Бирем.
Күплек сандагы исемнәрнең килешләрен билгеләргә.
Март.
Яз-матурның якты йөзле кызы Март-матур… Күңелләрдә куаныч уты кабызып, күзләрдән шатлык яше тамызып, ничек үз вакытында килеп җиттең син! Күге дисәң, йөз чыту белми нурланып, кыр һәм болыннарны дисәң, якты чаткыланып, күзне камаштыра. Бүген Кыш бабай сине күпсенде, ахры. «Мин әлегә китәргә уйламыйм да!» - дип, иртәдән үк ян тәрәзәгә җил-җил сугылды, агач ботакларын чайкатты. Елгаларда – бозны, урманда – агачны, өйләрдә - бүрәнәне шартлатты, нәкъ мылтык аткан кебек булды. Яз-матур чигенә, Кыш бабай кире килә кебек тоелды. «Марта яуган кар – бакча җимешенә ярар,» - картлар шулай дип мыек кына сыпырдылар. Яуган бере файдага – бусы да артык булмас, янәсе.
Кич булгач, Кыш бабай тагын күзен ачты. Якты тамчыларга карады. Аларны туңдырып, түбә буйлап тезә башлады.
(Гарәфи Хәсәновтан.)
Искәрмә. Туры сөйләм искәртелә.
4. Җөмләләрнең төрләрен билгеләргә.
Апрель.
Ак каеннар язны тоеп алды: зифа кәүсәләреннән татлы су агызды. Аллы-гөлле күбәләкләр килеп җитте. Кырмыскалар да кузгалды. Туйганчы сыйланып, бер-бер артлы ак кәүсә буйлап югары үрмәли, түбәнгә йөгерә, шулай үз юлларында юкка чыга башладылар.
Алар ник озакка калмадылар соң? Ял итеп, тагын эчә башламадылар? Чөнки эш көтә үзләрен. Алар болай да кышын йоклап яттылар. Апрель-матур җир асты ояларын җылыткач, уянышып, кыймылдап алдылар. Аннары, җир астыннан чыгып, ял итеп яттылар. Ә инде икенче көнне бар хаста оядашларын кояш җылысына өскә ташырга тотындылар һәм чыгарган берен биек оялары тирәсенә ташыдылар. Ләкин ач килеш эшләп булмый бит! Үзара эш бүлешеп, кайберәүләре ризык табарга билгеләнде.
Аларның шулай бердәм булуларын күреп таң калам, ярдәмчел булуларын күреп сокланам мин.
Әй, ничек начар күрә үзләре! Исне мыеклары белән сизәләр. Исеннән юлны табалар, үз оя кырмыскаларын исләре буенча беләләр.
Ана кырмыскалар ни тикле эшчәннәр! Зарарлы бөҗәкләрне, һәртөрле кортларны дистәләп, йөзләп кыра торганга, искеткеч зур файда бирәләр.
(Гарәфи Хәсәнов.)
5. Исем һәм сыйфатларның астына сызарга.
Көз килде.
Әле кайчан гына ямь-яшел җәй иде. Кошлар җыры белән гөрли иде урманнар. Безнең тәрәзә каршында да зифа буйлы, бөдрә чәчле каен кызы җилфердәп тора иде. Җәй көннәрендә аңа нинди генә кош кунмады да ничек кенә сайрамады!
Ә хәзер дөнья тынып калды. Көз килде дә каен яфракларын асп-сары буяуга манып китте. Ә җил минем мескен дустымны кочаплап алды да дер селкетте. Сары яфраклары шыбырдап җиргә коелды. Бу көннәрдә кошлар да ерак-ерак илләргә китеп бардылар. Каен кызы яп-ялангач торып калды. Аңа бик салкын булыр инде.
Әмма борчылмыйм. Менә атна-ун көн узар да, ак тунын кигән кыш бабай килеп җитәр. Ул җирне ап-ак юрган белән каплап китәр. (119 сүз.)
(Нәби Дәүли.)
6. Исем һәм сыйфат кергән сүзтезмәләрнең астына сызарга.
Җәйге иртә.
Җәйге җылы көннәрнең берсе иде. Иртәнге кояш табигать белән исәнләште, җир өстенә көләч нурларын сипте. Җәйге табигать матурланып, җанланып китте.
Акрын искән җил тын су өстен җинелчә генә дулкынландырды. Иртәнге җил тавышын тыңлап торган вак камышлар күңелле генә кыштырдашып куйдылар. Җемелдек чык тамчылары белән дымланган куе үләннәр кояш нурлары астында тагын да яктыра төштеләр.
Кояшлы иртә меңләгән кошларны татлы йокыларыннан уятты. Алар киң һавада иркенләп канат җилпенделәр, азык эзләп очып киттеләр. Нурлы кояш һаман югары күтәрелде. Кичтән тынып калган иркен басуларда тормыш кайный башлады.
Тузанланган киң юллардан автомашиналар үтте. Басуларда көчле тракторлар гөрләште. Утлауга чыккан зур-зур көтүләр томанланган тау итәкләренә таралдылар. Җәйге аяз көннең гүзәл иртәсе менә шулай башланды. (110 сүз.)
(Шәриф Камал.)
Күрмә диктант.
Яздан аерып булмый Тукайны!
Язда килгән, язда ул янган.
Язы, киләчәге барлар ничек китсен,
ничек югалалсын дөньядан.
Апрель.
Кемнәр көтми ышанулар, гөлләр,
яшәүләр биргән бу айны?
Яздан, гаделлектән, киләчәктән
мөмкин түгел аеру Тукайны! (33 сүз.)
(Равил Фәйзуллин.)
Контроль диктант.
Актаныш кешеләре.
Бу тирәләрдә табигать гаҗәп матур. Сөзәк тау тезмәләрен каплап алган катнаш урманнар, җиләкле аланнар, боргаланып аккан Сөн елгасы җәелеп ята. Боларның һәммәсе бер күрүдә үк күңелдә тирән эз калдыра. Җәй көне генә түгел, кыш көне дә Сөн буйлары бик ямьле була.
Байсар якларының кешеләре дә табигате кебек үк матур. Матурлык тышкы күренештә генә түгел бит. Кешеләрне барыннан да элек хезмәт бизи. Мактаулы хезмәте өчен исемен җырларга кушып җырларлык, романнарга, хикәяләргә герой итеп кертерлек кешеләр бар монда. (76 сүз.)
(Малик Хәмитов.)
Аңлатмалы диктантлар.
Май.
Май-матур аяк басты туган ягыма!
Майсыз кар бетми, дигән сүзне дөресләгәндәй, урмандагы коры елга төбендә дә карның эзе калмады. Җирне сусыл яшь үлән, агачларны озын һәм кызгылт песиләр, яшел яфраклар каплады. Хәзер кая карама шунда чәчәк… Табигать нинди иркен сулый! Хәтта сылу каеннар да чынлап торып җылы көннәр җитүенә ышанды, җилемле һәм хуш исле яфрагын ача башлады. Яңгыр һәм якты чыклар белән юынып, озын саргылт алкаларында энҗе-тамчылар асылындырып, күз чагылдырырлык балкуын, яшь ара елмаюын күрүе нинди күңелле!
Тирә-яктагы күркәм үзгәрешләрне җимеш бакчасында үсеп утырган алмагачлар да шәйләде. Барын күреп, барына сокланып, ә бигрәк, чыннан да җылы көннәр килүенә ышанып, зур кызгылт бөреләрен ача башлады. (100 сүз.)
(Гарәфи Хәсәновтан.)
Зәңгәр чишмә авылы.
Диңгез сулары кебек зәңгәрләнеп уйный торган зур матур күл буена утырган бу авылны Зәңгәр Чишмә дип атыйлар.
Зәңгәр чишмәнең бакчаларында төрле төстәге чәчәкләр үсә. Җәй көне болыннарында елның елында яшел печән өлгерә. Анда кышкы суыкта солыдан кадерле хуш исле коры печән күп була. Таулары зәңгәр болытларга кадәрсузыла. Меңәр еллык карт наратлар, яшел чыршылар җәен – кышын яшәреп, шаулашып утыралар. Елгалар, күлләр буйлап уңдырышлы киң басулар җәелеп ята.
Вакытында яңгырлар яуса, бу яланнарның мамык кебек йомшак кара туфраклары ярты дөньяны туйдырырлык нигъмәт бирә. (81 сүз.)
(Галимҗан Ибраһимовтан)
Сайланма диктант.
Яңгыр турында җөмләләрне генә айлап язарга.
Май – матур аяк басты туган ягыма!
Актыккы язгы үзгәрешне күрим дә күңелле җәйне каршы алыйм мин дип, өйгә дә кайты керү юк. Гел юлда буласың. Яңгыр яуганда гына өйдән чыкмый торасың. Кайвакыт, аны Алдан сизсәң дә, өйдән чыгып, чыланып йөрисең, тәмам суга төшкән тавык кебек буласың.
Яңгырны ничек Алдан сизәм дигәндә, яңгыр теләнчесен әйттем ич. Әнә шул, мәчедәй ачы кычкырып, яңгырдан алдан әр килде. Мин андыйларны күп беләм. Ишетеп һәм сынап беләм. сынаганнар – күкнең ни төстә булуына да, чыкка һәм томанга, йолдызлар яктылыгына, һәртөрле кошлар авазына бәйләгән.
Кайчакта, әйтик, яңгыр булмый торгалый. Бигрәк тә җәен бар да яңгыр сорый. Кояш баш түбәсеннән төшми кыздыра. Җил дә исми, яфрак та селкенми. Менә юл буйлап тузан уйный бер заман. Күк тулы болытлар да, каралып, түбәнтен агыла. Бу – яңгыр килү билгесе. Менә шыбырдый да башлый. Җил басылса, ул озакка сузыла, басылмаса, тиз туктый.
Әйтик, болытның әсәре дә юк ди. Күк йөзе чеп-чиста. Ә шулай да бөркүлек сизелә, эсселектән хәл бетә. Маңгайга бөртек- бөртек тир чыга. Димәк, тиздән яңгыр коячак. Иртән башланса, бик тиз бетәчәк, төштән соң башланса, кичкә хәтле туктамачак.
Күк тулы сәләмә болытлар, ашыкмыйча, түбәнтен агылалар ди. Гел куера, гел авырая баралар, кич җиткәндә бар сәләмәләре бергә тоташып, җиргә үк салыналар ди. Озакламый, димәк. яңгыр булачак. Җил чыкмаса, иртәнгә тикле явып торчак.
Я булмаса, явачак яңгыр кичтән, кояш батуыннан беленә. Ул үзе уттай кыздыра. Үзе, шул матур килеш батмыйча, күк читендә бер зәңгәр тасма артына – болытларга кача. Шуннан инде иртәгесен яңгыр булачагын көт тә тор.
Яңгыр явам дисә, иртәгесен төштән ак томан, түбәнтен агыласы урынга. Акрынлап өскә күтәрелә. Карга һәм чәүкәләр берөзлексез каркылдап кычкыра, биектә чебен-черки тапмыйча, карлыгачлар түбәнтен оча.
Яңгыр яуганда, кинәт бытбылдыклар сызгырса, сабан тургайлары, яңгырлы күккә күтәрелеп, җыр яңгыратып торса, аның озакламый басылачагын, нурлатып кояш чыгачагын белдерә.
(Гарәфи Хәсәновтан.)
Искәрмә: сәләмә сүзе искәртелә.
Сүзлек: йомран –суслик (русча).
Күрмә-ишетмә диктант.
Агыла да болыт агыла.
Агыла да болыт агыла
Туган-үскән җирләр ягына;
Тәрәзәгә чиртер дә яңгыр
Нәрсә әйтер туганнарыма?!
Агыла да болыт агыла…
Роман кебек күңелле син, юл!
Азмы синдә гомер уздырдым,
Ничә кием чабата синдә,
Ничә кием итек туздырдым!
Роман кебек күңелле син, юл!
Ә син, яңгыр, искә төшермә
Итегемнең ничек икәнен…
Яланаяк килдем дөньяга,
Шулай гына, бәлки, китәрмен.
Ә син, яңгыр, искә төшермә!
Зират бит ул сабантуй түгел,
Нигә анда киенеп китәргә?
Бу дөньяның бер пар итеген
Нигә юкка әрәм итәргә?
Зират бит ул сабантуй түгел. (86 сүз.)
(Хәсән Туфан.)
Искәртмәле-сайланма диктант.
Парлы сүзләр кергән җөмләләр генә яздырыла. Бу сүзләрнең язылышы искәртелә.
Зәңгәр күлдә Ай коена.
Төннәре барлык кешеләр йоклап беткәч, бакалар бакылдаудан, кошлар сайраудан, яфраклар шаулаудан, җилләр исүдән туктагач Зәңгәр күлгә төшеп Ай коена икән. Чөнки ул чисталыкны бик яраткан. Бөтен тәнен исле сабын белән ышкый-ышкый икән дә күлнең иң тирән җиренә чума-чума рәхәтләнә икән. Ике учы тулганчы төнбоек чәчәкләре җыйганнан соң Ай үзенең болыттан ишеп ясалган баскычының йомшак басмаларына сак кына баса-баса күккә күтәрелә икән. Күккә менеп җиткәч кулындагы төнбоек чәчәкләрен әле бер якка, әле икене якка ыргытып уйнарга тотына. Ул чагында төн көндезге кебек яп-якты була, чөнки яңа гына Зәңгәр күлдә коенып чыккан айның тәне чип-чиста, җилләр йоклагач, болытлар да тыныч кына ята бирәләр. Ә Айга рәхәт, ашыкмый гына дөнья гизә, йолдызлар бер-берләренә зөбәрҗәт ташлар ыргытышып уйный башласалар йолдызларны тыеп тора икән.
Бер төнне гадәттәгечә Ай күлдә чума-чума коенып ятканда кинәт кенә җил уянган, чөнки җирнең җилдәге койрыгында ялгышып бер сукыр тычкан китереп баскан. Җил койрыгы авыртуга түзә алмыйча үрле-кырлы сикергән. Җил койрыгына өргән һәм дулкыннарны уяткан. Усал дулкыннар күлдә үсеп торган төнбоекларны йолыккан, кайберләре кулы авыртканчы ярны кыйнаган, ә кайберләре су читендәге бака ефәкләрен йолкып-йолкып эчкәрәк, Ай коенып ята торган төшкәрәк китергән. Айның тыны бетә башлаган.
Суга батудан Айны Айсылу исемле кыз коткарган. Менә бермәлне Айның түп-тәгәрәк, яп-якты йөзе күренгән. Ай кызның йөзенә үзен коткарган өчен якты нурларын ягып калдыра икән. Ә Ай үзенең якты нурын бары тик күңеле матур кешеләрнең йөзенә генә яга ала. Чын-чын.
(Фәнис Яруллин.)
Иҗади диктант.
Күп нокталар урынына тиешле сыйфатлары куеп язарга. Сыйфатлар астына дулкынлы сызык сызарга, алар бәйләнгән исемнәр астына туры сызык сызарга.
Бакчасы бабай Чулпанга …, … бер алма бирде. Ул алма шулкадәр …, шулкадәр …, шулкадәр … һәм шулкадәр … исле иде.
Кыз … күзләре белән … итеп … алмага карап торды. Ләкин ул … алманы ашарга ашыкмады. Чулпан кулындагы алманы иң … иптәшләре белән бүлеп ашады. Алар алманың … төшләрең мәктәп бакчасына якынрак бер җиргә утырттылар.
Күп тә үтмәс, ул орлыклардан тагын да … алмалар үсәр. (66 сүз.)
(Идрис Туктар.)
Сыйфатлар: түм-түгрәк, кып-кызыл, зур, матур, тәмле, хуш,моңсу, озак, тәмле, кызыл,якын, вак.
Аңлатмалы диктант.
Сыйфатлар астына дулкынлы сызык сызарга.
Июнь.
Яз әле үтеп бетмәде. Түбән һәм дымлы җирләрдән кызгылт казаяклар, колы һәм коры җирләрдә сары тузганаклар - әле бу ике язгы чәчәк шулай ди. Аларга энҗе чәчәкләр дә кушыла. Күк күкри, яшен яшьни бирә, ә эре яңгыры, шыбырдап калыйм дип, тынуны белми.
Яз-матур һәм күңелле җәй – янәшә атлый. Җир җиләкләре чәчәк коя башлады. Вак яшел төймәләрен күрсәтте. Берсе – билгесе, икенчесе – җәй билгесе.
Күңелле җәй ишек ачып керде! (65 сүз.)
(Гарәфи Хәсәнов.)
Түгәрәк алан.
Нәфисәләр, урман авызыннан кереп, тар сукмактан бераз барганнан соң, иренчәк агымлы кечкенә инешне узып, бер ачыклыкка килеп чыктылар. Түгәрәк алан дигәннәре шул идее. Аның калку түрендә яшь имән, өрәңгеләр түгәрәкләнеп утырган. Мәҗлес уртасына, гүя үзенең акыллы сүзен көткән күп санлы ыруына киңәш бирергә җыенган борынгы аксакалдай, мәһабәт гәүдәле карт бер имән чыгып баскан. Шәфәкъ яктысыннан карт имәннең түбәсенә тонык кына алсу шәүлә эленеп тора. (65 сүз.)
(Гомәр Бәшировтан.)
Контроль күчереп язу.
Өзекне укы. Күп нокталар урынына бирелгән сыйфатларны куеп, күчереп яз.
Сызылып … таң атты. Каракош сырты артыннан … кояш күтәрелде. Күк йөзе … төс алды. Һава суытып җибәрде …. Төн буе буранлап яуган … кар … салкын белән җиргә ябышты. Кинәт бөтен дөнья яктырып китте. Юл буйларында карга күмелеп бетмәгән маяклар калыкты, … кар эчендә утырган … өйләр күренде.(49 сүз.)
(Гариф Галиев.)
Сыйфатлар: чалт аяз, кечкенә, алсу, кып-кызыл, ап-ак, җепшек, иртәнге, кышкы.
Бирем: артыклык дәрәҗәсендәге килгән сыйфатларның астына сызарга.
Сайланма диктантлар.
Кисәкчәләр кергән җөмләләрне сайлап язарга, кисәкчәләрнең астына сызарга.
Балык тоту.
Әтисе белән бергәләп, Таҗи балык тотарга барды.
Көн әле бик иртә. Кояш та юк, ә шулай да якты. Су өсте тып-тын. Өф иткән җил дә юк.
Билгеле, мондый вакытта балыклар яхшы чиртәләр, кармакны бер дә тик тотмыйлар. Калкавычны су төбенә алып төшеп китәләр. Таҗинең әтисе балыкларны сөйри дә чыгара. Таҗи аларның барысын да чиләккә җыя бара. Менә инде аларның балык сала торган чиләкләре дә тулып килә. Балык бик шәп эләгә. Шуңа күрә выкытның үтүе дә тоелмый. Әнә инде кояш та күтпән күтәрелеп килә. Таҗи аны сизмәде дә. (82 сүз.)
(Абдулла Алиш.)
Ия белән хәбәрне сайлап язарга.
Язгы аваз.
Дуамал бураннары, чатнаган суыклары белән бергә кыш үтеп китте. Сиздерми генә язда килеп җитте.
Апрель башына кадәр торган суыклар кинәт югалды. Кар челтәрләнеп эри, суга әйләнеп ага башлады. Урамнарда, шарлап, гөрләвекләр йөгерергә тотынды. Елгалар күпереп шартладылар да кәрәзләнә башлаган боз тауларын еракларга алып киттеләр. Җир өсте чуп-чуар булып калды. Көннәр тәмам җылынды. Бөдрә чәчәкле яз дөньны тулаем үз хөкеменә алды. (62 сүз.)
(Галимҗан Ибраһимовтан.)
Сүзлек диктанты.
Аз-маз, аккош, алъяпкыч, ашъяулык, бала-чага, балачак, бераз, бервакыт, беркөнне, гөлчәчәк, гөлҗимеш, дус-иш, дымсу, иге-чиге, йорт-җир, кайвакыт, карабодай, китапханә, кош-корт, кул-аяк, көнбагыш, көньяк. (22 сүз.)
Көнбатыш, көнчыгыш, көн-төн, очсыз-кырыйсыз, Сабантуй, савыт-саба, ташкүмер, тирә-юнь, тирә-як, халыкара, хытын-кыз, эзтабар, явым-төшем, өчпочмак, һәрвакыт, һичбер, һәркем, һәрнәрсә, аръяк, берьюлы, елъязма, күпъеллык. (22 сүз.)
Иҗади диктант.
Бирелгән сүзләрдән парлы сүзләр ясап язарга.
ара - … аш - … кош - …
хатын - … ак - … кыз - …
бала - … алтын - … әйләнә - …
көн - … кием - … тирә - …
җиләк - … азык - … өс - …
тимер - … урын - … туган - …
ата - … иртә - … аллы - …
Бирелгән сүзләрдән мөмкин кадәр күбрәк кушма сүзләр төзеп язарга.
бер, …
һәр, …
көн, …
һич, …
Бирелгән сүзләрдән кушма сүзләр ясап язарга.
Озын, яр, таш, көн, канат, борын, багыш, күмер, баш, ак, кала, кош.
Аңлатмалы диктант.
Парлы сүзләрнең астына сызарга.
Таштугай.
Таштугай авылы табигатьнең иң матур урынында урнашкан. Көньяктан киң болын сузыла. Болын буенда җиләк-җимеш бакчасы. Бакча көнчыгыштан берничә километрга сузылган катнаш урманнар белән тоташа. Бу урман бакчаны җил-давылдан, хәвеф-хәтәрдән саклый.
Менә җәйге ял вакыты якынлаша. Олылар бездән җәйге ял вакытында бакча эшләренә булышырга сорадылар. Без бертавыштан риза булдык.
Беренче көннән үк без бик тырышып эшкә чумдык. Әби-бабайлар һәм әти-әниләр безнең тырышып эшләгәнне күреп шатландылар. (64 сүз.)
(Гариф Галлиев.)
Контроль диктантлар.
Беренче абзацта ия белән хәбәрнең астына сызарга. Икенче абзацтагы беренче җөмләдә сүзтезмәләрне аерып күрсәтергә.
Җылы яңгыр.
Иртән көн матур иде. Кинәт көнбатыштан болыт күтәрелде. Йомшак кына яңгыр җиле исте. Бакчадагы агач яфраклары җәйисен аңкытып җилфердәштеләр. Күктә кошлар чыркылдап очты. Мондый көннәрд яңгыр болыты бик тиз килә бит. Менә эре тамчылар шып та шып төшә башладылар.
Җылы яңгыр көчәйде. Яңгыр суы урам читендәге канауларга сыймады, тротуар өстеннән акты.
Шаулап килгән яңгыр болыты, ничек тиз килеп җитсә, шулай ук тиз үтеп тә китте. Кояш, элеккедән дә матуррак булып, болыт астыннан чыкты. Күктә аллы-гөлле төсләргә буялган салават күпере калыкты. Җәйге җылы яңгырдан соң гына була торган саф һава күкрәкләрне рәхәтләндерде. (33 сүз.)
(Г. Бакировтан)
Искәрмә: өтерләр искәртелә.
Сорау җөмләләрнең астына сызарга. Янәшә тартыклы сүзләрне сайлап язарга.
Һич көтмәгәндә үрдәк тавышы! Күлдән ишетеләме соң? Күлгә колак салыбрак тыңлыйм. Юк, тавыш аннан килми икән. Шушы мин торган урман алдыннан, ялгыз куактан килә икән. Бәлки, кыр үрдәгедер ул? Әмма ни өчен урман алдыннан? Анда кыр үрдәгенә ни калган? Мин якынрак барып карадым. Җан иясеннән берни юк! Шунда әлеге зат та кычкырудан туктады. Бу нинди серле зат булыр? Агачта… бака утыра! Ниндидер соры бака! Дәү иде дисезме? Юк, бармак шае гына ул. Шул үрдәк булып кычкырган. (75 сүз.)
(Гарәфи Хәсәнов.)
Исем.
Сүзлек диктантлары.
Исемнәрнең килешләрен билгеләргә.
Казаннан кайтты, Бөек Ватан сугышында катнашкан, урманда үсә, күлмәкне юды, Мәскәүгә бару, алъяпкычны киде, мәктәпкә керә, кояшка охшаган, тамчылардан җыела, диңгезгә коя, тәрәзәдән керә.
Шигырьләр сөя, ишекне япты, җәйдә ял итү, китапны алыштыру, камырдан ясау, кибеттән чыгу, әбиләргә бару, Агыйделдә йөзү, тауга менде, сыйныфның укучылары, бакчада эшли. (47 сүз.)
Җәя эчендәге исемнәргә тиешле кушымчалар куярга, килешен билгеләргә.
(Кунак) бардык, (җәй) сагындым, (бакча) кермәгез, (мәктәп) кайттылар, (җир) ята, (эт) курыкмыйм, (театр) бардым, (күнегү) үтә,(көнбатыш) чыга, (агач) сындырмагыз, (бәйрәм) булдым, (гөл) су сиптем, (әти) уңганлыгы, (шатлык) сикерде. (29 сүз.)
Контроль күчереп язу.
Исемнәрнең килешләрен билгеләргә, санын күрсәтергә.
Яңгырдан соң.
Кояшлы җәйге көннәрдә күгелҗем күк йөзен карасу болыт каплап ала. Ара-тирә җылымса яңгыр явып уза. Ул киң кырларны, яссы тугайларны шифалы дымга туендыра.
Әле генә карасу-кучкыл төстә айкалган куе болып катлавы күксел төскә әверелә. Ул энҗедәй җемелдек яңгыр тамчылары белән юылган төсле була. Бераздан ерак урманнар, текә кыялы таулар артына китеп югала.
Яшькелт уҗым басуы калку үрләр артындагы зәңгәрсу офыкка тоташа. Ул әкрен җилдә салмак кына тирбәлә. Җәйнең дымлы һавасы аны шулай иркәли. (75 сүз.)
(Натуралист язмаларыннан.)
Сайланма диктантлар.
Ялгызлык исемнәрне сайлап язарга.
Сабан туенда.
( Паркта.)
Безнең авыл янында,
Каенсар уманында
Бик зур сабан туе була
Һәр ел июнь аенда.
Казаннан да килгәннәр,
Мәскәүдән дә килгәннәр,
Бәрәскәдән, Мәтәскәдән –
Бик күп, бик күп җирләрдән.
Бөтен дөнья төялеп
Күчеп килгән диярлек.
Әхмиләрнең Акбае да
Килгән безгә ияреп. (36 сүз.)
(Бари Рәхмәт.)
Исемнәрне сайлап язарга, килешләрен күрсәтергә.
Карабодай.
Карабодай – бик кыйммәтле ярма. Химик составы буенча карабодай бөртеге кыяклы ашлыклар бөртегенә якын тора. Моннан башка тагын бөртектә минераль тозлар күп була, аларның күбрәк өлеше тимер һәм фосфордан гыйбарәт. Карабодай ярмасы ашказанында яхшы эшкәртелә һәм диетик ашамлык буларак тәкъдим ителә.
Карабодай саламы туклыклылык сыйфаты буенча кыяклы сабан ашлыклары саламына якын тора.
Карабодайдан умарта кортлары бал җыялар. Бу яктан да аның әһәмияте бик зур.
Карабодай Татарстанда да игелә. (66 сүз.)
(«Ватаным Татарстан» газетасы.)
Искәрмә. Диетик, фосфор,минераль тозлар сүзләрең тактага язып куярга.
Хәтер диктантлары.
Елгабызны калын боз каплады,
Боз өстеннән аксыл җилләр ага.
Хәлең ничек, елга? Мин кидем бит!
Гел эндәшәм шулай килгәч аңа. (20 сүз.)
(Рөстәм Мингалим.)
Мәкальләр.
1. Мич башында ятып икмәк булмас.
2. Язгы көн ел туйдыра.
3. Һөнәр – кулдагы алтын беләзек.
4. Эше юк әтәч булып кычкырыр.
5. Иртәнге эшеңне бүген эшлә. (22 сүз.)
Иҗади диктантлар.
1. Хикәянең ахырын уйлап язарга.
Кышкы уен.
Быел кыш кар бик күп яуды. Кыш салкын килде. Менә бүген дә агачларны бәс сарды. Булат, чаңгысын тотып, урманга юнәлде …
2. Бирелгән сүзләрне кертеп, 5-6 җөмләдән торган хикәя язарга.
Җәйге каникуллар.
Елга, урман, алан, чәчәкләр, җиләкләр, туп, ял.
Искәртмәле һәм аңлатмалы диктантлар.
Яз.
Яз март аеннан башлана.
Инде көн урталарында кояш шактый җылыта башлый.
Кояш инде күктә, кыштагы кебек күренеп кенә китмичә, озак тора башлый. Шунлыктан көннәр озая, төннәр кыскара.
Карлар, бозлар эриләр. Су өстендә көймәләр, пароходлар, ак фаруслар пәйдә була.
Кышның озынлыгыннан ялыккан кошлар, хайваннар инде җанланалар.
Әкрен-әкрен чебеннәр, черкиләр, күбәләкләр күренә башлыйлар.
Кыйбла якка вакытлыча киткән канатлы кунаклар үзебезгә кайталар. Кырларда, болыннарда яшеллекләр күренеп, агач башларында кошлар чырылдаша башлыйлар.
Агачлар, куаклар яфрак ярып зиннәтләнәләр.
Һәр җирдә тереклек, хәят күңеллелек башлана. (80 сүз.)
(Габдулла Тукайдан.)
Искәрмә. Хәят, зиннәтләнү, фаруслар сүзләре аңлатыла.
Яшенле яңгыр.
Кояшлы матур көн иде. Авыл тып-тын. Барлык халык болынга печән җыярга китте. Ниязлар да юлга чыктылар. Менә алар урманга барып та җиттеләр. Нияз урман аша юлны белми иде. Малайлар адаштылар.
Шул арада каяндыр кара болыт килеп чыкты. Коеп яңгыр ява башлады. Ялт-йолт яшен яшьни, күк күкри.
Кинәт ява башлаган яңгыр, кинәт туктап та калды. Ялт итеп кояш чыкты. Бик югарыда, биек агач башларында Салават күпере күренде. Һава бөркүләнеп китте. Черкиләр, озынборыннар тагы да күбәйде.
Малайлар тар гына сукмактан китеп бардылар. (79 сүз.)
(Л. Ихсановтан.)
Биремнәр.
· Җөмләне сүз төркемнәре ягыннан тикшерергә.
1 вариант. Зәңгәр күлдә аккш йөзә.
2 вариант. Киң кырларда арыш дулкынлана.
· Бирелгән фигыльләрне боерык фигыль формасында язарга.
1 вариант. Чигә, куя, каба.
2 вариант. Чага, тоя, чаба.
· Тексттагы рәвешләрнең астына сызарга.
Шомырт агачының бәйрәме.
Язгы кояш җылыта. Чияләр һәм алмагачлар язгы җилләргә горур гына баш ияләр. Алар әле үзләренең чәчәк бөреләрен ачар-ачмас кына утыралар.
Шомырт бу көннәрдә язның хуш исләрен тарата. Аның нәни ак күбәләкләрдәй нәфис чәчәк таҗлары шомыртның шатлыгын еракларга сибә.
Шомыртка бу бәйрәмгә бал кортлары һәм нәнә коңгызлар да килә. Шомырт аларны татлы ширбәт белән сыйлый. Безгә дә елмаеп, баш ия. Безгә берәр тәлгәш чәчәк бүләк итә. (65 сүз.)
(Р. Төхфәтуллин.)
Биремнәр.1. Җыйнак җөмләне җәенкеләндерергә.
Сандугачлар сайрый.
2.Текста шомырт сүзенең килешләрен билгеләргә.
3.Мәкальләрне язып бетерергә:
Кем эшләми - ….
Җиде кат үлчә - ….
Сыйфат.
Сүзлек диктантлары.
Акыллы, алдынгы, гади, гадел, гүзәл, ефәк, зәңгәр, иксез-чиксез, йомшак, караңгы, коточкыч,коңгырт, кыек, кыю. (14 сүз.)
Очсыз-кырыйсыз, пычрак, соры,пөхтә,төгәл, юеш, юньле, өлгер, ямьле, ап-ак, күңелле, суык, җылы, яп-якты, сөйкемле, җитез. (16 сүз.)
Хәтер диктантлары.
Яз иртәсен котлагандай,
Матур булып,
Зәңгәр күкне каплап алды
Аксыл болыт.
(Н. Арсланов.)
Дару үләннәре.
Сары мәтрүшкә.
Мәтрүшкәнең көрәнен
Бардыр инде күргәнең,
Ә мин буллам сарысы.
Шәп доктор дип, кешеләр
Мактый мине барысы.
Энҗе чәчәк.
Ак энҗеләр төсле мин,
Исле гөлдән исле мин.
Аңкып торам урманда,
Дарулы да, агулы да –
Сак була күр җыйганда.
Гөлбадран.
Бик күп чиргә дәва мин,
Бер уколсыз дәвалыйм,
Иң оста доктор сыман.
Ә шифалы чәчәгем
Кызгылт – сары таҗ сыман.
(Хакимҗан Халиков буенча.)
Иҗади диктант.
Тиешле сыйфатларны куеп, җөмләләрне языгыз.
Җәйге лагерь.
Паровоз (соңгы) гудокны бирде. (Шат) күңелле, (көләч) йөзле балалар вагонның (ачык) тәрәзәләре аша кул болгадылар. Алар озатырга килгән ата-аналары һәм туганнары белән шулай саубуллаштылар.
Поезд балаларны (яшел) урманга алып китте. Лагерь урмнның (иң матур) җирендә урнашкан. (Төз) һәм (матур) нарат агачлары арасыннан сузылган (киң) юл белән алар шактый бардылар. Менә лагерьга килеп җиттетеләр. Тәрбиячеләр укучыларны ачык йөз белән каршы алдылар. (61 сүз.)
(«Сабантуй» газетасыннан.)
Тиешле сыйфатларны куеп, җөмләрне язып бетерегез.
Алма (кызыл), ә лимон (сары). Китап (калын), ә дәфтәр (юка). Агач (биек),ә куак (тәбәнәк). Куян (куркак), ә бре (усал). Тимер (авыр), ә мамык (җиңел). Диңгез (тирән), ә елга (сай). Кыш (салкын),ә җәй (эссе).
Төрле дәрәҗәдәге сыйфатлар кулланып, хикәяне дәвам итәргә.
Язгы урман.
Ямьле май ае җитте. Балалар урманга киттеләр. …
Бирелгән мәкальләргә тиешле сыйфатларны куеп язарга.
1.Иптәшең үзеннән … булсын. 2. … булса да, … итеп ал. 3. … кунак китәр вакытын үзе белер. 4. Үз илем - … бишек. 5. … сүз, таш яра. 6. Эшләп ашасаң, … булыр.
Сыйфатлар: тәмле, яхшы, күп, аз, әдәпле, алтын, туры.
Нокталар урынына антоним сыйфатлар куеп, мәкальләрне күчереп язарга.
1.Ялкау кеше – яфрактай, … кеше – имәндәй.2. Кечкенә чишмәләрдән … елгалар була. 3. Эше ачы булса, ашы … булыр. 4. Сүз күп җирдә эш … була. 5. Бауның озыны, сүзнең … яхшы. 6. Хезмәтнең тире ачы булса да, җимеше …. 7. Олы өйгә ни кирәк, … өйгә шул кирәк. 8. Яхшыдан өйрән, яманнан ….
Сыйфаилар: яманнан, зур, аз, эшчән, тәмле, кыскасы, татлы, кечкенә.
Сайланма диктантлар.
Сыйфатларны сайлап язарга.
Син усал түгел икән…
Усал бабай диләр иде,
Ә син әйбәт икәнсең.
Тәрәзәмә нинди матур
Бизәк ясап киткәнсең.
Бабай, инде карт булсаң да,
Әле яхшы күрәсең:
Елак куян малаена
Ак тун тегеп биргәнсең.
Уңган икәнсең, Кыш бабай,
Бер төндә тау өйгәнсең.
«Нәни дусларым шатланып
Уйнасыннар,» - дигәнсең.
Усал бабай диләр иде,
Шаян бабай икәнсең.
Сизмәдем дә - битләремне
Алланганчы үпкәнсең.
(Җәүдәт Дәрзаман.)
Сыйфатларны үзләре бәйләнгән исем белән сайлап язарга.
Гөлләр.
Гөлләр арасында иң яратканым – тамчы гөл минем. Бигрәк матур шул аның чәчәге! Бөреләнүгә үк, нәкъ тамчыдай була. Ә берничә көн үтүгә, тамчы сыман бөре ачыла башлый һәм зурайганнан – зурая, аннары бик матур зәңгәр кыңгырауга әйләнә.
Сезнең дә күргәнегез бардыр инде аны. Нинди генә буяулар юк аның төсендә! Бармак белән кагылсаң, күңелле тавыш чыгарып шалтырар төсле тоела ул зәңгәр кыңгырау.
Үткән яз уку елын тәмамлап кайттым да бер көн тамчылы гөл утырттым. Җәй буе шактый зур булып үсте ул. Юан-юан берничә ботак чыгарды. Сентябрь килеп җиткәндә, аның өсте чәчәккә күмелгән иде.
Беренче сентябрь көнне бер кулыма – портфелемне, икенчесенә тамчылы гөлемне тоттым да мәктәпкә киттем. Көн шундый матур, шундый җылы!
Классташ кызларым да гөлләр китергән. Тәрәзә төпләрен гәлләр бизәгәч, безнең класс яңа күлмәк кигән Кеше төсле чибәрләнеп китте.
Әгәр берсеннән-берсе матуррак чәчәкле шушы гөлләр булмаса, минем тамчы гәлем берүзе ятим бәбкә шикелле моңаеп утырыр иде бит!
(Мәсгут Кәримовтан.)
Октябрь.
Октябрь-матур нинди шук, нинди наян диген син! Килү белән, төньяктан кара тузгак болытларын күк йөзенә таратып та алды. Урамга чыгар хәл калмады: аяк асты пычрак, ә көзге җил үзәкләрне өзә. Ул инде болында яшел курпыларны таптады, бутап һәм егып бетерде. Яфракларны әйләндереп-тулгандырып очырды, җиргә салып, җылы юрган түши башлады.
Имән яфраклары бирешмәде. Баһадир имәннәр шәрәләнергә ашыкмады.
Озакламый кар явар. Алдагы кышны кайгыртып, җәнлекләр хәзер оя җайлыйлар. Әнә аланда соры үлән арасыннан шуышкан агулы кара елан күренде. Кояш еланны