– Кидин-не оът, чечек быжып турда, чулуп кургадыр, эндевес болдурлар эвеспе, кайгалдарың.
– Ынчаарга тайганың кызыл күжүгени ховунуң бора күжүгенинден дора, арай-ла мелегей-дир а, акым?
– Чүге ынчаар бодадың? – дээш, акым кылаштаарын доктаагаш, мени эки танып алыксаан ышкаш, ылавылап көрбүшаан айтырды.
– Чүге дээрге бе? Ы-ы… Оларның чулган сигени даштын ажык черде эвес, хорум алдынче-ле ызырып алган киирип бар чоруур боору кай. Ам бодаарымга, оларның оозу ирик, черзиг, кара ышкаш-тыр-ла.
– Э-э! Сен бодуң арай-ла чазыптың ышкаш, тала. Сээң көргениң шын-даа болза, ам бодап чоруурунуң шын эвес-тир.
– Чүге дээрге?
– Тайганың хүргүл күжүгени болза кончуг хорумнарда чурттап турар. А ол хорум аразында салгын өттүр хап турар, кырындан чаашкын дүшпес, эң тергиин «серилер» ында деп бил. Аңаа чамдык чечектерниң өңү безин хуулбас ол хевээр каткан болур чүве. Даштыгаа чыып алыр болза, шынап-ла, карарганы ол. Белен серини ажыглавайн канчаар. Аң-мең-даа чивес – амырын көрден. А ховунуң бора күжүгеннери ындыг белен сери чок болгаш ол сигени даш-биле базырып, хилинчектенип турарлары ол. Тайга болза бедик, сериин болгаш үргүлчү-ле туманнап, чаап турар өл-шык ышкажыгай. Шынап-ла ону дөмейлеп болбас-ла болгай, билдиң!
– Шынап-ла шору билир хейлер-дир оң!
– О-о, чүгле шору эвес… бистиң чамдык ажыл кылып билбес, чалгаа кижилеривис малынга сиген кезип, кургадып шыдаар эвес. Ийи-чаңгыс хөпээн сигенни арай-ла боорда кескенде, карартып, чыдыдып алыр. Азы долгааш, ыяш будуунга азып каарга, хат-даа дүжүр шаап аппаар. Оон ам кыжын куруглааш, малы чудай бээрге, күжүген хөмээзи чүктээр, бужар кээргел чок болдурлар ийин – дээш, акым хажыызынче сыкырыпкаш, какпаларывысче дүрген-дүрген кылаштапкан, арай боорда чеде маңнап олурган мен.
ЭДЕР АМЫТАННАР
Бир эртен-не удуп-оттуп чыдарымга, хөглүг-омактыг садырткайндыр хып чыдар отта паштың шыыгайндыр хайнып турарын, шай согаажының бичии-даа сагылчак чок, дески аянныг сиртиңейнип орарын дыңнааш, улам таалап удааш, калган авам, ачамны дүжей берип-тир мен. Ачам ийи холун берзенип каапкан тараа соктаан, авам хоюг шайын хайындырып, чунуп-чунуп, чоон кара чаштарын адыш сыңмас кылдыр суйбагылааш, эгиннерин ажылдыр угдунмас кылдыр мойнун кагыгылап, диштерин ак чайт кылдыр хүлүмзүрбүшаан, ачамга чугаалап олур:
– Оолдарың, кыстарың тура халызын, ыяк тоннанып алзын, шуглак-дөжээн чараштыр чыып каапкаш, шупту барып буга суунга чунуп-чунуп кээп чемнезиннер, тарааң дүрген соктавыт шүве. Мээң Аңгыр-оглум бодунуң кызыл мадарын долдур тарааны өремелеп чиир кежээкей-ле болгай. Оон акызы-биле кады казыразынга ушкажып алгаш, ырлажып, хоюн кадарып чораайлар аан.
Авам бистиң аяктарывысты дөгерезин дизе каап алган, мөңгүн билзектерлиг, хөлчок аккыр, чымчак холу-биле согааштан шыырак кижи соктаарга, изий берген, ам-даа чылыг хевээр тарааны үлештир каап-ла олур. Аяктар мырыңай долгулаан. Авамның ол холу-биле каап берген чеминиң амданныг чемзии кедергей-ле! Өремелиг тарааның ырактан чыды-ла өзүм эдип келир. Шак ындыг тарааны дөгере чипкеш, куруг аяамны безин чылгаарымга, амданы хевээр…
– Оолдарым, туруңар! Эртенги сериинде хой кадарып чоруур силер – дизе-ле, кырган-авам ээнзиргей самдар өөвүсте шаарын хайындырып алган, акым-биле мени оттурган олур. Хүн тоганада безин дегбээн, эрте. «Ах, ам чаа көрген дүжүмнү көрбүшаан, ол хевээр одунмайн, өлү-даа берген болзумза, кандыг аас-кежиктиг болур ирги мен!» деп бодап хомудааш, хөөкүй кырган-авамны ол душта сактырымга, кандыг-ла бир кезээде чылыг эвес, ээн кара өгде ээреңнээн хөлегезиг-даа, өртең кара төшсүг-даа. Тонумну бажымга эштипкеш: «Дүжүмде-даа болза ол аякта тарааны авамның холундан ап чип алган болзумза, айда-даа кайын аштаар мен!» дээш, катап удуп, ол дөжүмнү көрүксеп, кызып-кызып караам шимеримге-даа, хоржок. Чүрээм согары дам барып, уйгум бо оранда чок – авамны алган аза ышкаш чиде халый берген.
– Чүге-ле элекке оттура бээриң ол ирги але, кырган-авай! Авам, ачамны хөлчок-ла эки дүжеп чыдырымда, оттурдуң көрем! – деп шугулдавышаан, хөөн чо-ок тоннанып алдым.
– Шак мынчан – оът-көк үнүп, хек эдип турар үеде ажыглыг кижээ кончуг берге боор чүве болгай, оглум. Мен база-ла бертен хектиң эдип орарынга, черле удуп чадап кагдым…
Хеккилештир эдип-эдип,
Караш кылдыр ужа бээр мен,
Көккүлештир үнүп-үнүп,
Хөлбеш кылдыр хадый бээр мен…–
деп, аваң хөөкүй сырыннанып ырлап чоруур апарган соонда, шынап-ла оңа бергени ол-ла болгай – дээш, менден карааның чажын чажырып, хая көрнүп, ажылдаачаңнай берди. Үне-ле халыдым. Даштыгаа баргаш, ыңай-бээр алаңзып турумда, мыя бо кылын көк терек аразында хек эде бээди. «Ага, эдип-эдип кайнаар караш кынныр дээн моң?» деп үр-ле дыңнап олурарымга, ийи-үш-даа хектер чарыштыр эттилер. «Чок, чиде-даа бербес чүвел чоп?.. Шаа барып, авам дег чиде-даа бээр чүве ирги бе?» кылдыр бодап кагдым. Өгге кирип келгеш:
– Бо хектер чүнү-ле бодап, чүге-ле ындыг үргүлчү эдип чоруурлар ирги, кырган-авай? Удавас өлгүлээр дивээн бе, боларың? – дидим.
– Ээче, сени-даа. Кажан-на сарыыыл кирип, бажының сарыг-суу агар чүве ирги аар. Ам ону чоор дээш айтырарың ол? – деп харын арай сергек, мени эргелеткен шырайлыг айтыра-дыр. «Ол-ла болгай. Мээң бажымда «сарыг-суг» бар чүве болза, сээң бажыңда «кара суг» бар-дыр эвеспе, деп чаа-ла ийи караандан оозун ээлээн аксы каапкащ, сергей берген-дир» деп бодап, улам хөглей аарак айтырдым.
– А хектиң эдери эки бе ынчаш?
– А күжүр хектиң эдеринде багай чүү боор, оглум. Дөрт шагның эң-не экизин сөглеп, өөрүп келир ыраажы-дыр ийин.
Эдер-ле амытаннар дөгере ээлчеглиг: үе-үелиг. Боттарының амыдыралында база бир-ле ужуралын сөглеп кээрлер. Хек үнү бо-дур ам.
Эдер хектиң аялгазы
Эзим-каскак тарай берген…
– деп улустуң ырында кирген, тоолда безин кирген ыраажы куш-ла болгай, оглум.
– Чүү-чүү амытаннар, кажан-кажан ээлчежип эдер чүвел, кырган-авай?
– Чазын эртези сүргей сыгырга эдип келир. Ол дугайында база-ла чүү-чүү дижип-ле, чугаалажыр боор чүве, уттундура берип-тир. Балыкчылар-ла: «Сыгырга эде берген, ам-на бел ойнай берген-дир» дижип, дүне чырыдып, серээ-биле согуннаан, четкилээн турар боор чүве. Бо-ла дырлаа, матпадак деп куштар эде бээрге безин: «Мал-маган сүттелип – ак шими элбээри ол. Мат-бадак, мат-бадак дээрге, «хойтпак-тарак, хойтпак-тарак!» деп кыйгырып турары ол» дижир.
А хек эде бергенде, «сава чуур» кызыл-үер, чулук-үер-даа улаштыр бадып, ыяш бүрүзү четчип, чечектелип, оът-сиген хөлбеңейнип-ле келир. Дүн дурту-даа кыскалаар. Бай оран, таңдының бүгү-ле кээргелдиг сеткил-чүрээн салып, эриг-баарлыг ээ көрүп келир хайыралыг үези ол. Ажыг кыштың аагынга, ала частың кадыынга бажы халайып, балдыры ырбайып турар арган-дорганның аксынга көк доора хап; самдар чанагаштарның ээгизинге хүн чиңнеп келир. Бо-ла түрегдээннерниң:
«Тооруктуг долгай таңдым… Эзириктиг ээр-ле таңдым…» суг-суг дигилээр ийикпе, азы:
Бетии чарык ашты бээрге,
Бестен казып чигей-ле мен…
Артыы чарык ашты бээрге,
Айдан казып чигей-ле мен…–
дигилеп чоргаарланып ырлажы бээр үези бо-ла болгай.
Бис ышкаштарның аныяк өскен ажы-төлүнүң сеткил солчуп: ойнап-хөглеп алыр-даа үези чай шаг. Оларның ыр-шоорунда безин илдең:
Улуг кыштың дүжүп кээрин
Биле-биле чораан-на мен.
Уруг эштен чарлы бээрин
Уе, халак, кайын билир ийик мен.
Харлыг кыштың дүжүп кээрин
Биле-биле чораан-на мен,
Карам эштен чарлы бээрин
Кайын-даа-ла билир ийик мен…
Че, ону-даа сен ыйбааңгы үгү кайын билир ийик сен, оглум. Мээң анаа-ла база хөрек-чүрээмге бирде-бирде кыш дүжүп, бирде-бирде час, чай дүжүп турары ол-дур ийин, «кончуг аныяк, чараш кыстың аан». Чай шагда эки ажылдаан кижи кыш көрбес: малын чай оъду кестирип семиртир; тараа-быдааны тарып; айын, безин, ааржы, ээжегей, курудун кадырып алыр; аң-меңниң эъдин-даа хеңмелеп, үүжеленир; кадыг-чымчак алгы-кежин хөөдүп эттээр; дүгүн-таагызын-даа дыдып, тыртып алыр. Күске, күжүген-даа болза хөмээ, мыйыраан, уя, чыдынын чай шагда утпас чүве ыйнаан, оолдарым. Шагның чайгы үези – кежээниң чайгы үези.
Хектиң соонда көгээзин хөөмейлеп эгелээр чүве болгай.
– А ол көгээзин дээрге улуг куш бе, кырган-авай?
– База-ла бо хек ышкаш көк-бора куш-ла чүве. Чамдык улус ону хек-кулу-даа дижир. Ужуп ыңай боорга, чалгыннары дыңгыгайны бээр, оон алырга, көге-буганың база бир аймаа ол. Хек-кулу дижи берген ужуру, хек төрээш, чуургазын боду шуглавас, кулу – көгээзин шуглап доруктурар-ла чүве дижир боор. Та шын чүве, көрген эвес, кым билир ону. Көгээзин эдип турар үе дээрге изиг халыын кидин-не дүжүп кээр; чаачал эвес, кааң чыл болза тараа, хадылаңның кончуг-ла суксаар – суггарылга үези. Оът-сиген – үнүш ынчан баш тыртар.
– Оон өске чүлер-чүлер эдерил, авай?
– Адыр, аъдың аксын тырт, чугаакыр «кадайжыгажым». Кулааң-биле дыңнап олура, аяаң дүрген аартап олур…
– Ооң соонда шартылаа, ооң соонда бызаа, адак сөөлүнде сыын.
– Ой эжен, бызаа база де! Хөктүүн але!
– Шынап-ла бызаа күзүн кезек када эдиген апаары-ла шын… Че, шартылаа, бызааны-даа чоор силер, сыын эдери кончуг солун. Ол үени «эткин үези» азы «сыын үнү» дижир – солун-на үе чүве, хайыракан. Сарыг-бүрү эртип, хамык ыяш-даш чайгы хевин уштур. Таңды кырынга хар чаап, далай кыдыынга чаак тырта бээр, куруяк-чайы-даа дижир. Куруяктар – илейтир-ле чайын чылапчалыг бүлгээр-биле сылба тутчуп тура чайлаан куруяктар күстүң сөөлгү чылыг хүннеринде миннип келгеш, кылып четтикпээн ажылын ынчан девидеп кылыр боор чүве. Кулугур соок чайын билдирбес, ам бичии-ле дыдыкче үрүп келгенде, минни бербейн канчаар ийик.
Чүү-даа-даа аңның эъди эътсиг, кежи кешсиг апаар үе ол – эткин үези. Аңчы бүгүдээниң дөрде дөжээ артар. Арга-сыннарның одаглары чаартынып – чалар от, чаглыг эът-биле байырлай бээр. Ында олчалыг, омактыг, оюннуг-каткылыг чугаа-соот, тоол-домак үзүлбестээр. Чамдык аңчылар мажайты артып алган, килейти семирип – арын-шырайы өң кире берген келгилээр. Өргүүр албаны дээш, өөнде ажыл-амыдыралы дээш, таңдызынга өөренип калган – чер төлү болган аңчылар хөй, оолдарым.
– А, экизин аа! Мен Бадый-оол акым-биле кады кажан-на аңнаар ирги бис але, кырган-авай? Боовус чок-ла коргунчуг-дур аа?
– О, харын дедаан… Че, кижи өзер, кидис шөйлүр чүве боор, удавас оң. Хойну үндүрер четкен. Дүрген-дүрген кавырактанып алыңар. Ам база-ла, аанакайын: «хой орай үнген» деп киңгирткейни бээр – дээш, сөөлгү сөстерин дүрзүнчүг ажынган кожай кадайы олчаан-на бооп көргүзе каапты. Мен шынап-ла коргуп далажы берген мен.
Ол хүн кадарып чорааш, хамык-ла эдер амытаннарны бодап, хектерниң ында-мында үн алчып, эдип турарын мурнунда черле дыңнавайн-даа чораан чүве ышкаш, сонуургап, «олар эдип-эдип чиде бербес болза» деп бодап хүнзедим.
Ооң-на уламындан эдер – ыраажылар дугайында немештир дыңнааным каттырынчыг-даа, чиктиг-даа таныштарым бар.
Эзимнерге ырлап чоруур мырыңай-ла хүрлээ-бора ышкаш бичии, хүргүл өңнүг чылбаадай деп кушкаш бар. Ол мынча деп ырлаар:
«Чылбаадай, кулун тырт,
Чылбак куруяк, бе саг!»
Топтап дыңнаарга, шынап-ла ынча деп ырлап олурган ышкаш сагындырар.
Мен ону дыңнаанымда-ла, чайын аалдар тайга үне бергенде, чамдык байларның кады көжүп чоруур эштенчи чылгычылары ийикпе, азы боттары каш чылгылыг арагачы ашак-кадай сагыжымга кирип, караамга ол хевээр көстүп кээрлер: ашаа Чылбаадай аттыг, кадайы – Чылбак куруяк дээнзиг аан. Кулуннарны дизе челээш, азы чылгы кажаазының дүвүнге өрээлдей кулун кажаазы туткаш, олче үзүп киирип, чайлады саап чайлаар. Шак ындыг кулуннарның чаажыгып өөренири бызаадан-даа белен болур. Хүннү бадыр оът-даа чивес, иезин-даа эмзирбес, былаап саап алыр болганда, дүктүгүр арган, кээргенчии-даа аажок. Оларның «ээлери» болза, саар кулун харын кадыг-быжыг болур чүве. Чутка алыспас, хырны биче – бергээ өөренген» болур дижирлер. Бир хүн дөрт-беш-даа саар. Чүгле дүне тодар кулуннар ол. Демги ирей, кадай кажааның өдек-малгажынга идик-хеви-даа чылбак-ла чүве; черле ынчаш ол-ла чайны өттүр кулуннарын кадыр кажаалап алгаш, паш, бүлгээр чанындан ыравас, ылбырадып-ла олурар болганда, арын-шырайлары-даа чылбак-чылбак болбайн канчаар чүве ийик. Ол кушкаш безин таныыр, ырлап олурар апарганы ол дижип кыжыржыр чүве ыйнаан.
Ол ышкаш тайганың эзимнеринде дүне эдип чоруур докпак-чаак дээр, улуг-бичези торлаа хире-ле көк-бора куш бар. Дүне эзим иштинге хонган кижилерни, оларның одун, аът-хөлүн көргенде, дескинип, дүвүреп эдер куш. Та ажы-төлү бар, та эжи бар чүве ийикпе, оларынга хопталап, шаагып турары ол ыйнаан, кым билир ону. Ол дугайында мындыг чугаа бар: «Кадай тыппайн, бопугур кызыл чаактыг кыс болза деп-ле, «докпак-чаак»» деп кыйгырып, ыглаар чыгыы кускуннап чорууру ол. Ынчап чорааш чалгыннарын хире-хире хииңейндир шүүргедеп баткаш, дедир чоктагылаар. Ол болза «аварганы алдалаа, межергени бежелээ, а мен хөөкүй кара чааскаан кончуумну. Каяа канчап чоруур ирги мен? А хувурай берзин, куу сыра бажынга хептелдир халып өлү берейн ыңай» дээш, кагган даш дег караңнадып-ла бадар. Шыяата, куу сыра бажынга ынча-мынча чоокшулап келгеш, хүн күзел, тын алдын, дидинмейн баргаш, торлаа чазыпкан эзир ышкаш, чалгыннарын дыңгыңайндыр дедир ээп үнери ол» дижир. Бодавыже, ол чугааның утказы докпак-чаакты кочулаан эвес, харын кайда-ла бир куш эдерге, коргар, соонда чүректиг, черле ынчаш бичии-ле чүведен муңгарааш, баг алгаш, арыгже маңнаар муңгактарны одап-дузап турары-ла илдең.
* * *
Межерген деп үгү аймаа куш, сыра бажынга ырлап олурда, топтап дыңнаар болза, хам-даа хамнаан ышкаш, доңгаш дидирээн-даа ышкаш, бырыңайнып олурар болгай. Ону чүү дижирлер ийик.
«Кажан кезээде уя тудуп чадап каан, уйгужу, чалгаа кулугур. Дүне доңгаш, көңгүс удувас: «у-у-у, со-со-соогун! Ам эртен-не болзун! Хөлчок чылыг уядан тудуп албаан черде шиве» деп сири-кавы ыглап олура хонар.
Шыяата, эртенги кызыл хүн дээп-ле келир, межерген кончуг куу сыраның шыпшык бажынга согун молдуруу дег матпайтыр олуруп-ла алыр. Бараскан чылыккаш, шыыгайны-ла бээр. Ол душта ча-согун туткан оолдар сыра дөзүнге кедеп кээп сымыранчып, оон дендээш, «мен-мен» дижип, сөс былаажып туруп-туруп, чазыпкаш, каттыржыр-даа, оозу одунмас. Согун мырыңай думчук бажы-биле хыыгайны бээрге, улуг карактарын үңгертир көрүп келгеш, катап-ла удуй бээр. Кайда-чүде чылыг уя боор. Ынчап олура, согуннуң айызаан ачызында мөңге удуй-даа бергилээр.
Мында база кымны кочулап турары илдең. Кандыг-даа арга-ыяш иштинге олура, бүгү назыда чылыг чадыр безин тудуп ап шыдавас, кезээ назыда соокка эрээдедир кижилер бар-ла болгай.
ҮҢГҮР ИШТИНГЕ
Кидин-не кара-доңдак: койгун агарган, дииңчилерниң башкылыы аъттаны берген. Башкы хар иштик черлерге безин эртен-кежээ болган. Дилги, бөрү сүреринге белеткенип, шыырак аалдар аъттарын, ыттарын соодуп; чамдык аңзак, хөөрүү оолдар даады дээрже көөр, удувастаан. Бистиң Өвүр улузу каш шагда ада-өгбеден уктуг; улуг, аныяа чок мерге-биле дилги, койгун, тоолай согар, сураглыг адыгжы, кагыржы чон-на болгай. Сегит бажынга олуруп алгаш, беш мергези-биле беш койгун эртерге, беш чаңгыс чаштадыр шааптар. Бодап көрүңер: соондан хөй кижи ыды-кужу-биле сүрүп ойладырга, ак койгун ийикпе, бора-тоолай ушкан куштан дүрген – дөрт-беш базым ырады шурап эртер болгай. Ол эртерде ырак-даа, чоок-даа, ол-бо былдадыр-даа халып эртер. чыткан койгунну даш-биле дегбес бодаан мерген алыр эрлер бар. Чамдык эрес херээженнер-даа аг, бүзээге киржи берген тургулаар ийик.
Аът, ыт чок ыя кижилер дилгилээр, бөрүлээринге киржири берге-даа, барып чирик дуглап чораан-даа дижик, үлеш-чарышка чүнү-даа албайн баар. База-ла, аанакайын, кайы-бир чазый бай мурнап барып дергилепкен соонда, ажыт киргени-ле ол. Ук-ла ужуру кады аңнаан аңчылар чүнү-даа өлүрзе, дайнам, дүлүмден эгелеп, «думчук чарып» үлежир чүве болгай.
Мээң бир кадарчы эжим Деспижек, бир даай-авамның элээди оглу Алдан-Бирлиг үжелээ тарбаган үңгүрү казар дижип сүмелештивис. Эң улуувус-ла Алдан ол. Тарбаганнаар, ону казарын-даа эки билир, баштыңывыс ол. Ийи эжимниң кайызының-даа адалары чок, иелери бар; мээң кайызы-даа чок.
Ижээн казарынга шоолуг белеткел-даа чүү боор. Ийи кускун-хаай, үш ыяш сыптыг озук, бир демир-хүүрек тыптынып алдывыс. Довурак тыртар ийи чолдак тырткыыш хүүрек. Үш согааш тараа соктап алган бис. Баар черивисте суг чок, кедээр белде – Чүрек-Тей дөзүнде; ийи көңгүл суг чүктеп алган бис. Бисиң кайдавысты дыңнаан, билир кижи-даа чок.
Үр-даа болбайн маңнажып чеде бердивис.
Ооң мурнунда тарбаганның канчаар ижээй бээрин билбейн чораан кижи-дир мен. «Анаа-ла чайын турган үңгүрлеринче тус-тус киргилээш, үнместеп чыткылап-ла алыр чүве ыйнаан» деп бодап чораан мен. Алдан–Бирлиг акым биске тайылбырлап чугаалады.
– Бо-ла чыткылаан үңгүрлерге чайын элээн хөй – он ажыг тарбаган аңгы-аңгы чайлаан чүве. Ол тус-тус үңгүрлерни дузаалдар дээр. А дузаалдарын ажык каггылапкаш, чаңгыс үңгүрге уя чыып-чыып, аңаа көөрге чыглып кирип, дуглангаш, кыштаглай бээр. Ону ижээн дижир бис; ам ол ижээнни тып алыры белен. Демдээ чүл? Мортук-биле иштинден бээр ыяк дуглап каан үңгүр чытса ол-ла. Ам тываалы, че – диди. Үңгүрлер аксын кезий маңнашкаш, дораан-на тып алдывыс.
– А бо-ла үңгүрлерниң тарбаганнары дөгере чаңгыс мында чыглы бергени ол боор бе, акым? Ынчаарга мында чеже тарбаган барыл ынчаш?
– Ындыг болур ужурлуг. База канчап билир, ийи-даа үстүп ижээй берген чадавас; ам ижээн бар-дыр бе, эки дилеп көрүңер. Чаңгыс мында болза, он ажыг тарбаган бар-ла.
Оон өске черле ижээн чок. Дөгере мында деп билип алдывыс.
Казып-ла эгеледивис. Дүъш эрткиже каскан, дуглаа ам-даа ажыттынмады. Черни казарывыска, дискек караа хире хандыр доң, оон ыңайлаарга, эриг боор чүве-дир. Трабаганнарның үңгүр казып алыры база-ла «медерелдиг» дээрзи илдең чүве-дир оң: баштай элээн кыдыра, дорт чоруп олура, оон хенертен элээн ханылап – черниң кыжын соокта-даа четпес эриг чыдар ханызынче кире берген. Кыдыра чире шаап чоруп олура, ханылаан черинге баргаш, бис база-ла чер ишти-биле бедип олурган кижи бажы дүндүүнге дегбес кылдыр үттеп – аламалап чорупкан бис.
Дүштеки чем ишкен соонда:
– Бис иелээ казып тураалы, а сен дүрген маңнап тургаш, инек-кургаандан одаг чанынга долдур чыып каг, Аңгыр. Оттулгай-даа бис. Үңгүрнүң дүү ажыттына бээри билек, ыштавааже хоржок. Тарбаганнар бистиң сураавыс дыңнап, чыдывыс чеде бээрге, ыңай хандыр кастынып чоруп бээр чадавас чүве болгай – диди.
Үр-даа болбайн, ийи барба чедир оваалаптым. Ырак эвесте эриг чазаг – чурт черде одаар кургаг-ла долу.
Караңгы имир дүшкүже каскан. Чер ишти-биле безин дөрт кулаш хире ырак баадывыс. Караңгы алама иштинге дүн, хүнү-даа билдинмес – дөмей-ле караңгы. Бир кижи бурунгаар тө шаап казар, ийи кижи ол довуракты тыртыыш хүүрек-биле, үңгүр каскан ыт дег, дедир тыртынып, мортуун дашкаар эшкеннеп үндүрер. Довурак-доозуннуг, изии-даа хөлчок. Шыгырт турупкаш, даштыгаа кээп, чем кылып ижип алгаш, чылыг алама иштинге барып чыткылап алдывыс.
Даартазында дүъш четпейн чорда-ла, баштыңчывыс:
– Дүү ажыттынды! Ыштаавааже хоржок! – деп алгырды. Шынап-ла оон ыңай үңгүр уну ажык. Амыраарывыс-даа кончуг.
– Шыя ол-ла болгай. Ыштаар-дыр харын!
– Канчаар ыштаар чүвел, айтып бер! – диштивис.
Чер иштинче аламалап кирген черивис аксынга кээп, адаанга довурак дөңнеп, өйлей тарлаткаш, баштай үңгүр унун даштар-биле шаарарты дуглааш, ооң соонга демги кургаг ышталгавысты ийи-үш эдекти оваалап, кыпсып үндүреринге белеткеп алдывыс. Ооң бетинде ыш дашкаар – дедир үнмес кылдыр калбак даш, доң ширик-биле дуглааш, чүгле хөрүктелдир челбип киирер үт арттыргаш, кыпсыптывыс. Ынчан кургаг өдекти дөгере кыпсып, ооң ыжын ыңай челбип кииргеш:
– Ча, ам болзун, даартага чедир манаар бис – дээш, баштыңчывыс үңгүрнү хаап кагды.
– Ам чүнү кылыр бис, акым?
– Силер хемче маңнашкаш, көңгүлдерге суглап эккелиңер. Сугнуң артыын пашка кудуп каңар. Ол чорааш, үңгүр чушкуур ийи хире өл хаак уруктан, бир кургаг тал уруктан кезип эккелиңер. Мен маңаа көрүп олурайн: өске аасташ үңгүр бар болза, ыш оон буруңайнып көстүп келир, тарбаганнар оолап үнүп чоруй барып болур, кончуг когаралдыг херек. Ындыг таварылганы каш-даа көрген мен…
– А бир эвес ыш көстүп келзе, канчаар сен, акым?
– Дораан-на дуглаптар ийикпе, азы аңаа ыяш тудуп алгаш, манап олургаш, ышка оогуп эзирээн тарбаганнар оон үнүп кээрге-ле, соп ап болур чүве.
Өөрүшкүлүүвүс-даа шору, ойнап, ырлажып чорааш, кедээр белде бир Моруй хемниң ооруундан барып, суглап, уруктар кезип эккелдивис. Ол чорааш чугаалашкан-на чүвевис: «кончуг семис тарбаган эъди чиир: боттарывыстың казып тургаш ыштап өлүрүп алганывыс дедаан; чамдык оолдар дилгилээн улус эдерип, хей-ле сырбаңнады доңуп, сегиртип чорааш, куруг үнер, а бис олчалыг келир… Ам-даа бир ижээнни казып шыдаар бис дишкеш, улам-улам амырап, ырлажып-даа чоргулаар бис.
Келиривиске, акывыс серте чок удуп чыдыр. Оттурарывыска, арай дүвүреп, ажар чоокшулаан хүнче көргеш:
– Чаа, ам үңгүрнү ажыткаш, ыжын үндүрүп кагбааже хоржок, үңгүр иштинге тырлып туруп алыр, даарта казып киргеш, оогуп өлүп болур бис…
Дораан-на изиг хүлдү болгаш ындында изиг даштарны үндүр эжип, ажыдып эгеледивис. Аңаа бир тергиин өөрээн чүвевис, ийи тарбаган ол ыш ындында даштарга кээп үскүлээш, өлген чыдырлар ийин моң! Бирээзи хөлчок улуг мургу.
– Ол канчаарлары ол дээр сен, күжүр акым?
– Ышка эзирип, тын харанганы ол-дур. Болар үнер чер дилеп, бээр углааш, маңаа чедип келгеш, оон ыңай чоруп шыдавайн өлгени ол-дур ийин.
– Ча, тараа, хүнезин эвээжээн улус чииривисте эки болган-дыр. Улуг мургуну союптайн, оттан салып, сугдан кудуңар. Кургаг харагандан одап, чырыдып туруңар че! – диди.
Имир дүшкен. Тарбаганны билбес кижи союп шыдавас берге чүве-дир. Чидиг бижек-биле кешти дер-чаглай шуут-ла өңнеп сояр чүвең иргин. Кеш адаа дөгере-ле ак чаг.
Иштин, ийи будун дүлген. Мен иштимде хоомайзынып, өкпелексеп олурдум.
Алдан акымның таалыңында аптара аксы дег, арай деспизиг калбак, шүңмек ыяжы бар, пат-ла аайын тыппайн чораан мен, ам-на билдим. Тарбаган ишти тыртар деспизи ол чүвең иргин. Чүгле иштин чаг-чамызы-биле холуй бижек-биле шалыштыр шелип-шелип, кадыргаш, соктап каан согуна болгаш мүннүң үзүн куткаш, дузун элээн ажыткаш, салгынга соодур тургускан соонда, чип-ле эгеледивис.
Мен бир мадарны дыштанып олургаш, арай боорда-ла доостум. Дөгере үс-чаг. Амданы чаагай – чылгырын чүү дээр ону! Чүрек бырыңайнып келди. А богда! Алдан-Бирлиг акым ийи мадарны арылдырыпты.
– Чүрээңер аарып, хөөн булганза, соок сугдан пактаптыңар, оолдар – дээш, боду соок сугну ижип-ижип, чип олур.
Деспижек-биле бис чүгле ижин чигеш, ам эът чиир хамаанчок, баштыңчывысче көөр хөөн чок, суг ижип олур бис.
Акывыс эъдин эскеш, сооду салып алды. Мүннүң үзүн арткан тыртканын болгаш ол дүлген эъдиниң кырынче куткаш:
– Ча, бо мүннү чалапкаш, пашты кылайты чуп-чуп, хоюг кара шайдан хайындырыптыңар, оолдар. Чаг чиген кижиниң хөңнүн чазаар чүве дустуг кара шай боор чүве. Тыртып каан мургу ишти дөгере чий албас, кандыг тарбаганчылар дээрил аан силерни! – деп кочулап кагды.
Даартазында дүъш четпейн чорааш-ла, ийи кулаш урук бажында тарбаганнар хөй бары билдинип келген. Өөрүшкүвүс-даа хөлчок. Озуктар баштарының кызаңнаары-даа дам-на барган.
Таптыг-ла кулаш хире чоокшулап кээривиске, үңгүрнүң адаа-даа, үстү-даа хөлчок улуг хаяга таварышкаш, дуй чыдып алган! Озуктуң чүгле оду кызаңнаар, илиг-даа чорбас. Ханылаан тудум үңгүр дүвүнүң ышсыг ышкамы мырай дендээн! Ийи озуктуң сывы сынган.
– Че канчаарыл?
– Хай-ла-дыр!
Мырыңай кулаш черде…
Илбек кылгаш, шелерге, орта таварышпас. Бетинде даштарга кагылгаш хоржок.
– Чип-ле чиге кырындан ойза чүл?
– Черниң кылыны бүдүн хүн-даа касса, күш четтинмес.
Озуктар сынык. А ол казып чеде бээрге, бо хая ооң кырында ышкаш-тыр.
– Каар дээрге харааданчыг… мында ийи-чаңгыс-даа эвес, хөй тарбаган-дыр бо!
– Че чүл?
Адак соонда ол-ла даштар аразында хоорулгу дег, борзаң уштарны үреп, үңгүр унун бар-ла шаавыс-биле алгыдып алгаш: