Бир хүн-не акым-биле иелээ тооруктаар дээш, аалывыс артында кончуг кадыр эзимни өрү үнүпкен бис.
– Кижиден чыдып калыр, кадыр черлерге баргаш, «эрте албас мен» деп ыглай бээр кижи болза, ооң соонда черле эдертпес але, акым.
– Ындыг-ындыг, харын… Шаа төне берзе-даа, оожум, дыштанып чорааш, эртер-ле – деп каарга, кызып-кызып, балдырым сирилезе-даа, ыыттавайн чоруур мен.
Дагның бедиинге чеде бээривиске, пөштер мырыңай чолдак-чолдак. Тооруктар мыя бо көстүп тургулаар. Мен безин дүжүрүп эккээр апарган мен. Дораан-на таар долдур дүжүрүп алдывыс. Оон бир черге улуг от ужуткаш, тооруктарывыс өрттедип алдывыс. Ол чорааш, акым-биле иелээ көңгүс кым-даа көрбээн көк-кат көрүп каан бис. Ону баштай мен көрүп каан мен:
Оой-оой, акым-акым!
Бээр келем, бээр келем!
Бо-бо, ол-бо! Бо-бо, бо-бо!
Чүү деп кат боор, чүү деп кат боор!
деп, ырлай-ла берген мен.
Акым маңнап чедип келгеш:
– А-а, көк-кат деп чүве бо-дур, күжүр дуңмам! – дээш, амзап көрген соонда, - Ой эжен, бышканын! Чаагайын! – дээш, чип эгелээн.
Оът баштаан өшкүлер дег, кезек када дүрген, чугаалажыр-даа чай чок, чүгле думчук-биле муугайндыр алгыржып, ырлап, магадап чораан бис. Улам ыңайлай бээривиске, көк-кат, кара-кат кижи төдер-даа аажок. Чиндигир-ле көк чүве!
– Ой, дуңмам! Даарта аалывыстың уругларын шуптузун эдертип алгаш, хөй хууңнардан туткулап алгаш, кээп каттаалы шиве! – деп, акым аксы, дылы шулу көгере берген чугаалады.
– Ой-ой. Че-че! – деп, акымны барып куспактапкаш, девип, дырбаңайнып алгырдым.
– Мен мурнай көрүп каан мен але, акым! Мурнай көрүп каан кижи аалга черле чыдып калбас, ыяавыла баар але, акым!
– Чугаа чок! Аан баргаш, чугаалаарывыска, ававыс, ачавыс та кайы хире амыраар ыйнаан – дээш, акым ийи холун бажында мыйыс дег кылдыр тудуп алган чугаалады.
– Ой, акым! Мурнай көрген кижи мен мурнай чугаалаайн, шиве!
– Чаа.
– Мен көргеш, кыйгырыптарымга, «көк-кат-тыр» деп танып берди. Улуг кижи амыр-ла чүве-дир, авай, дээйн шиве.
– Ыык. Эңмежокту-ла чидивис дээр бис.
– Мен аксымны база көргүскеш, ооң соонда хырнымны көрүңер, мырыңай долу. Йох, дыка чаагай кат-тыр, хырным аарты чидим дээр мен.
Шак оон ону дүрген чугаалаар дээш, тооруувус чүктеп алгаш, дүрген-не маңнажып чаныпкан бис.
– Ам эзим ишти-биле эвес, каътты куду дорт бады баар чер бар, олай берээли – дээш, акым мурнап чоруп олур.
Мырыңай аал артында хөлчок бедик, кызыл шорааннарлыг сүүр кырынга үнүп келдивис.
– А-а, омааный! Бедиин! Дадайым! – дижип, хем унунда улуг оймакта өглеривисти харап көрдүвүс.
Ындыг-даа бедик оранны кым көрген боор! Чайлагның ол улуг, малдыргынныг, алаңгыыштыг оймаа бичии, тас ногаан. Дески деп чүвези хере чадып каан торгу-ла. А өглер дээрге хензиг-хензиг, мөөгү дег, ак-ак чүвелер. Ол шыкта оъттап чоруур инектерни мен баштай танываан мен. Ала-шокар кымыскаяк дег бичии-бичии.
Ак-Хемниң суунуң чаражын чүү дээр ону! Шорганы куду сүт-даа агып бадып чыткан ышкаш. Мен аалдан бо даг бажынче көөрүмге, дээр мырай ооң кырында дээп турар чүве болгай. Ам аңаа тура өрү көөрүмге, база-ла элээн ырак. Кайгап-даа турдум.
– Бистен бедик чүве черде чок боор але, акым?
– Ба-ар. Моон-даа бедик даглар бар…
– Дуу дагларны, эзимнерни көрем, дөгере бистен бичии, чавыс аан!
– Олар харын бистен чавыс-тыр.
– Ачам маңаа үнүп кээр болза, коргар ирги бе, акым?
– Чо-ок…Ачам кандыг-даа бедик дагдан кортпас кижи.
– Бис база кортпас, амырывысты але, акым?
– Эрес улус чүведен коргар боор бе? Бис моон соңгаар, моон-даа берге, моон-даа артык бедик дагларже үнер бис! – дээрге, хөлчок өөрүп, чоргаарап, улам-улам харап турганымны черле утпас мен.
БАЖЫМ КЫРГЫТКАНЫМ
Шаанда бичии уругларның бажының дүгүн үш харлыынга чедир черле чаңгыс хыл-даа кезип болбас, кончуг хилинчектиг деп санаар турган. Үш хар чеде бээрге, тускай, кандыг хүн кыргыдып болурун ламаларга судур аштырып – айтырып алыр. Уруг бажы кыргыыры база-ла бир байырлал болур чүве-дир. Ол байырлал кижи-кижиниң бай шыдалындан болур. Шыдалдыг улус арага чыып, бир хойну ыяавыла өлүрер, шуптузун дүлүп алыр.
Мээң бажымны база шору байырлап кыргытканын дең-дуң билир мен. Эңмежок-ла улус өөвүсте чыылган, каттыржып, чугаалажып олурганнар. Дөрде аптара баарында ак энчек чаткаш, ооң кырында ийи деспи долу дүлген эът оваалап каан. Ооң чанында үш көгээржик, бир көңгүл тургузуп каан.
Мээң бичиимде бажым дүгү хөлчок узун. Караам хыйырарарындан корткаш, ийи талазынче чаштай өрүп чораан. Кыс уруглар өттүнүп ыглаарымга, үш-дөрт суг-чинчилер дискен ийи көк төкпек (хокпа) баглап каан чораан.
Эки-ле сактыр чүвем – авамның торгу кезер төгерик кара хачызының будунда кадак баглааш, аптара кырында салып каан чыткан чүве. Өгде улустуң эң-не үстүнде олурганы даайым ол хачыны алгаш:
– Хураганныг хой бээр мен, бажыңны чыттап каайн, чээн-оол, кай – дээн. Арай аайын тыппайн, дезер сагыштыг, ачамның артынче чаштынар деп чорумда, ачам:
– Шымда, хой алыр сен, даайыңга чыттат, оглум! – дээш, мени куспактап алган. Солагай талакы кастыымдан (сай-чажымдан) бир дүргек дүк кескеш, ачамга тутсуп берди. Ачам ол дүктү бир кадакка боггаш, хомду иштинде ыдык-окка баглап кагды.
– Кончуг төлгүр, кара баштыг, ак хой, сарыг хураганныг чүве. Эки өстүрүп аар сен шиве – диди.
– Чаа! – деп ам харын өөрүп тур мен.
– Мен база бир анайлыг өшкү бээр мен, меңээ чыттат кай – дээш, күүйүм келди. Мырыңай хензиг – үш-дөрт-ле хире хыл кести.
Оон эътти кезип-кезип, хамык улуска тавактарга салгаш, бичии уругларның холдарынга тутсуп-ла тур. «Хой, өшкүлүг бай эр» дишкеш, меңээ бир ээги, бир чүрек чартыы, бүүректерниң бирээзин хевек чиир кара мадарымга салып берген.
Ачам сыртык баарында, эдээниң кырында көгээржик сөңнээш олурупкан. Бадый акым дашка тудуп тур. Улустуң чугаа-сооду-даа хөлчок. Мээң бажымны барык-ла дөгере чыттааннар.
– Мындыг кончуг алдын-сарыг баш дүгү өртектиг болбайн канчаар! – дижип, мактап, кезип турганнар.
Эртенинде аалывыстың хой кажаазы-биле өрээлдей туткан хураган кажаазында үш хураганныг хой, шупту алды баш, ийи анайлыг өшкү – шупту дөрт баш, бир сээнек анай – катай-хаара он бир санныг шээр мал үзүп кииргеш, меңээ көргүскен. Даай-авам кадай көк даалымба берген. Ону авам меңээ чүвүр, хөйлең кылып берген. Бир-ле тергиин каастанганым ол – ону черле утпас мен. Артында-ла ол пөстүң бир-ле онзагай чаагай чыды безин ам-даа уттундурбаан.
Шак ол идик-хевимни өске өглерниң уруглары көрзүн дээш, өдекке бодумну көрдүнмүшаан, базып олура, мурнумда чыткан кажаа аксынга тепкеш, өл инек чининиң кырынга барып мет-ле дээн мен. Туруп кээримге, чараш хөйлеңимниң хөрээ былчажып калган – бужар-ла ыглаан мен. Авам ол-ла дораан мени көдүрүп алгаш, сугга аппарып чуп берген. Хөйлеңим хөрээ кургап, хир-чам мырыңай ис чок болгуже хомудаан мен. Ооң соонда хой, өшкүмге хөлчок-ла ынак апарган мен. Эртен хой үнерде, база ончалаар, кежээ хой кирип кээрге, база ончалаар. Хой кадарган оолдар-биле кады барыксаам келир. Шору өзүп-даа чораан. «Малы өзер, салымныг оол ышкаш» дижип, авам-ачам чугаалажып олурар. А оон чүве «бооп» чиир дээн болза, улуг шош, карак чажы үнер. Ыяавыла орнунга эки хой ийикпе, өшкүнү аазаар. Ол кежээ мен эң-не туралаан эъдимни чиир турган мен. Акым, угбам суглар мени: «бужар харам, даш-чудурук чүве болур эвеспе моң» дижир.
– Чок, харам эвес мен. Чүс чедир өзе бээрге, силерге мен халаска бээр мен. Өгленип алгаш, аалдап кээриңерге, бээр мен шиве – деп, авамның айтып бергени-биле чоргаар аазап олурар мен. Демги даайымның берген хоюнуң сарыг хураганы хөлчок улуг, чааш, сарыг ирт болган. Казах кошкар оглу дижир чүве. Кудуруу деспи-ле.
– Дус-дус! – деп кыйгырарымга, меңээ маңнап кээр. Бажын дырбаарга, таалап удуп турар. Аңаа хөлчок-ла ынак мен.
База бир дең-дуң сактыр чүвем, бажым кыргытканым ол. Ону база-ла чоорту улус чугаазындан немештир билип албаан болза, уттундура-даа бээр-ле боор оң.
ТАРЫТКАНЫМ
Ынчан шору мен.
Часкаар кыжын чүве. Аалывыс Өскүс-Дагга, кыштагга хевээр. Кожа-кожа кыштагларда аалдар-ла долу.
– Узун-Эмчиге улустуң тарыдып турары-даа хөлчок. Барып тарыдып алыр бис бе? – деп, ачамдан кадывыс өгнүң эр ээзи айтырды.
– Орус езуга кириксезиңзе, барып канчалдырып-даа тур даан! – деп, ачам арай шооткан хевирлиг баштактанып харыылады.
– Сүлде бо, кирип-даа алыр мен харын. Эмнеп турда, хала чок чүве-дир. Холдан тен ап каап турганы-биле дөмей! Мен бодум көрүп бүзүредим. Бо карак аарыы өрткүлештир хып бар чорда, күжүр Узун-Эмчээ таварышкаш, чер-даа албады. Ол эвес болза, чеже кижи согурарар чүве ыйнаан! – деп, ачамче шала үзейгеш, кожавыс эр сымыраны аарак үргүлчүледи. – Бистиң улуг хелиңивис боду безин оон барып эм ап турганын хөй улус көрген-дир.
– Ол-дур харын. Шупту кирип турарыңар илдең-дир. Ам чажыт чок…
– Ча хувура. Сен бодуң барып, ол Узун-Эмчиниң шавызы суук сарыг кысче аазады кайгай берген орар ышкажың кай. Чажырба, оол.
– Сагыш-ла ийин харын, оол:
Ой-ла сарыг, кара-сарыг
Ийи-ле аъттыг болурум кай,
Орус кижи, тыва кижи
Ийи-ле эштиг болурум кай…
– Ча, анчыын мооң, ырлаан-шоорлаан, орта чугаазы чок. Харын бо уругларны аппарып тарыдып алза? Бо-ла аалдар ишти дөгере чоруп турлар ышкажыл – деп, ачамның баштаан авам үзе кирип чугаалады.
– О, мээң кадайым база барыксап олурар ышкажыл! «Барып шинчидээли» деп, сени мынчага чадашкан кижи-дир мен. Хөлчок шыырак эмчи-дир. Ол шинчизе, дораан-на билип каар! – деп, ачам амырай берген.
– Ойт, мени чоор сен. Харын бо уругларны тарыдып алыр-дыр. Мен-не коргар мен. Баарга, дораан-на үчүген кылдыр чанагаштап туруп бээр эмчи-дир. Оода херээжен эмчи болза, чүү дээр. Оон башка барыксаар-ла-дыр мен харын – деп, авам хараадап чугаалады.
Оон улам-на чугаалашса-чугаалашса, аалывыс ишти, ында кожавыс бир аал ишти дөгере даарта чедер болду.
Мен ону дыңнааш, ол дораан-на кады өглеривис уругларынга маң-биле барып хөөреп кааптым. Ылаңгыя, мен бодум баар болдум, черле кортпас мен дээрзин, база авамның коргуп орар чөгенчиин дөгерезин хөөреп кааптым.
Меңээ эң-не солун чүве – орус кижилер кандыг боор чүвел – оларны көөрү. Мооң мурнунда орус кижи черле көрбээн мен. А улустуң орустар дугайында чугаалажып олурары дыка кайгамчык:
– Орустар дээрге элдеп чон боор. Көрүңерден, оларның черден чивес чүвези-ле чок. Чүгле тараа эвес, янзы-бүрү дазыл ийикпе, бир-ле янзы чөчек-мөчек, мөндүгүр-чиндигир чүвелер тарып чиир. Олар аргаже кирген улус соонда черле аштавас.
– Оът, ыяш төрелдиг улус деп чүнү ынчаар ийик?
– Ынчангаш черниң чечээ ышкаш өң-баазын хеп, аржыыл кедер улус-даа дижип чыдар боор ийин… - дээш, оон-даа өске чиктиг, каттырынчыг чүвелер чугаалажып олургулаарын дыңнагылаар мен.
Оон ыңай мени улус бо-ла орус-биле дөмейлээн тургулаар: «Күжүр эрниң бажы езулуг-ла орус чүве-дир але! Артында-ла хүн аайы-биле алдын дег кылаңайнып турар аан».
– Кончуг орус оглунуң канчаары ол ойт! – деп, чамдык өөрүм безин, меңээ хорадаанда, ынча дижирлер.
– Ах, кижиниң хилиң кара оглун чоп орус дижир хейлер боор – деп, авам мени аргалаан-даа олурар. А чамдыкта:
– Орус дээрге чүге хорадаар сен, чаңгыс сен сарыг баштыг эвес сен. Орус кижи харын эки чүве боор. «Хош, эштер! Орус кижи мен харын. Арыг-шевер. Ажыл кылып билир, идик-хеви каас, ижер-чиири чигир, боова, магалыын көрүңер! Мен дег бажың-балгат тудуп шыдаар силер бе!» де шиве, оглум – деп-даа каар. Ынчангаш шынап-ла оолдарга алдырбас апарган мен. А бодумнуң ол мактаныымга бодум хөлчок бүзүреп, орус кижилерни дыка-ла бай кылдыр бодап чоруур мен. Ооң хараазы-биле улус Узун-Эмчиге барып тарыдар, мени база эдертип алыр дээрге, дыка-ла өөрүп турганым ол.
Шынап-ла, удаваанда үш аал ишти дөгере аъттаныпкан. Ачам мени соонга ушкаргаш, Узун-кыс дуңмамны мурнунга ушкарып алган. Авам Бадый акымны ушкарып алган.
Узун-Эмчиниң бажыңы Туруг-Баары деп черде дишкеш, ынаар-ла чорупкан. Ол бар чыда, улус база-ла орустар дугайын чугаалажып чорааннар:
– Орус кижи чаңгыс сөстүг. Ол сөглээн аксын черле өскертпес…
– Кижээ чаңгыс аяк шай халаска бербес улус дижик бе?
– Ажыл кылганда, човаар деп чүве черле танывас. Эр-даа, херээжен-даа дивес. Куш-даң бажында туруп ажылдаар. Эртен тургаш, баштай ажылдаваан шагда черле чем ишпес улус.
– Сагынган сагыжын ол хевээр бүдүрер улус дээр чүве.
– Кадайы бир хүн ишкен чеминиң өртээ чедир ажыл кылбас болза, дораан чандырыптар улус дээни кай.
– Кадайларның ыглаганы-ла хөлчок улус дээн але?
– О, өөрээш база ыглаар. Бурганга тейлээрде безин ыглап тура тейлээр хөктүг чон боор!..
– А орус кыстар ыядыр деп чүве танывас. Улус көрүп турда-ла, ашаан чырс кылдыр ошкааш, мойнундан куспактаныптар.
– Ойт! Ыытташпаңар! Эмчиде чедип келдивис, дыңнап кагза, ажына бээр. Эм-даа бербес! Узун-Эмчи шору тывалаптар апарган чорааны кай! – диштилер.
Ам көөрүмге-ле, Туруг-Баарында, арыг ортузунда оймакта хөлчок улуг-улуг бажыңнар тур. Ах, соңгаларының хөй, чаражын чүү дээр ону! Карак чылчырактай бээр.
Чоокшулап кээривиске, аъттар даады чыт алыр, хаарыктаар. Мен хире ийи бичии уруг ойнап чор. Баштарын хөлчок чараш пөстер-биле борбайты бооп алган. Арыннары ак-ак. А карактарын көре кааптарымга, мырыңай-ла бышпаан кызыл-кат ышкаш шаңгыр-шаңгыр болду.
Аъттарны баглааш, бир-ле бажыңче кирдивис.
– А-а, оруссуун! – дээш, думчуун-даа туттунар кадайлар бар.
– Кш! Ыыттава, ынча дивес. Ол улус билип кагза, канчаар сен. Сени база «чуттуг кара уранхай» дээш, киирбейн баар!
– Акша чыды-дыр ийин…
– Чок-чок, эм чыды-дыр-даа дижирлер. Мен база бир-ле чытты билип тур мен. Меңээ ол чыт хөлчок чаагай, каңгызыг-даа ышкаш. Ындыг болза-даа чамдык кадайлар өттүнүп:
– Фии, чыдыын, оолдар, эйт! –деп кааптым.
– Ай, ынча дивес! –дээш, авам мээң холумну шеле тыртыпты. Улустуң чамдыызы киргеш, сыңмайн баарга, даштын элээн кижи туруп калдывыс.
Бир мырыңай койгун дег ак хептиг, аныяк кыс маңнап үнүп келгеш:
– Манаар, манаар!.. – деп тывалавышаан, чамдык сөстерин орустапкаш, өшкү дуюу дег, мыйыс ээжектиг идиктерин токкуладыр дедир маңнап кире бээди. Ол дораан-на улус:
– Ойт, тывалаар-дыр, көрдүңер бе!
– А-а, чазык-чаагай, чаражын, але!
– Менче көргеш, бужар-ла чараш хүлүмзүрүптү, ех! – деп, демги хөөреп чораан оол шын-на сеткили-биле мактанды.
– Эмчиниң шавызы ол-дур. «Ча, таныш, чүвүр уштур, көөр-ле» дизе, канчаар мен?
– Чыдының чаагайын але, авай. - деп, мен шынап-ла ол кыс-биле кады мээң думчуумга келген чаагай айдызалды чугаалап кааптым.
– Ой, дадайым! – дээш, авам мени база-ла шелипти. Хөй кижи хары угда каттыржы каапты.
«А шынын чугаалаан кижини чоп каттыржып улус боор, ынчанмас-даа чүвези ирги бе?» дээш соксап кагдым. Эмчиден үнген кижи-ле бир талакы чеңни кеттинип, човууртап, бир холун туттунуп үнүп кээп турар болду. Бир улуг херээжен ыглапкан үнүп кээп турар болду. Бир катап эжик ажыттына бээрге, бичии уруг, шыкпыыртадып эттеткен чүве дег, хөлчок кышкырганын дыңнап кагдым. Оон корткаш, бүдүү эжиктен ырады туруп алдым. Кадайлар дөгере-ле чүрээмейлеп, сымыражып, хөлзеп-ле турлар.
Ачам үне маңнап келгеш:
– Бээр кел, оглум. Амыр чүве-дир оң. Бо кортук чүвелерге айтып бер! – диди. Дүүн кежээ-ле мактанган кижи, ам ыңайым дээр аргажок. Чүрээмни бодаарымга, аксымче үнер дээш, сыңмайн-на тур ышкаш.
Кире бээримге, демги-ле чыды чаагай, чазык кыс мени хөлчок чыттаар чыгыы эргеледи бээди. База-ла бүрүн ак хептиг эр эмчи сандай кырында менче көрүп олур. Мээң оң холумну берзендирип алгаш, чүнү-даа бодаар чай алындырбайн, ол улуг кижиде апаады. «Тейлээр чүве ирги бе?» кылдыр бодааш, ийи холум тейлей туттунар дээримге-даа, демги чараш кыстың муңгаранчыг торгу дег чымчак, хоюг холу мени тудуп алган. Улуг эмчи мээң бажым дүгүнче айтып, бажын чайып, ол кыс-биле бир-ле чүве чугаалажып, ачамче көргеш:
– Сен балан чараш. Менде бер! Бо-бо –дээш, бодунуң тывалар дег чүлүтпээн селбейтир үндүрүп алган бажының дүгүн туткулап, демги кыстың алдын-сарыг сай-чажынче айтып чугаалады. «Шынап-ла орус кижи-дир мен. Болар мени танып каан-дыр. Ат-ла болду! Мындыг кончуг чараш, магалыг улус алза-даа… хамаан бе» кылдыр бодап ээдереп турумда, эмчи өштүмнү өл хөвең-биле чода бээди. Ол хөвеңден келир чыт бир янзы…чойганзыг-даа ышкаш болду. Оон бичии демир кестик-биле үш черден куурарты шыйгылай каапкаш, хөлчок арыг, алдын билзээ-биле дөмей өңнүг дүктерлиг узун салаалары-биле бир шил инени сый соптарга, оон суг сыстып келди. Ол сугну демги шыйган черлерге барып үстүргүлээш, ак пөс-биле шарып берди. «Кажан-на кезер болду» деп манаан – сураг. Ол кыс мээң чеңим кедирип турда, улуг эмчи тургаш, ынаар бир өрээлден эңмежок хөй чук чигир адыштап эккелгеш, менче сунду. Ачам далаш-биле:
– Шымда, оглум, кош-адыжың тут! – диди. Эмчиниң арнынче көрбүшаан, ийи холум дозупкан мен.
Ол дээди хайыраны алгаш, даваннарым черге дегген-дегбээнин-даа билбес мен, демги кыс мээң эгиннеримден тутпушаан, авамга эккелген:
– Сен балан күш чараш! – диди.
Ол эмчиниң мээң адыжымга чигир каап турда, хүлүмзүрүп турган кааң дээр өңнүг карактары, ол кыстың мээң өштүмнү туткан хоюг холунуң чылыы меңээ эът-сөөгүмде ол-ла хевээр мөңгези-биле арттып калган. Орус кижини танаан хүнүм ол.
Өштүмде тараан үш ис безин эъдимде кезээде читпези-биле арткан.
Ооң соонда мени орус дээрге хорадаардан туржук, харын чоргаараар апарган мен.
Даады-ла Узун-Эмчи бооп, уруглар тарыыр апарган мен. Та чеже уруг тарыдым ыйнаан.
Бурулааш-сарыг деп чечек сывын чолдайты доорап алгаш, ооң иштинге суг кииргеш, ужундан дамдыладыр эмим ол. Кестиим бичии бистиг даш болур. Шарыыр пөзүм алаңгыыш бүрүзү.
Ынчаарда тарытпаан болзумза, мен мынчага дириг чорбазым чадавас. Бистиң-биле кады тарытпаан уруглардан хөй уруглар хораанын кадайлар бо-ла чугаалашкан олурар чүве. Ооң соонда дыка берге аарыг эрткен чүве-дир.
Бисти тарыткаш, авам, ачам ол эмчиге ийи хураган кежи сунган дижир чүве. Чүгле улустуң сунганын алыр, бербезе, чүнү-даа негевес эмчи деп мактап турарын база утпаан мен.
АСКАНЫМ
Алды харлыг, пат бичии мен. Күскээр чайын чүве. Кожа-кожа аалдар барык-ла хүн бүрүде ээлчештир дүк хап, дүк салып эгелээр дыка солун ажыл-үүле чүве ол. Аңаа – дүк доюнга бичии оолдарны хүрештирер, чарыштырар. Чарышкаш, эрткен оол куйгалааш, быжырып каан хой бажы алыр. Ол дыка хүндүлүг, аас-кежиктиг шаңнал. Хой бажын эң хүндүлүг улугларга салыр. Ынчангаш оолдардан чыдып калбас, дүк каккан аалдарга бо-ла чеде бээр мен. Ынчаарда мен ышкаш уруг-дарыг байтыгай, улуг эрлер, кадайлар-даа кайын эскерер ийик: бир кижи эът чиксээш, чамдыктар арага ижиксээш, чамдыктар хөйнү көрүп хөөрээксээр-даа ыйнаан. А кажар кожайның халас күшке берге үүлезин бүдүртүп алыр бир аргазы ол чүвең иргин…
Бир эртен туруп кээримге, авам меңээ бир аяк хевек шыгыдып бергеш:
– Хевээң чип, дуңмаң чайгап олур шиве, ыдым. Мен инектеривис саап эккейн – дээш, бажым чыттап кааш, үне бээди.
Өөвүстүң ааткыжын та кым деп шевер чазаан чүве ийик: чогдуру, чалаазы болгаш өштектер дүктери дөгере соңгаар хадыгыжа, чыраалап бар чоруур буура чүве.
Дуңмамны кавайы-биле ааткышта азып каан, үстүкү эрнин эмдинмишаан удуп чыдыр.
– Увай, өчээжинде, багай дуңмам дүжүнде авазын ээп чыдары ол-дур! – деп авамны өттүнүп, оожум сымыранып эргеледип кааш, хевээм чип олур мен.
Аяк орту киир чип олурумда, даштын, өг дөрүнде, акым-биле кады өөвүстүң оглу оожум чугаалашты:
– Эй, аал, Бадый! Калчаң-Караң тудуп ал! Дөвүн, туруг баарында, Морзук-Үңгүрден барып чодураалаар бис!
– Кш! Алгырба, мелегей язы! Хамык бичии уруглар дөгере эдере бээр!
– Мени билбес деп бодаар сен бе! –деп бужар оожум сымыранып чаңчанган соонда, ыыды чиде бээдилер. Мээң чүрээм балт дээш, хевээмге хара бер частым.
«Шыяата! Бөгүн чодураалаар! Акым-биле Калчан-Карага ушкажып алыр-дыр мен, оой-оой» деп, оожум ырлавышаан, өгнүң дыдыындан бакылап көөрүмге, ийи оол элээн ырай берген сымыражып турлар.
«Ыгы, эки-ле сымыражып туруңар чээ. Мени одунмаан деп бодааннар-дыр көр!» Иштимде боданып, оларже чудуруум арнып кагдым. Ол аразында эңмежок хөй, кевиг кылдыр шыгыдып каан хевекти дүрген-дүрген чылгагылап, сыырыпкаш, шынап-ла, тырлы бээдим. Доңгууда сериин шайны аяк долдур куткаш, улай-улай пактагылаарымга, ыңай бадар орнунга мырыңай хөрээм долуп, тыныжым бачыдап келген. Девидеп тура халып бар чыдырымда, кээп кустурар орта, харын-даа дедир уштунуп чаштай берген. Думчуумдан шай-даа төктү берген. Караам чажы база төгүлген. Ыглаар дээш, арай боорда доктаап алдым. Чүге дээрге даштын оолдар дыңнап кагза, «өөдежок кулугурну көр, хевекке харгаш, ыглап олурар. Эдерткеш чоорул мону – дергилээн хойтпаам дээр бе, эдерткен ыдым дээр бе!» дижир-ле болгай. А мээң ыыдымдан дуңмам оттуп келзе, мырыңай түвек. Бүдүү белеткенип, чеңнери самдар хөйлең кеткеш, чеңиниң самдар черлерин бөле-хаара даап, тас кулун кежи ырыктаажым дорзукталбас кылдыр дыңзыдып алдым. Чодураалаар чер тенниг, шагар-оъттуг боор дээш, черле кетпезим майтак бопуктарымны чыышкын адаандан арай боорда тып, ынаар эжик кастыынга тургуза салгалып кагдым. Оолдарны бүдүү бакылап көөрүмге, бо-ла чоокта чогул. «Удавас-ла шарыларын тудуп, хууң-сава эккелиңер дижип эгелээр эвеспе, элекке ыыттавас» деп бодап алдым. Сураг. Авам инээн сагбышаан. Акым кээрге, чүү дээр эвес, «бөгүн кай баар силер?» деп айтырар бодааш, оожум кыйгырып эгеледим.
– Оо, акым, Бадый! Ако-оо-м! Аа, акым Бадый-оол!
Уттупкаш, дыка алгырыптарым орта, кавайда дуңмам оттуп, кавайын сирлеңнеди шимчедип, ыйыңайнып эгеледи.
– Тфу-тфу! Че-че! Өпей-өпей, өпейлең! –деп, катап удударын бодап, ийи холдап чайгап эгеледим.
Шак ынчалдыр кызып-кызып дүрген аадарымга, база катап караан шимгилеп, бажын борбайнады чайгагылап чыдыр. Кончуг оожум ырлавышаан, өпейлеп аадарга, амыр уруг боор, дораан удуур. Өпейлевейн, ыыт чок чиде бээрге, хоржок! База-ла эрнин эмдинмишаан удуй бээди. Кавай боду элээн үр аатттынып турзун дээш, ырады тыртып-тыртып салыпкаш, бодум өпейлевишаан, өгнүң дыдык черинден оолдар бакылай бээрим аразында, чык-ла дээн. Дуңмам дээрге балды-биле сопкан ышкаш, далгыже мааңайны-ла бээди. Маң-биле барып, кавайны сегирип алгаш, ооң үнүн үзе кирип, дуй алгырар дээн чүве ышкаш, бодум база дылымны борбаңнады чайбышаан, хөлчок алгыра берип-тир мен.
– Ой, дуңмаң чоонду! Канчаптың, көрүнчүк! – деп, авам алгыра-дыр. Кавай бир тырыкылангаш, орун арнынга барып чык кылдыр моңнаар орта, удуп чыткан уруг корткаш, алгырыпканы ол чүве-дир. Та чеже үр алгырдым ыйнаан. Дижи чок аксын аазадып алгаш, арнының дамырлары шаарагыже алгырып-ла чыдыр.
– Ыыттава че! Канчап барган аксы шылавас чүвел моң! Кижизи бак! – дээш, чайгавайн салыптарымга, мырыңай-ла кулаам чарылгыже кышкырып-ла үнген. Оон корткаш, бодум база ыглап-ла үнген мен. Авам маңнап кээп:
– Дуңм аңны аргалаар орнунга чүге бопуладыр эттеп турарың ол, тулуп! –дээш, алгы чүвүрүмнүң соон орта шарт кылдыр бир часкааш, Ужуктаарны кавайдан чешкеш, эмзире бээрге, дораан-на ыыды читкен. Харын-даа менче көрүнгеш:
«Таптыын, мени чүге чайгавайн, каапкаш чоруур деп турдуң! Ужаңче бир кактыртып алдың көр. Өжегээр алгырып чытым. Хи-хи!» дээн ышкаш, каттырып, чулчуруп, кавайга үр шарыдып чыткан хол, даваннарын эде-хере сырбаңнады давып чыдыр. Ол аразында демги чодураалаар дишкен уругларны уттуп каапкан-дыр мен. Дораан-на үне халааш, ол-бо көрген – сураг! Маң-биле барып, инектерни ончалап көөрүмге, хамык мунар шарылар чок. Даштын инек саап орган кадайдан барып:
– Аалывыс уруглары чодураалап чоруй баады бе, күүй? – деп билбээчеңнеп айтырдым.
– Дем-не аъттанып турбадыве, оглум…
Өөмче бир дап бергеш: «Ээ, авамга сөглээр болзумза, мырыңай чорутпас!» деп бодааш, туруг баарынче баар орук уу-биле бүдүү ыдып-ла кагдым. Чогум ол чодураалыг Морзук-Үңгүр деп чери кайда чүве, билир эвес. Бир баалыкты ажыр даады маң-биле келгеш, ыңай-бээр хараан, чүү-даа аайы тывылбас. Ынаар улуг арыг кыдыында чоокшулап кирип келген хаялыг даг баарында узун-узун теректер аразынче бир кара ыт шөйбек, чиңге кара кылдыр шурап киргенин шала көрүп чыдып калдым. Чүү ыдыл? Аалывыста ыттар-ла долу, олар ыявыла уругларны эдерип, чоруп каар болгай. Хөй боданыр-даа чай чок. Та чүге ынчаарым ол чүве, бодум безин билбес мен. Бар-ла шаам-биле алгырып, ыглавышаан, шак ол теректерже ыдып-ла олур мен. Демги ыт кирген теректер чанынга келиримге, караам чажы, дерим холушкаш, мырыңай чүү-даа көзүлбестээн. Эгииш-тыныжым чарыштырган аъттан дора. Үнүм үнместээн. Боскум, хөрээм, дылым мырыңай кургаг. Чүрээмниң согары, бажым иштинде дүңгүр эдип турган ышкаш. Оон харын коргуп, бичии оожумнап, орук-биле дүрген кылаштап орарымга, кара суг агып чыдыр. Кыдыынга чыда дүшкеш, пактап-пактап алырымга, арыгның ыяш-дажы, оът-сигени орта таптыг көстүп келди.