Өҫтәрәк әйтелгән таянсыҡ (“Буҙйегет” сюжетына таяныу) билдәләре Ырыҫтаулы әҫәренең сюжетын “Буҙйегет”тең Баһауи варианты сюжетына сағыштырып ҡарағанда ла шаҡтай яҡшы һиҙелә.
Баһауиҙа ғашиҡ егет (хан улы Буҙйегет) һәм уның тоғролоҡло дуҫы, йәнә шул ғашиҡ егеткә ғашиҡ ҡыҙ (хан ҡыҙы Ҡарасәс) һәм уның иптәш ҡыҙҙары, ошо ғашиҡтарға зыян килтереүсе сихырсы әбей, ғашиҡ ҡыҙҙы үҙенә яусылатмыш икенсе бер егет (хан улы Зәйтүн) һәм уға Буҙйегет тарафынан ҡаршылыҡ күрһәтелеүе; өс хан һәм шуларҙың береһенең Буҙйегеткә ғашиҡ ҡыҙын (Ҡарасәсте) Зәйтүнгә көсләп кейәүгә бирергә тырышыуы, шул арҡала фажиғә килеп сығыуы тураһында һүҙ бара.
Ырыҫтаулы әҫәрендә лә тап шулай, тик бында фажиғә юҡ һәм ғашиҡ егеттең (Тариэлдың) тоғролоҡло дуҫы икәү (Фридон, Автандил) итеп арттырылған да дуҫтарҙың һәр өсөһөнөң үҙ ғишыҡ-ғишрәт мажаралары үрмәсләнгән сюжетҡа, шул арҡала ваҡиғаларҙың күләме һәм географияһы киңәйгән. “Буҙйегет”тең, моғайын, боронғо бер вариантындағы тоғро дуҫлыҡ хаҡындағы фәлсәфәне Баһауи шаҡтай ҡыҫҡартып алған булһа ла (27Б), Ырыҫтаулы иһә быны бөтә әҫәренең лейтмотивына әйләндереп йәйғорлатҡан. Баһауиҙа Буҙйегет үҙенең көндәше Зәйтүн тарафынан үлтертелһә һәм Ҡарасәс тә шул айҡанлы үҙен-үҙе үлтереп, әҫәр үтә фажиғәле тамамланһа, Ырыҫтаулы иһә үҙенең әҫәрендә, халыҡ әкиәттәрендәгесә, батырҙың еңеп сығыуы һәм тантана итеүе алымын кинәнеп ҡулланған, шуға күрә Тариэл, Буҙйегеттең киреһенсә, үҙенең көндәше булған егетте — Хорезм батшаһының улын үлтерә, һөҙөмтәлә һөйгәне Нестан-Дарежан менән бәхетле туй яһап ҡауышып, бөтәһе лә ҡыуаныслы ослана. Күренеүенсә, Шата Ырыҫтаулы барлыҡ сығанаҡтарҙы ла ижади файҙаланған, шул уҡ ваҡытта сюжеттарҙың бер-береһенә оҡшаш финал (ғашиҡ егет һәм ғашиҡ ҡыҙҙың фажиғәле үлеме) мәсьәләһендә башҡорт “Буҙйегет”енеке үҙенең башҡаларҙан айырым үҙенсәлеге һәм бер иле өҫтөнлөгө (итек табанына алтыға бөкләп йәшерелгән алмас ҡылыс ваҡиғаһы) менән үҙ аллы һәм мөстәҡил булып ҡала.
Баһауиҙағы һәм Ырыҫтаулылағы оҡшашлыҡтарҙың күҙгә салынмыш вағыраҡтарын да килтереп китеү урынлы.
Ҡарасәс — хандың берҙән-бер балаһы, тәхетендә ҡалдырыр улы ла юҡ; батша ҡыҙы Нестан-Дарежан менән дә тап шулай.
Ҡарасәс Буҙйегеткә ун биш йәшендә ғашиҡ була (3А); Тариэл да Нестан-Дарежанға ун биш йәшендә ғашиҡ (115-се бит). Ҡарасәс өс йыл буйына егетен төшөндә күреп эҙләй (4А,4Б); Автандил да буласаҡ дуҫы Тариэлды өс йыл буйына эҙләп йөрөй (87-се бит). Буҙйегет менән Ҡарасәс бер-береһенә мөхәббәттәрен әйтешеп белдерһәләр, Тариэл менән һөйгәне лә быны хат аша әйтешә. Буҙйегет һәм иптәше, эҙәрмәнләнеп, ханға белдермәйенсә сәфәр сыға; Тариэл һәм Автандил да шулай уҡ. Буҙйегет Ҡарасәстең атаһына (ханға) яҙған хатында “хан мин” тип белдереп (14А), уны асыуландырһа, Тариэл да батша менән шулайыраҡ дәғүәләшә (163-сө бит). Буҙйегет менән Ҡарасәс хеҙмәтсе ҡыҙҙар ярҙамында йәшертен осрашһа (12Б), Тариэл менән Нестан-Дарежан да тап шулай (129-сы бит).
Ҡарасәстең атаһы-хан Буҙйегетте, араға кергән сихырсы тип атап, үлтерергә бойорһа (21Б), Нестан-Дарежандың атаһы батша ла араға кергән “давар-сихырсы”ны шулай уҡ үлтерергә ҡәһетләнә (165-се бит).
Дошмандары менән алышта Буҙйегет яраланып, яңғыҙы тороп ҡалһа (22А, 22Б), Ырыҫтаулының нурадин-Фридоны ла ошо уҡ хәлгә төшә (171 — 172-се биттәр). Баһауиҙа ла (14А, 19А һ.б.), Ырыҫтаулыла ла (193, 194-се һ.б. биттәр) геройҙары нәҡ башҡортса “ҡанлы йәштәр ағыҙып” илай. Ҡарасәстең әсәһе, ҡыҙының хәлен ишеткәс, тап боронғо башҡорт-төрки йолаһынса, “үҙ битен үҙе тырнап йыртып” илаһа (36Б), Тариэлдың аяныслы хәлен күреп һыҡтаған хеҙмәтсе ҡыҙ Асмат та тап шулай уҡ (103-сө бит). Башҡорт эпостарындағы кеүек үк, Ырыҫтаулы әҫәренең батырҙары ла данлыҡлы Ҡара Юрғаға атланып йөрөй (181-се бит)...
“Буҙйегет”тең Баһауи вариантына ҡарата йәнә шуны өҫтәп әйтергә кәрәк: башҡорт эпостарына хас бер юлы сәсмә һәм шиғри текстарҙан хасил боронғо тулыраҡ варианттың ул сәсмә өлөштәрен — шиғырға һалып, ә шиғри өлөштәрен (Ҡарасәс, Буҙйегет, Буҙйегеттең дуҫы, Ҡарасәстең атаһы хан һәм әсәһе ханбикә, Ҡарасәстең әхирәт ҡыҙҙары, Буҙйегеттең әсәһе ханбикәләрҙең монологтары һәм Ахун-сәсәндең ҡобайыры) халҡыбыҙҙа нисек бар, шулай күсереп яҙған, уларҙың саф халыҡ ижады текстары икәнлектәре күренеп тора. Ә таһыллы күсереүсебеҙҙең ошоғаса билдәһеҙ ҡалған үҙ шәхесенә килгәндә, ул — моғайын, Өфө мәҙрәсәһендә уҡып йөрөп вафат булмыш яңғыҙ улының ҡәбере ҡаршыһындағы ауыр ҡайғыһынан шундай уҡ ҡайғылы “Буҙйегет” ҡиссаһын уҡып ҡына йыуана алмыш шағирыбыҙ Баһауи — Тажитдин Ялсығол әл-Башҡордиҙың улы Баһауитдин булырға тейеш. Билдәле булыуынса, Тажитдин Ялсығол әл-Башҡорди үҙенең Шәрәфитдин, Жәләлитдин, Ғисамитдин, Баһауитдин исемле улдарына арнап “Шәрәфиә”, “Жәләлиә”, “Ғисамиә” һәм “Баһауиә” тигән китаптарын яҙған; “Буҙйегет”те шиғырға һалыусы авторыбыҙ үҙенең әҙәби ләҡәбе итеп тап ана шул ғәзиз атаҡайы ҡыҫҡартып биргән китапса исеме “Баһауи” ҙы алғандыр.
Шата Ырыҫтаулының тәғәйен кем булыуы, әҫәрҙең төп нөсхәһенең ҡайһы осорҙа яҙылыуы тураһында ла минең үҙ тоҫмалым бар.
Иғтибар итһәгеҙ, грузин тикшереүселәре әҫәрҙә Тамар-батшабикә һәм уның ире Дауыттың исемдәре яҙа-йоҙа ғына сағылыуына таянып, был ҡомартҡы уларҙың икеһе лә йәшәгән осорҙа — 1205 һәм 1207 йылдар араһында яҙылған, тип баралар. Әгәр ҙә шулай булһа, тере батшабикәнең һәм хәләл ефетенең исеме поэманың кереш (бағышлау) һәм сығыш (йомғаҡлау) өлөштәрендә генә телгә алыныу менән сикләнмәйенсә, текстың төп туҡымаһына ла һеңешмәй ҡалмаҫ ине. Күренеп тора: «Ырыҫтаулыла тыумыш Шата» исеме менән билдәле булған, ысынлап та батшабикә заманында йәшәгән был инсан поэманың төп тексын үҙе яҙмаған, ә үҙенә тиклем заманала башҡорттоң Шата ырыуы телендә ижад ителгән бөйөк әҙәби ҡомартҡыны грузин теленә һәүетемсә шиғри ауҙарып, китаптың фәҡәт кереш һәм сығыш өлөштәрен генә үҙенән өҫтәкләп ҡуйған. Был хаҡта йомғаҡлау бүлегендә шағир үҙе үк ауыҙ тултырып әйтә бит: Дауытҡа мин, «ошо дастанды эҙләп табып», шиғырҙарым менән хеҙмәт иттем, ти ул... Тимәк, борондан ҡалмыш әҙер тексты грузин теленә һалып шиғри тәржемәләүсе талант эйәһе.
Ә инде әҫәрҙең боронғораҡҡы төп авторына килгәндә, башҡорттоң Үҫәргән ырыуы сәнкемдәренән саталанып (шаталанып) бүленеп сыҡҡан Шата ҡәбиләһе 839 йылда үҙенең юлбашсыһы Шата-сәсән етәкселегендә Уйғыр Ҡағанаты менән берләшә һәм Шата-сәсән унда дәүләт министры (сәркәтибе) вазифаһын үтәй; ләкин 840 йылда уҡ уйғырҙар тарафынан мәкерле рәүештә язалап үлтерелә. (Л.Н. Гумилев. Древние тюрки. М., 1993; 265, 426 — 427-нсе биттәр). Башҡорттоң бөйөк әҙәби-рухи ҡомартҡылары уның сәсәндәре тарафынан ижад ителеүен һәм килер быуындарға ҡомартҡылап тапшырылыуын иҫәпкә алһаҡ, «Бүре-әсә тиреһен бөркәнгән битаз» әҫәренең төп нөсхәһенең авторы тап шул бөйөк сәсән бабабыҙ Шата-сәсән булыуы бик ихтимал.
24.09.2000.
Башҡорттар һәм төрөктәр
Боронғоларыбыҙҙы беләбеҙме?
Аяҡ аҫтыбыҙҙа ятҡан, эйелеп кенә алыуҙы көткән ҡатлам-ҡатлам ҡатмарлы, меңәр йыллыҡ фәһемле ғәзиз тарихыбыҙҙы, иҫебеҙ ҙә китмәйенсә, тапап йөрөй бирәбеҙ... Эйелеп алыусыны иһә күрмәҫкә лә ишетмәҫкә тырышабыҙ, йә булмаһа, ауыҙ йырып көләбеҙ. Әрһеҙлеген уғата туҡтатмаһа, фәҡир-фоҡор аңыбыҙҙың кимәленән уның оторо башы сурайып сығып торһа, суҡмар һаплап соңҡаһын сыңлатабыҙ...
Үҙем һымаҡ уҡ ҡәҙимгесә белемле, үҙемә ҡарағанда ла киң күңелле һәм эскерһеҙ йәштәшем бар — гәзит эшендә күҙе сыҡҡан күренекле журналист. Айныҡ сағында әллә ни өн өнәмәүсән шул уҙаман, саҡ ҡына “төшөрөп” алдымы, осратҡаны ғына һайын теле асылып китеп, теңкәгә тейгес бер үк мәрәкәһе менән һиңкәҙетә:
-- Һе! Башҡорт гегемонсыһы! Беренсе башлап атты өйрәтеүселәр һәм һыбайланып менеүселәр, тәгәрмәсле арба яһап егеүселәр, металл иретеп ҡойоусылар һәм иң боронғо Арҡайым тәгәрмәсҡалаһын ҡороусылар — башҡорттар булған, тиһең инде һин, ә?! Ха-ха-ха! Ну шыттыраһың да инде һин, әй!
— Ни эшләйем һуң? Ысынлап та, шулайын-шулай булған бит!
-- Шулайын-шулай булғанда ла шаулама! Кеше ышанмаҫлыҡ һүҙҙе, дөрөҫ булһа ла, һөйләмә, тип әйткәне бар ҙа инде Мостай Кәрим ағайым! Гегемонсы!
“Гегемонсы” тамғаһынан шаңҡыбыраҡ, күбеһенсә телемде тешләп уҙам, сөнки “башҡорттоң тарихы 1917 йылғы Бөйөк Оҡтябрь революцияһынан һуң ғына башлана” тип миңрәүләтелгән “зыялы” быуындың вәкиленән артыҡ нимә көтөргә? Бындайҙарҙы “нигилистар” тип кенә үҙенә хас мәргән нарыҡлай торғайны зирәк аҡыл ағайыбыҙ Лоҡман-Хәким Ғиләжев...
Диңгеҙ аръяғында ятҡан ҡәрҙәш халыҡ төрөктәрҙә беҙҙеке ише “нигилистар” бармылыр, булһа әгәр, нисек аталаларҙыр — асыҡ ҡына белмәйем. Әммә инде үҙебеҙгә килгәндә, донъя-ғаләмебеҙҙең үҙе менән үк бер йәштәге тип әйтерлек сап-сал Урал бөркөтө — иң боронғо халыҡ була тороп та, үҙебеҙҙең үк бик боронғоно бер һаплам еп оҙонлоҡ та күҙ аллай алмауыбыҙҙы аяныслы таныйыҡ та урта быуаттарҙа ғына үҙ алланып тәпәй баҫҡан ҡан ҡәрҙәшебеҙ төрөктән был йүнәлештә әллә ни күпте көтөүҙән тыйылайыҡ...
Туғандарса тураһын ғына әйткәндә, төрөктә лә “башҡортса” хәл икән шул: үҙҙәренең Ғоҫман дәүләтен беренсе башлап ҡороусыларҙың төбөн-тамырын әлегәсә асыҡлап бөтмәгәндәр, милләт өсөн был бик мөһим башланғыс осор фәҡәт еңелсә имеш-мимеш, риүәйәт һәм легендалар рәүешендә генә һөйләнеп килә икән (М.А.. Гасратян, С.Ф. Орешкова, Ю.А. Петросян. Очерки истории Турции. М., 1983, 18-се бит. Артабан “Очерки” тип алына). Һәм Төркиә тарихын, тап беҙҙәге кеүек үк, төрөктәрҙең үҙҙәренән дә бигерәк, сит ил тарихсылары яҙғанлыҡтан, күбеһенсә шуларға таянабыҙ.
742 йылда Көнбайыш Төрки Ҡағанат ҡолатылғас, Уралдан Урта Азияға һәм һуңыраҡ унан — хәҙерге Төркиә биләгән Кесе Азияға тарихсылар тарафынан “төрки-оғуз” тип аталмыш ырыуҙарыбыҙ ағыла. Ә был ырыуҙарҙың тәғәйен исемдәре, шулай уҡ хәҙерге Төркиә еренә (Анталияға) улар ҡайҙан һәм ни сәбәпле килгәндәре лә аҙмы-күпме билдәле: “...Четыре тюркские племени — печенеги, баджгарды, нукарда и баджна в результате ожесточенных сражений с огузами, кимаками и карлуками ушли из Приаралья и оҡазались в Малой Азии. Оҡоло 932 — 933 гг. эти племена вторглись в пределы Византии” (Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IХ — ХIII в.в., Ашхабад, 1969). Бындағы “печенег” (йәки “баджна”) һәм “баджгард” (башҡорт) — бик боронғо башҡорт-бәжәнәк ҡәбиләһенең ике сатаҡ-ырыуы ул, ә “нукарда” (нуғай-урҙа) — уғата боронғораҡҡы Үҫәргән-Ҡаңғы ҡәбиләһенең сатаҡ-ырыуҙары булып, йыйыныһы саф башҡорттар икәнлеге һәм уларҙың Башҡортостан көньяғынан (“Арал яғынан”) ҡубыныуҙары ап-асыҡ. Шулар араһынан тарихсылар яҙған Ҡыныҡы (Ҡаңғы) ҡәбиләһенең (башҡорт ҡаңғылары!) бер сатағы булған Һалъйыуыт ырыуы (башҡорт һалъйыуыттары!) тарихи бер осорҙа ифрат та ҡеүәтләнеп, ХI быуаттың икенсе яртыһында Урта Азиянан алып Урта диңгеҙгәсә йәйрәп ятмыш “Бөйөк Һалъйыуыт” империяһын төҙөй.
XI — ХII быуаттарҙа улар ҡатарына алыҫ төньяҡ-көнбайыштан (Уралдан!) тағы ла бәжәнәк (Башҡорт!), уз (Үҫәргән!), ҡоман (Ҡыпсаҡ!) ҡәбиләләре эркелә (бөтәһе лә башҡорт бабаларыбыҙ!) һәм хәҙерге Төркиә дәүләте биләгән ер ҡәүемдәренең дә телдәренең баяғы башҡорт ырыуҙары телдәренең тәьҫирендә төркиләшеүенә — хәҙерге төрки телдәренең “оғуз төркөмө” хасил булыуына килтерә (“Очерки”, 4 — 5-се биттәр). Беренсе бөйөк тюрколог Мәхмүт Ҡашғариҙың 1072 — 1078 йылдарҙа яҙып тамамлаған төрки телдәре һүҙлегендә: “иң еңел (йәғни ҡатнаш. — Й.С.) тел — оғуздар теле, иң дөрөҫ һәм иң шәп тел — тухси (йәғни “Туҡсаба” оранлы Үҫәргән. — Й.С.) теле һәм яғма (?) теле, — тип яҙа — уйғурҙар иленә тиклем үк һуҙылған арауыҡтағы Или, Иртыш, Йомар (Һамар. — Й.С.), Иҙел йылғалары буйындағы (боронғо Башҡортостандағы! — Й.С.) халыҡтарҙың да телдәре — дөрөҫ төрки”, тип билдәләй бөйөк ғалим. Ошо “дөрөҫ төрки” телдә һөйләшеүсе бабаларыбыҙ Кесе Азияла — хәҙерге төрөк, ә Урта Азияла төрөкмән телдәренең милли тел булып ҡалыплашыуына ла үҙ өлөшөн индерә (төрөкмән телендәге “ҫ”, “ҙ” өндәре — тап шул “башҡортлоҡ”тоң күрһәткестәре).
1092 йылда “Бөйөк Һалъйыуыт” империяһы емерелгәс, урынына шул уҡ һалъйыуыттар етәкселегендәге эреле-ваҡлы солтанаттар барлыҡҡа килеп, ХII быуатта улар яңынан шул уҡ һалъйыуыттарҙың ҡеүәтле һәм берәгәйле Рум солтанатына әүерелә; ХIII быуатта уның ҡап-яртыһы, татар-монголдар ҡыҫымы аҫтында ҡалып, үҙ аллылығын юғалта. Ә илдең икенсе яртыһында, Көнбайыш Анталыла, төрки бабаларыбыҙҙың үҙҙәренең ырыу башлығы бейҙән башҡа бер кемгә лә буйһонмаған егермеләп бейлеге хасил булып, Ирандағы татар-монголдарҙың һәм Мысырҙағы мәмлүктәрҙең ике яҡлап тирмән ташылай ҡаты ҡыҫымы араһында ҡыйғыр ҡылыс менән генә көн күреүсе “мәңгелек яугирҙәр” хәлендә йәшәй башлай. Тап бына ошо яугир бейлектәр араһынан ҡалҡып сыҡҡан һәм Ғоҫман дәүләтенең (хәҙерге Төркиәнең) беренсе нигеҙ ташын һалған һәм артабан дауам иттерткән Иртоғрил бәһлеүәндең асылда кемлеген, ҡайҙан һәм ҡайһы ырыуҙан килеп сыҡҡанлығын әлегәсә бер кем дә төплө генә белмәгәнлектән, шуны тәрән башҡорт хәтеренә таянып билдәләү бурысы тора (гәрсә авторға, баяғыса, “башҡорт гегемонсыһы” тигән яманат янаһа ла!). Сөнки тарих фәненең үҫеше үҙе быға этәрә бит: үҙебеҙгә билдәле булған мәғлүмәтте, бер ниндәй ҙә ҡаршылыҡтарға ҡарамай, артабанғы тикшеренеүселәр алдына һалыу фарыз. Ә үҙ тарихын һанламаған — үҙен дә абайламаған; үҙен абайламағанды эттәр ҙә абалаған. Ошоноң тап сағыу киреһе булған, үҙ халҡының сонтор тарих ҡынаһын, юҡтан да бар ҡылып, байытырға тырышҡан егәрлелектең ташҡа баҫылған миҫалы алдыбыҙҙа (“Известия” гәзитенең 2001 йылғы 8 июнь һанында Париждағы үҙхәбәрсеһе Эльмар Гусейнов мәҡәләһенән):
“Татары вернулись! Тысячелетие Казани отмечают в Париже.
Генеральный директор Юнеско господин Мацура вышел из своего кабинета... татарином...
Татары вновь вернулись в Париж. Искрометная конница с берегов Волги, вступившая во французскую столицу весной 1814 года, оставила тогда неизгладимое впечатление у местного населения. И вот — снова дни Татарстана в самом сердце Франциии...
На вопрос корреспондента “Известий” о том, как он себя здесь чувствует, Минтемир Шаймиев ответил с юмором:
— Нам не привыкать брать столицы...”
Бына бит ул! – 1814 йылда Рәсәй ғәскәрҙәре сафында Парижды алған башҡорт полктары, данлыҡлы «төньяҡ амурҙары», күҙ асып йомғансы татарға әүертелгән!.. Бирһен хоҙай, татарға ла тарих һәм дан танһыҡтыр: ташҡа баҫылып сыҡҡас, ысынлап та шулайҙыр, тип уйлайҙарҙыр... Әммә бында хата “башҡорт гегемонсылығы”н ҡыйратыусы баяғы “нигилистар”ыбыҙға ла салҡая биреп хахылдарлыҡ асы “хикмәт” бар: тимәк, Наполеон илбаҫарҙарынан “Рәсәй-әсәй”ҙе ҡурсаламаҡҡа үҙ хәленән егерме һигеҙ атлы полкын төҙөгән һәм Мәскәү тупһаһы Бородинонан — Парижғаса һуғышып барып еткән, Францияның шул баш ҡалаһына беренселәр сафында бәреп кергән, егетлектәре менән француздарҙы ла, башҡаларҙы ла таң ҡалдырған башҡорт бабаларыбыҙ ҙа һис бер ҡасан булмаған... йәки... татар булған (әстәғәфирулла тәүбә!)...
Дөрөҫ һүҙҙе, тимәк, кеше ышанмағанда ла, һөйләй барыу хәйерле.
“Кто владеет прошлым — владеет будущим”, — бөйөк аҡыл эйәһе Никколо Макиавелли (Италия) биргән аҫыл һабаҡ был...
Төркиә тупрағы — борон-борондан төркиҙәрҙең төйәге
Мифик “атан-аҡ-абар”ға (ата-аҡ-бүрегә) эйәреүсе Үҫәргән-Ҡаңғы ҡәбиләһенең төньяҡ-көнсығыш сатаһын шул исемдең бер аҙ ҡыҫҡартылышында “данаҡ-абар//танаҡ-абар” тип атағандар; урта быуаттарҙа иһә ошо исем шул уҡ Үҫәргән-Ҡаңғынан саталанмыш яңы (бала) ырыуға бирелеп, әлеге көндәге “Түңгәүер” булып йөрөй... Бик боронғо (хәҙерге “Түңгәүер”гә тиклемге) замандарҙа Уралдан алып Ҡафҡазғаса, артабан Көнсығыш Европа үтәләй Италия һәм Грецияғаса барып еткән был Үҫәргән тармағы абарҙар (йәки хәҙерге Ҡафҡаздағы алмашынған теле аварҙар). Әйткәндәй, Үҫәргән башҡорттарының мифик Әсә-Бүрегә эйәреүсе икенсе яртыһы, йәғни б.э. тиклем VII — V быуаттарҙа тап ошо Тәүтөйәгебеҙҙә (Иҙел — Урал далаларында) гөрләтеп донъя көткән һәм тарихсыларға “савромат” исеме менән билдәле булған, ә аҙаҡ килеп шул исемдең ҡыҫҡартып әйтелешендә “сармат” тип аталып, б.э. тиклем III быуат — б.э. IV быуаттарында Уралыбыҙ артындағы (эйе, “аръяғы”ндағы түгел, сөнки һыуҙың ғына — аръяғы, ә тауҙың арты була!) Тубылғы (Тобол) йылғаһынан алып Көнбайыштағы Дунай йылғаһынаса йәйрәп йәшәгән данлы бабаларыбыҙҙың да “Әсә-бүре-аба-т”тар икәнлеген (һуңғы “т” — боронғо күплек ялғауы), йәғни ҡыҫҡартып-шымартып әйтелештәге “сәбүрабат”тар — “савромат”тар булғанлығын етди тикшереп ҡараусы ла, телгә алыусы ла юҡ. Ошо уҡ Үҫәргән ҡәбиләһе “савромат”тың баяғы изге ата-бүре “сары-ата-аба”ға (һоро-ата-апаға) эйәреүсе бер сатағы сарабата//сарамата (сармат) — жарамата//юрматы тип атала башлай — хәҙерге башҡорт халҡының Юрматы ырыуы кешеләре...