Кыш белән язның да, җәй белән көзнең дә үзенә генә хас булган матурлыклары бар. Бу матурлыклар бер-берсен кабатламыйлар да һәм бер-берсенә охшамыйлар да. Елның фасыллары һәммәсе дә матур, һәммәсе дә сокланып туймаслык гүзәл.
Туган илебез, туган туфрагыбыз әнә шулай карап туймаслык матур, сокланып бетмәслек бай!
Менә шушы туган туфрак, менә шушы туган ил кайдан башлана соң?
Ул син яши торган шәһәрдән, син тора торган авылдан, син укый торган мәктәптән башлана. Аны беркайчан да онытма, кечкенә дустым! (80 сүз.)
(Г. Галиев.)
Тиңдәш кисәкләре булган җөмләләрне табып, астына сызарга.
Өтерләр искәртелә.
Менә яз да җитте. Басуның калку урыннары кардан ачылып, кара балчык күренә, кояш җылысында җир өсте булана башлады. Урамнардан, тыкрыклардан чыотырап соргылт сулы гөрләвекләр акты. Зур үзәннәргә җыелган язгы кар суы, зур көмеш җәймә булып, кояш астында ерактан ук ялтырап күренә, менә-менә берәр урыннан ерылып агып китәргә тора.
Агач башларында тынгысыз песнәкләр чыркылдый, кызылтүшләр, матур йоннарын борыннары белән төзәткәләп, миләш ботагында көязләнеп утыра. Оялары алдындагы кечкенә баскычларында сыерчыклар әле бер якка, әле икенче якка борыла-борыла көннәр буе сайрый. Ферма тирәсендә киң бушлыкта,койрык чәнчеп, колхоз тайлары чабып йөри. (87 сүз.)
(Гомәр Бәшировтан.)
Дүртенче сыйныфта үткәннәрне кабатлау һәм ныгыту өчен күнегүләр.
|
|
5. Нокталар урынына тиешле сыйфатларны куеп языгыз.
Урман …. … җәй уртасы булганга, кошлар да җаңфәрманга сайрамыйлар. Агач башларындагы яфракларны шыбырдаткан … җил генә бу тынлыкны бозып куя. Ә чишмә тавышына … урман күнеккәндер ург. Туктаусыз челтери бит ул, гүя … җыр суза. Беләсе ург: бу … җырын кемгә багышлый икән? Кош-кортларын, җәнлекләрен җыр белән үзенә чакыра микән урман кизләве? … суда, мамык-каурыйларын кабартып, песнәк коенды. Чишмә ерганагында, … суга канатлары белән бәргәләп, кызылтүш рәхәтләнде.
(Мәрди Рафиков.)
Сыйфатлар: кисәк, карт, моңлы, дәртле, көмеш, йөгерек, тын, ямьле.
Тын, карт, йөгерек сыйфатларын дәрәҗәләр белән төрләндерегез.
2. Нокталар урынына тиешле рәвешләрне куеп языгыз.
1)Мин мәктәпкә … йөрим. 2) Безнең Әлфия … биюче. 3) … безнең колхоз арыш, бодай, карабодай чәчте. 4) Менә … чәчү тәмамланды. 5) … җәйге каникуллар башланачак. 6) Күк йөзе … караңгыланып китте. 7) Камил ишектән … генә кереп китте. 8) Безнең сыйныф балалары … Кремльгә экскурсиягә барачак. 9) … яңгыр яуды.
Рәвешләр: көнозын, җәяү, иртәгә, оста, быел, җитез, язгы, тиздән, бервакыт.
6. Шигырьне сәнгатьле итеп укыгыз. Рәвешләргә сораулар куегыз һәм күчереп языгыз.
Дельфин да күрмәгән.
Сез Алмазны күрдегезме? –
|
|
Кайткан диңгез буеннан.
Ул кабырчык җыйган анда
Һәм көнозын коенган.
Коенган ул иртән, көндез,
Коенган ул кичен дә.
Кыскасы, бер ай буена
Яткан ул су эчендә.
Ләкин ул диңгез эченә.
Ахры, бер дә кермәгән:
Диңгездә бер ай ял итеп,
Бер дельфин да күрмәгән.
Диңгез буйлары матурдыр,
Анысын аңлыйм да мин.
Тик бер дельфин да күрмәсәм,
Аңа атланып йөрмәсәм,
Диңгезгә бармыйм да мин!
(Роберт Миңнуллин.)
7. Текстны укыгыз һәм күчереп языгыз.
Урман тургае.
Санап бетергесез канатлы җырчылар яши безнең якларда. Иртә язда урман-кырларга чыксаң, әйләнеп кайтасың килми. Сайрар баркылдыкны гына тыңлап кара. Күпле тыңласаң да, туйдырмый. Аңа бүтән кошлар кушыла. Әйтерсең җыр ярышы ачканнар, баркылдык әйтерсең бу хорда башлап җырлаучы. Ашыкмыйча, тәмен белеп кенә башкара ул җырын. Аның белән ярышса, тик урман тургае гына ярышыр.
Урман турае бик иртә кайта, сабан тургаеннан бер дә калышмый. Кыш әле калын тунын салмаган, ә ургае, яз киләсен сизеп, чишмәдәй челтери. Аңа кушылып, урман ешлыгыннан башка тургайлар аваз бирә. Урман ургае хәтта сайрар баркылдыкны да уздыра.
Җәйге төндә урман тургаен агач башында күрә алмассың.Ул ак болытлар янына омтылыр, зәңгәр күктән табигатькә мәдхия җырлар.
Урман тургае көзге салкында да сайраудан туктамый. Болытлы көзге күктә урман тургаеның моңлы җырын ишетсәң, гүзәл җырчының туган ил белән хушлашуы дип кабул ит.
|
|
(Гарәфи Хәсәнов)
Фигыльләрнең заманнарын билгеләгез.
5. Түбәндәге фигыльләрне, үрнәктә күрсәтелгәнчә, төркемләп языгыз.
Уйлау, яту, язу, сикерү, бару, җырлау, йөзү, көлү, шаулау, чәчү, йөгерү, шатлану, йөрү, бию, уку, тырмау, казу, сөйләү, елау, ачулану, чабу, утыру, борчылу, сөенү, туктау, уру, сөрү, пешерү.
Үрнәк:
Физик хезмәтне белдергән фигыльләр: сөрү, …
Акыл хезмәтенә караган фигыльләр: уку, …
Хәрәкәт белдерә торган фигыльләр: бию, …
Хис һәм тойгы белдергән фигыльләр: сөенү, …
6. Фигыльләрне киләчәк заман формасына куеп шигырьне күчереп языгыз.
Тавык.
Кытаклап чыкты тавык,
Кытаклый ул мактанып.
Нәрсәгә бик шатланган?
Чөнки ул күкәй салган.
«Әби килеп алсын, - ди, -
Балалар куансын», - ди.
(Әнәс Кари.)
7. Укыгыз, тиңдәш кисәкле җөмләләрне күчереп языгыз.
Кояш чыкты, җир йөзен җылытты. Урманнарда, яшел аланнарда чәчәкләр, ал, кызыл, сары, зәңгәркерфекләрен ачып, кояшка елмайдылар. Әнә эшчән бал корты да, чәчәктән чәчәккә кунып, без-з-з, без-з-з итеп татлы ширбәт җыя. Чуар бизәкле күбәләкләр иртәнге саф һавада очып-мәтәлеп уйныйлар. Җитез тиен ботактан ботакка сикерә, чикләвекләр эзли. Куак артында, куян сагалап, хәйләкәр төлке посып утыра. Куе булып кура җиләге үскән чытырмалыкта кәкре тәпиле йөнтәс аю җиләк ашап йөри.
Күл буенда тамыр җәйгән биек наратта карт тукран – Тук-тук бабай йокысыннан уянды. Аның томшыгы без кебек үткен, уктай җитез. Тукран үзенең без томшыгы белән агач кайрысын тишә дә аннан корткыч бөҗәкләрне чүпли.
(Җәвад Тәрҗеманов.)