурыктылда вара? Пушко дене лӱйкалымылан шоктыш.
— Да теве, тошто мушкет дене. Панын, мемнан помещикнан, пырдыж воктенже шӱдӧ ий утла кечен дыр... Пеш чот шокта, шкеат лӱдна!
Коча-влакын кидыштышт пушкетым ужычат, салтак-влак рӱж воштыл колтышт. А командир чылымжым шупшаш тӱҥале, фуражкыжым налын, вуйжым удырале да мане:
— Ах, чолга йолташ-влак, полышым йодына ыле гын, тендам уло дивизий дене налаш перна ыле вет. Йӧра эше, чылымем полшыш.
Тылеч вара шуко жап эртен. Икана командир шкежат эҥгекыш верештын. Кочам тудым тул кокла гыч шке кидешыже нумал луктын, колымаш деч утарен. Садлан кочалан тудо шке чылымжым пӧлеклен. Кочамат тиде чылым йӧсӧ жап годым ик гана веле огыл утарен. Кызытат кувавам тудлан сыра гын, кочам чылымжым пурлын шинчеш. Тунам кувавамжат кычалтылмыжым чарна.
ӦРЫКТАРЫШЕ ШИНЧАЛЫК
Кочамын шондыкыштыжо ик шинчалык кия. Тыглай огыл, а волшебный. Яндаже тудын кок пачашан. Лӱмжат оҥай — бинокль. Тудын дене ончалат гын, моткоч мӱндыркӧ коеш.
Тиде бинокль ожно комиссарын лийын. Оҥешыже сакен, тудым комиссар эре пеленже кондыштын, кӱлеш годым шинчашкыже тушкалтен, мӱндыркӧ ончык ончен.
Икана тудо пеленже кочамым разведкыш налын. Кочам тунам эше самырык салтак улмаш.
Нуно, степьыш лектын, изи чоҥгата ӱмбак кӱзен гына шуыныт улмаш, ончал колтышт — ончылно тушман войска пылла койын толеш. Тиде ош казак-влакын корпусышт лийын.
Мардеж шем буркыштым лойгыкта, кердышт йылт-йолт волгалт кая. Ончашат шучко веле.
Чыным ойлаш гын, кочан шӱмжылан шуй чучын колтыш — первый гана тушманым тынар лишыч ужеш.
Комиссар кочам савырнен ончале да лӱдын тургыжланымыжым шижат, йодо:
— Мо, Андрей, тушманын вийже кугу мо?
— Кугу, — манеш коча.
— А мемнан вара изи мо?
Коча ончале — йошкар имнешке-влак атакыш лектыт.
— Мемнан шагалрак ала-мо? — коча ойла, шукыжым ок умыло, тудо але самырык боец.
Командир шыргыжале:
— Ну, йолташ, тидым але кузе ончалат. На ончал теве! — бинокльжым лукто да кугу яндаж дене тудым кочан шинчашкыже тушкалтыш.
Коча ончале. Мо тыгай? Курык саҥга гыч тудын ӱмбак еҥ-влак огыл, а ала-могай тыгыде копшаҥге-влак нушкыт, пеш изи улыт, шинчаланат пыкше-пыкше койыт, кердышт гын, пӱнчӧ име дечат изирак докан.
— А ынде мемнан вийнам ончал! — комиссар бинокльжым вес могырыш савырен пуыш.
Коча, бинокльым налын, шинчаж деке лишемдыш, онча: онар гай кугу еҥ-влак толыт. Упшышт кӱкшӧ. Кердышт лопка. Будённовец-влак. Имньыштат пеш чапле улыт, вуйыштым нӧлталын шинчалын-шинчалын колтат, тушманым койдарат.
Самырык кочана воштылал колтыш, упшыжым: сайынрак темдал шындыш, кердыжым шупшын лукто да комиссар почеш ончыко чымыктыш.
Чот кредальыч, лӱдын ышт шого. Тушман ыш чыте, чакныш.
— Ну, мо Андрей, — бой деч вара комиссар йодо, — тушман ӱмбак кузе ончыман, умылышыч? Пален лий: лӱдшӧ еҥлан тушман эре шукырак коеш, а лӱддымылан кеч-кунамат шагалрак.
Теве кочамын шондыкыштыжо могай бинокль кия! Тидым тудлан комиссар шке пӧлеклен.
ЭН ТЫГЛАЙ ПИЖЕРГЕ
Кочамын шондыкыштыжо ала-моат уло. Теве эше икте. Тудо моло деч нимо денат ок ойыртемалт. Чоштыра меж дене пидме, тумышан. Молан вара тудым кочам арален кийыкта?
Уныкашт-влак кочалан шӱлалташат эрыкым огыт пу. Ойло да ойло, ала тиде пижерге нергенат иктаж-могай йомак уло.
— Эше могай йомакше! — шыргыжале коча. — Чыла йомаклан йомак. Тиде Октябрьский революций деч изиш веле варарак лийын. Латшымше ий телым мый Смольныйышто часовойлан шогенам.
— Салтак, чот эскере, — караул начальник, ик чолга матрос, мылам шижтарыш, — тыште Ленин йолташ шке ила, умылет? Тудо вет пӱтынь пашанан вуйжо. А вуйым кузе аралыман, шкат палет!
— Кузе ом пале! Йырваш тушман-влак улыт — эскерыман.
А йӱдым тунам пеш йӱштӧ ыле. Шем кава гыч ош шӱраш йога, шӱргым, шинчам шуркала. Ола ӱмбалне шыде мардеж шӱшка. Пӧрткоклаште шеҥеш, калай леведышым мурыктылеш. Осал пий семын кенета ӱмбакем толын кержалтеш, шинель урвалтем кӱрыштеш.
Мый ик верыште тошкыштам, кеч изишак ыраш ыле шонем. Могыр шергылтеш. Ушышкем мӧҥгыштӧ кодшо авам толын пурыш. Туштат йӱштӧ дыр. Йоча-влак дене йӱштӧ пӧртыштӧ кылмен шинча. Ачам шукертак колен, мый суртышто кугурак олмеш кодынам ыле. Мый дечем посна кӧ нуным ырыкта? Тыге шонкален шогымем годым кенета автомобиль йӱк шоктыш, фарже дене мыйым волгалтарыш. Мый лӱдынат колтышым да ӧрдыш тӧршталтышым.
Автомобиль гыч ала-могай еҥ лекте. Тудо пальтом чиен. Шинчажым пыч ыштен ӱмбакем онча, Смольныйыш пурынеже.
Мыйын шыдем лекте.
Тендан пропускда?
Но ыш лек, тӱрвем кылмен тӱҥгылген улмаш. Чот кычкыралме олмеш эҥыралтымыла веле шоктыш.
Но палыдыме еҥ умылыш: пропускым ончыкташ кӱлеш. Ик кӱсенышкыже кидшым чыкалтен ончыш, весышкыже — уке. А шыде мардеж пальто урвалтыжым, шокшыжым шупшкеда, чыла могырым йӱштыжым шӱшкеш. Тудланат йӱштӧ.
Муо вет. Мылам кагаз лаштыкым шуялтыш. Мый кузе кӱлеш тугак ышташ тӱҥальым: печатьым, подписьым сайынрак ончал лекташ. Но ом керт: парням тӱҥын, кидым винтовко гычат мучыштараш ок лий!
Палыдыме еҥет тидым ужат, мане:
— Тыланда тыште пеш йӱштӧ, йолташ.
Пропускшым шинчам деке лишкырак кондыш, печатьым ончыктыш да тошкалтыш дене кӱшкӧ кӱзен кайыш.
Тудо кайыш, а мылам ала-можо оҥайын ыш чуч. Молан мый еҥым йӱштӧ мардежыште тынар кучен шогыктышым? Пальтожат вичкыж веле, ботинкыжат калош деч посна...
Изиш лиймеке, ончем — мый декем караул начальник шке куржын толеш. Бушлатшым ӱштыле колтен. Ик ӧрдыжыштыжӧ револьвер, весыштыже шашке, ӱштыштыжӧ кок гранат кеча.
— Найманов Андрей! Тый мо, йӧршеш кылмен тӱҥыч ане, шоляш?