Сделать конспект.
Апрельнинъ докъузы.
Сыныф иши.
Вн.чт. №3. Дж. Сейдамет. «Уфукъкъа догъру».
Языджынынъ аяты ве фаалиети
Джемиль Сейдамет 1903 сенеси майыс 21-де Къырымнынъ Къарасувбазар шеэринде догъды. Балалыкъ ве сонъра осьмюрлик чагъында Къарасувбазарда янъы ачылгъан рушдие мектебинде окъуды. Яшы текяран етишкен сонъ, аякъкъапчы уста янында шагирдлик япты. Учь йыл девамында ишчи олып чалышты. Лякин къазанчына къанаатленмейип, янашадаки Аблеш ве Къыркълар койлерине кетип, андаки багъчаларда ишледи. 1922 сенеси Дж. Сейдамет Акъмесджиттеки фыркъа мектебине окъумагъа кире. Айны заманда ЧОН («Части особого назначения») тешкилятында иштирак этип бандитлернен силя иле куреше.
Муэллифнинъ иджады кунюмизгедже керекли дереджеде огренильмегени себебинден, эм биографиясында, эм де иджадында бир сыра бошлукълар ве анълашылмамазлыкълар булунмакъта. Бир тарафтан, Къырымдаки инкъиляп, ватандашлар дженки ве 1920-нджи сенелердеки ачлыгъыны озь башындан кечирген, халкънынъ агъыр вазиетини пек анълагъан, буюк усталыкънен оны акс эткен языджыдыр. Дигер тарафтан, 1920- нджи сенелерининъ сонъунда коммунист режимине ве пропагандасына къапылгъан, озь устазлары ве оджаларынен куреш этмеге башлагъан бир генч эди. Амма ахыр сонъу кендиси де (режимге садыкъане хызмет эткенине бакъмадан), советлер тарафындан ийлекярлыкъле, яни яланнен, Колымагъа ёлланыла ве бутюн яшлыкъ ве чалышкъыр деврини анда кечире.
Джемиль Сейдамет 1920-нджи сенелери къолундаки къалемини сынамагъа башлай. 1923 сенеси «Енъи дюнья» газетасында онынъ «Шаркъ» адлы шири басыла.
1924 сенеси Дж. Сейдамет Москвагъа Шаркъ эмекдарлары университетине окъумакъ ичюн ёланыла. Окъувыны битирген сонъ, 1928 сенеси Къырымгъа къайтып «Енъи дюнья» газетасы ве «Илери» журналында чалыша. Къыскъа бир муддет эр экисининъ де муаррири ола ве шу вакъытлары «Крым АПП»нынъ реиси вазифесинде булуна.
Москвада окъугъан заман, иджадий къалеми оны кене де «раатсызламагъа» башлай. Кучьлю дуйгъу ве къарама-къаршылыкълар ичинде къайнагъан къальби генч истидатнынъ «фигъан-зар»ларыны къозгъата. 1926 сенеси дуйгъулардан титреген къалеми алтындан «Къанлы кольмек» адлы фаджиалы икяеси пейда ола. (Бу икяе 1927 сенеси «Илери»нинъ 1-нджи номеринде басыла). Бир йыл сонъра исе, «Къуртлагъан кокюс»ни яза. Эр экиси де къоркъунчлы, къанлы вакъиалар иле багълы олмасына бакъмадан, аятны, яшайыш къуванчыны тасдыкълап, юдже Алланынъ берген омюрининъ къадирине етмеге чагъыралар.
Къырымгъа къайткъан сонъ, ерли матбуатта языджынынъ «Къую тюбюнде», «Амам аралыгъы» ве бираздан сонъ, «Уфукъкъа догъру» романынынъ биринджи къысмы нешир олуна. Бу эсерлерде иджат этильген гъает юксек психологизм ве чокъ индже ве буюк усталыкъле ишленильген образлар муэллифнинъ «сиясетке сапмаларындан» чокъ къат усьтте турып, эсерлернинъ юксек дереджедеки бедийликлерини косьтерелер. Шунынъ ичюн, Дж. Сейдаметнинъ о девирде язгъан эсерлери ич инкяр этильмейджек маарет ве нефис иле язылгъанларыны айрыджа къайд этмелидир.
Къырымда учь йыл чалышкъан сонъ, Дж. Сейдамет кене Москвагъа кетип Шаркъ эмекдарлары университетининъ аспирантурасына кире ве бир тарафтан тарих иле багълы диссертация язса, экинджи тарафтан да андаки студентлерге Тюркие тарихындан дерс бере.Аспирантураны битирген сонъ, 1936 сенеси Москвадаки Меркезий арбий-тарих архивине ишке кире. Болюк мудири сыфатында ильмий иш иле огърашмакъны девам эте. 1939 сенеси о Иште, тамам бу китапнынъ неширинден сонъ, советлер тарафындан Магадангъа ёлланыла. Анда о, къач сенелер «Советская Колыма» газетасында чалышып, чешит мевзуларда бир чокъ макъалелери басыла.
Экинджи джихан савашындан сонъра, Магаданда языджынынъ «Улу Ватан дженкинде булунгъан сибирлилер акъкъында» киби китабы да дердж этиле. Айны вакъытта Магадан университетинде фельсефеден лекциялар окъуп, ниает, хызметлери ичюн коммунист партиясынынъ элинден «Дженкявер Къызыл Байракъ ордени»ни мукяфат ала. 1956 сенеси пенсиягъа чыкъып Москвагъа къайтты ве омюрининъ сонъунадже анда яшай. 1960 – 1970 сенелери арасында Ташкенте къырымтатар эдебияты иле багълы онынъ бир сыра макъалелери, «Уфукъкъа догъру» романы, Ыргъат Къадыр ве Абдулла Дерменджининъ иджатларынен багълы эдебий портретлер китаплары нешир этиле. Джемиль Сейдамет 1977 сенеси ноябрь айында Москвада вефат этти. Языджынынъ эдебий фаалиети, хусусан къалеми алтындан чыкъкъан ве дженктен эвель миллий матбуатымызда басылгъан икяелери къырымтатар эдебиятынынъ инкишаф этильмесине буюк иссе къоштылар.
Дж. Сейдаметнинъ «Уфукъкъа догъру» романы
Дж. Сейдаметнинъ «Уфукъкъа догъру» эсери роман шеклинде Ташкентте 1973 сенеси айры китап оларакъ нешир этильсе де, эсернинъ биринджи къысымлары исе Къырымда 1929 сенеси «Илери» дергисининъ саифелеринде басылды. Эльбет, шубе ёкъ ки, языджынынъ бу эсери заман тесири алтында язылды, амма бунъа бакъмадан, Дж. Сейдаметнинъ «Уфукъкъа догъру» романы къырымтатар эдебиятында роман жанрынынъ шекилленмеси ве илерилемесине темель къойгъан эсер олды.
Ш. Юнусов 1930-нджы сенелери къырымтатар эдебиятынынъ илерилемеси ве шу девир язылгъан эсерлерни тенкъид этюв акъкъында бойле яза: «1930 сенелер эдебиятыны тедкъикъ эткенде, биринджи планда эсернинъ озю, онынъ мундериджеси ве шекли, мевзусы ве гъаеси киби проблемалар турмалы. Яни, бедиий эсер огренилиркен, онынъ сиясетке нисбийлиги фикрине гъает мукъайтлыкънен янашмалы ве эсернинъ ички, озьгюн инджеликлери муэллифнинъ терджимеий-алындан устюн къоюлмалы».
Дж. Сейдаметнинъ «Уфукъкъа догъру» романы кой эалисининъ янъы сиясет эсасында аят къурув огюндеки адымларыны тасвир эте. Эсерде ифаделенильген къараманлар реаль аят адамларынынъ образлары олмакъле, олар маниа ве къыйынлыкъларны енъюв ёлундаки куреште пишкинлеше. С. Нагаев бильдирген фикрине коре, «Уфукъкъа догъру» – янъы икътисадий сиясет ве коллективлештирюв мевзусында яратылгъан буюк несир эсерлернинъ биринджисидир, романда социализм ичюн куреш меселеси ифаделене.
Романнынъ баш къараманы – Акъташ коюнде оджалыкъ эткен Халиль оджа, эсерде онынъ аятынен багълы вакъиалар этрафында шу девирнинъ адиселери айдынлатыла. Халиль оджа алчакъгонъюлли адам, партиягъа кире, янъы аят къуруджылар сафына къошула. Фукъарелернинъ балаларыны окъутып, олар келеджекнинъ мунасип адамлары олмалары ичюн гъайрет эте.
Эсернинъ мундериджесинде советлер режимининъ тесири гъает ачыкъ сезиле. Романнынъ къараманлары инкъиляпкъа къол туталар я да тутмайлар, партия иле багълы карьера япалар, чешит сиясий кучьлернинъ арасында олгъан чатышувларда иштирак этелер, юкъарыда къайд эткенимиз киби, схематизм, яни белли бир къалып эсасында язылгъан эсер.Амма бунъа бакъмадан, эсер анълайышлы, енгиль эдебий тильнен язылгъан. Муэллиф персонажларнынъ тилине буюк эмиет берген. Меселя, къараманлардан Энвер бей къырымтатар тилининъ ялы бою шивесинде, джогърафия оджасы Феми эфенди исе турк тилинде лакъырды этелер, лякин эсерде ялы бою ве чёль диалектлерининъ къаршмасы даа чокъ расткеле.
Эсердеки вакъиалар Судакъ этрафында олып кече. Эсерде аталар сёзлери чокъ, олар ерли-еринде къулланыла. Бу ал муэллифнинъ ве эсер къараманларынынъ фикирлерини, тюшюнджелерини даа ачыкъ ве къандырыджы суретте косьтермеге ярдым эте. Бойле этип, эдип эсернинъ тилини халкъ тилине якъынлаштырмагъа тырышкъан, персонажларнынъ тилини исе индивидуаллештирген. Бу зиядесинен, муэллиф нуткъу иле персонаж нуткъу арасындаки уйгъунлыкъта билине.
Эдип озь романында реаль табиат, тасвирий пейзаж яратып, оны къараман психологиясыны, характерини ачмагъа бойсундыргъан. Къараман образыны яратмакънен, онынъ табиатыны, ички дуйгъуларыны, психологик меселеге де джиддийлик косьтерген.