Эр ӱжара Сапун-курык турасе кавам чеверташ тӱҥалын гына; теҥызын шем-канде тӱсшӧ йӱд пычкемышым шке ӱмбачынже кудалтенат, веселан йолгыж шинчаш ямдылалтын, икымше кечыйолым вуча; бухто велым юалге мардеж пуал колта, тӱтыра коеш; лум уке — чылажат шемын коеш, но име гай шуркедылше эр йӱштӧ шӱргым чывыштылеш да йол йымалнат кочыртата. Тораште теҥызын чарныде мӱгырымыжым коклан гына Севастопольышто шергылтарен лӱйкалыме йӱк лугыч ышта, ик тиде йӱк гына эр тымыкым пужа. Корабльлаште, ныл шагат эрым увертарен, чаҥым пич йӱкын кырыме шокта.
Северныйыште сомылка дене тӱҥалше кече эркын-эркын тымык йӱдым алмашта: часовой-влакын сменышт пычалым мурыктен эртен кая; теве доктор госпитальыш вашка; теве ик салтак землянке гыч лекте, кечеш шемемше чурийжым ияҥше вӱд дене мушкеш, лекше кече дене чевергыше эрвелышкыла савырныш да, писын ыреслен, юмылан кумалеш; колышо-влакын вӱраҥше капыштым теве верблюд-влакым кычкыман маджара манме кӱкшӧ неле орава дене шӱгарыш тояш наҥгаят. Орава кочырге мура. Колышо-влакын капыштым орава тичак орален оптымо... Те пристань деке миеда — тыште мланде шӱй, терыс, шыл пуш тендам ӧрыктара; тӱжем дене тӱрлӧ предмет — пу, шыл, рок оптымо корзинка, ложаш, кӱртньӧ да молат — пристань воктене ора дене кият; тӱрлӧ полк гыч салтак-влак мешак да пычал дене, мешак деч поснат, пычал деч поснат тыште погынен шогат, тамакым шупшыт, вурседылыт, нелытым пароходыш нумалыт. Пароходшо кӱвар воктене шикшын шога. Салтак, моряк, купеч, ӱдырамаш дене темше ялик пуш-влак я пристань деке толыт, я ойырлен каят.
— Графскийыш мо, ваше благородие? Пожалуйста, — кок але кум отставной матрос, пуш гыч кынел шогалын, тендам наҥгаяш лийыт.
Те лишнырак шинчыше пушым ойыреда, пуш воктенак, лавыраште кийыше ала могай ракш имньын пеле шӱйшӧ капше гоч эртен каен, руль воктек миен шинчыда. Сер деч ойырледа. Йырым-йырда эр кече дене йылгыжше теҥыз, ончылныда верблюд коваште пальтом чийыше шоҥго матрос ден ош вуян самырык йоча шинчат, нуно пуш кольмо дене тыршен куат. Те корнан-корнан кугу корабль-влакымат ужыда, нуно бухто мучко лишнат, тораштат вераҥыныт; йылгыжше канде теҥызыште кайыше изи точкыла койшо шлюпко-влакым, эр кечеш кынан койшо вес серыште шинчыше оласе ош сылне пӧрт-влакым ончеда, шоҥешт шинчыше бойын ош линийжым, вӱд йымак волтен колтымо корабль-влакым ончеда. Южо корабльжын мачтыштын шем мучашышт шӱлыкын койыт. Тораште тушманын флотшым ужыда, хрусталь гай теҥызыште тудо мӧҥгеш-оньыш эркын коштеш. Шоҥешталтше вӱд шыжалтеш. Пуш кольмо дене нӧлталтше шинчалан вӱд шоҥ воктене тӧрштылеш; пуш кольмым ик семын кумо йӱк, тендан деке вӱд ӱмбач толшо айдеме йӱк-йӱан шокта; ӱмбачын кумылым нӧлтышӧ лӱйкалыме йӱк шокта, тиде йӱкшӧ тыланда Севастопольышто вияҥмыла чучеш.
Теат Севастопольышто улыда манын шоналтымыла годым тендан чоныштыда могай гынат лӱддымӧ, кугешныме койыш пурыде огеш керт, тендан вӱр корныштыда вӱрат писынрак кошташ тӱҥалеш...
— Ваше благородие! Кистентин* дек виктарыза, — тыланда шоҥго матрос каласа, пушым кувекыла виктарымыдам палаш манын, шкеже шеҥгекыла ончалеш, — рульым пурлашкыла кучыза.
— А тыште пушко-влакат але тӱрыснек улыт, — корабль воктечын эртен кайышыла, корабльым ончен, ош ӱпан рвезе ойла.
— Уке гын кузе: тудо у вет, тушто Корнилов илен, — корабльым ончен, шоҥгат каласа.
* «Константин» лӱман корабль (Авторын примечанийже).
— Ужат, кушан пудеште! — Южный бухто тураште, кӱшнӧ-кӱшнӧ кенета ошын койын шаланыше шикшым ончен да тиде жапыштак бомбын чот пудештме йӱкшым колын, ятыр жап шып шинчымеке, йоча пелешта.
— Таче тудо у батарей гыч шелыштеш, — нимат лийын огыл гай, шке копашкыже шӱвалын, шоҥго ешара. — Ну, Мишка, сайынрак пиж-ян, баркасым ончылтена. — Бухтын толкыналт шинчыше кумда вӱдшӧ ӱмбач тендан яликда ончык писынрак каяш тӱҥалеш, неле баркасым чынже денак ончылта. Баркасышкыже ала могай куль-влакым оптымо, салтак-влак тӧр огыл, йӧндымын куат. Тендан яликда Графский пристань дене шогышо шуко тӱрлӧ пуш коклаш чарнен шогалеш.
Набережныйыште сур вургеман салтак, шем вургеман матрос да олан-вулан койшо ӱдырамаш тӱшка шаулен тарванышат. ӱдырамаш-влак булкым ужалат, самбаран руш мужик-влак шокшо сбитень* манын кычкырат. Да тыштак ӱлыл тошкалтыште рӱдаҥше ядра, бомбо, картечь, тӱрлӧ калибран чойн пушко-влак кийылтыт. Изиш тораштырак кугу площадь коеш. Тушто ала могай кугу вурс вара, пушко станок, малыше салтак-влак кият; имне, повозко, ужар орудий, яшлык, пехотный козла-влак шогат; салтак, матрос, офицер, ӱдырамаш, йоча, купеч-влак коштедат; шудым, кульым, печкем оптыман орава-влак каят; южо вере казак але офицер яра имньын, тарантасыште шинчыше генерал эртен каят. Пурлаштыла уремым баррикаде дене авырыме, тушто амбразурлаштыже ала-могай изи пушко-влак шогат, пушко воктене матрос трубкам шупшын шинча. Шолаштыла сылне пӧрт коеш, фронтоныштыжо римский цифрым возымо. Фронтон йымалне салтак-влак да вӱраҥше носилка-влак койыт. Те чыла вереат военный лагерьын осал кышажым ужыда. Тидым икымше гана ужмеке, тыланда сайын ок чуч: тыште лагерный ден оласе илышын, мотор ола ден лавран бивуакын тыге оҥайын варналтмаште нимогай сылнылык уке, тиде чылажат моткоч чот шотдымын, йырныкын коеш. Чыланат лӱдыныт, арам куржталыт, мом ыштышашым пуйто огыт шинче, — тыланда тугат койын кертеш. Но тендан йырда коштшо еҥ-влакын тӱсыштым лишкырак миен, сайынрак ончалыда гын, те йӧршеш весым умыледа. Кеч тиде изи капан фурштатский** салтакым ончалза. Тудо ала могай ракш тройкым йӱкташ наҥгая, шке семынже ала мом мура, саде ола-вула койшо калык лоҥгаште тудо векат ок йом, вет тиде калыкше тудлан уло ала уке — иктак, но тудо шке пашажым садак ыштен шукта, имньыжым йӱкташ але орудийым нумалаш — иктаж-кушто Тула олаште але Саранскыште ыштымыжлан вашкыде, шканже ӱшанен, кумылын ышта. Пор гай ош перчаткым чийыше, воктечак эртен кайыше тиде офицерын тӱсшат, баррикадыште тамакым шупшын шинчыше матросын тӱсшат, ожнысо Собранийын пӧртӧнчылныжӧ носилка дене вучен шогышо пашазе салтак-влакын тӱсыштат, кына тӱсан платьыжым нӧртымӧ деч лӱдын, ик кӱ гыч весыш тӧрштылын, урем гоч вончышо саде ӱдырын тӱсшат тиде кумылымак ончыктат.
* Мӱй дене шеремдыме шокшо чай, тамле пушлан тӱрлӧ шудым оптат.
** Фурштатский — обозышто служитлыше салтак.
Да! Севастопольыш икымше гана миен пурымыда годым те садак ӧрыда. Тургыжланымашым, ӧрмалгымашым але даже энтузиазмым, колаш ямде улмым иктаж кӧн тӱсыштӧ арам кычалаш тӱҥалыда; тыгайым те огыда му: те тыглай пашам ыштыше еҥ-влакым гына ужыда, сандене еҥ ойлымаш гыч, лудмаш гыч, ужмаш гыч да Северный велым йӱк шоктымаш гыч Севастопольым аралыше-влакын геройствышт нерген чын умылымыланда ӧрыда да нуным моктен ойлымыланда ала шкендам ӧпкелаш тӱҥалыда? Но ӧрмыда деч ончыч бастионлашке коштын толза, Севастопольым аралыше-влакым аралыме верыштак ончалза але, тидыже сайрак лиеш, ваштареш шогышо тиде пӧртыш пурыза; тушто ондак Севастопольский собраний улмаш; кызыт тиде пӧртӧнчыл воктене носилка дене салтак-влак шогат, — тушто те Севастопольым аралыше еҥ-влакым ужыда, тушто шучкынат, ойгынат койшо, кугу да тунамак оҥай, но пеш чот кумылдам нӧлтышӧ сӱретым ужыда.
Те Собранийын кугу залышкыже пуреда. Омсам почын гына шуктеда, кидыштым але йолыштым пӱчмӧ нылле але витле еҥым да эн чот черле-влакым ужын, нунын деч ӱпшалтше эм пушым шижын, те кенета ӧрыда. Южышт койкышто, а шукышт кӱвар ӱмбалне кият. Залыш пурымыда годым омса лондемеш тендам ала могай шижмаш кучен шогалта, но тиде осал шижмашлан те ида ӱшане, ончыко кайыза, пуйто орланыше-влакым ончаш толында манын, ида вожыл, лишкырак миен, нунын дене кутыраш ида аптыране: пиалдыме-влак ужаш йӧратат, шке нуным чаманен ончышо еҥ чурийым орлыкышт нерген каласкалаш да жаплен, пагален каласыме мутым колышташ йӧратат. Кок велыште койко-влак шогат, те покшеч эртен каеда, порынрак койшо, шагалрак йӧсланыше чурийым лачак ужыда, туддек кутыраш миеда.
— Моэт сусырген? — каҥга кап-кылан ик шоҥго салтак деч те аптыраненрак йодыда. Тудыжо, койкышто шинчышыжла, тендам порын онча да пуйто тендам шкеж дек ӱжшыла коеш. Мый «аптыраненрак йодыда» маньым, вет йӧсланышым ужын, тудым уло чонет дене чаманет веле огыл, тудын кумылжым волташ огыл, тудын орлыкшым обижаяш огыл манын, ала-молан лӱдыда да тудым чот пагаледа.
— Йолем сусырген, — манеш салтак; но тиде жапыштак, одеял кузе кийымым ужын, те шижыда: тудын ик йолжым пулвуй деч кӱшыч пӱчмӧ. — Ынде юмылан тау, — ешара тудо, — тышеч вашке лекташат лиеш.
— Шукерте сусыргенат?
— Кудымшо арняш каен, ваше благородие!
— Кузе вара, кызытше коршта мо?
— Уке, кызыт ок коршто, нимат огыл; игече вашталтмылан йолмӱшкырыштӧ ала-мо пеҥмыла чучеш, а такше нимат ок коршто.
— А кузе тый сусыргенат?
— Визымше баксионышто, ваше благородие, икымше бандировко годым: пушкым виктенам да вес амбразур дек тыгерак куснем ыле. Лач ты жапыште мыйым тудо йолем гыч перыш, пуйто ала-могай лакыш шижде тошкал колтымемла чучо. Ончем, а йолем уке.
— Икымше жапыштыже корштен огыл мо?
— Уке; йолемлан шокшын гына чучын кодо.
— Ну, а вара?
— Варажат корштен огыл: коваштым шупшаш тӱҥалмекышт веле изишак чожгыжо. Шуко шонаш ок йӧрӧ, ваше благородие, тиде эн тӱҥ: от шоно гын, нимат огыл. Айдеме шона, сандене чылажат тыге лиеш.
Тиде жапыште тендан деке сур тӱсан корнан-корнан платьым чийыше ӱдырамаш толеш, тудо вуешыже шем шовычым пидын; матрос дене кутырымыда годым тиде ӱдырамаш коклаш пура да саде матрос нерген, тудын йӧсланымыж нерген каласкалаш тӱҥалеш. Ныл арня тудо пеш лӱдыкшӧ положенийыште улмаш, сусыргымекыже, мемнан батарейнан лӱйымӧ залпшым ончыкташ шонен, носилкам чарен шогалтен, великий князь-влак матрос дене кутыреныт, тудлан коло вич теҥге оксам пуэныт, тудыжо нунылан тыге каласен: ынде пашам ыштен ом керт гын, кеч самырык-влакым туныкташ тӱҥалам, сандене уэш бастионыш кайынем, манын. Чыла тидым писын каласкалышыжла, саде ӱдырамаш то тендам, то матросым ончалеш, а тудыжо, савырнен возын, ӱдырамашым пуйто огешат колышт, кӱпчыкым чывыштылеш, а ӱдырамашын шинчаже, кугу куаным ончыктен, ала мо семын чолгыжеш.
— Тиде мыйын ватем, ваше благородие! — вуеш ида нал маншыла койын, матрос тыланда каласа. Те тудым ида вурсо, вуеш ида нал. Мом ыштет, ӱдырамаш гын ӱдырамаш, сандене шотлан толдымын кутыркала, манын пуйто ойлынеже.
Севастопольым аралыше-влакым те умылаш тӱҥалыда; тиде айдеме ончылно те ала молан шкендан верч вожылыда. Шкендан пагалымашдам, чаманымашдам луктын ончыктен, тудлан шукырак каласкалымыда шуэш; но те кӱлеш шомакым огыда му, вуйышкыда южо шомак толын пура гынат, келшыдымыла чучеш, — да тиде пеш кугу патырлыкым ончыктышо, пеҥгыде шӱм-кылан, раш чонан, шкенжын лӱмжым кӱшнӧ кучылтмыжлан вожылшыла койшо тиде айдеме ончылно те шыпак вуйдам саведа.
— Ну, вашкерак тӧрланаш юмо полшыжо, — манын тудлан ойледа да вес черле ончылан шогалыда. Тиде черлыже кӱвар ӱмбалне кия, очыни, пеш чот орланен, колымашым вуча.
Тиде айдеме ош ӱпан, лопкатарак, тӱс кайыше чуриян. Тудо комдык возын, шола кидшым шеҥгекыла ыштен, моткоч чот йӧсланышыла койын кия. Почмо кукшо умшаж гыч пиктежалтше шӱлыш пыкше лектеш; шинча ошыжым саҥга йымакше савырен шынден, туржалтше одеял йымач бинт дене пидме пурла кидшын кодшыжо шинчалан коеш. Колышо капын неле ӱпшыжӧ тендам моткоч ӧрыктара. Орланыше еҥын уло капшым йӱлалтыше кӧргӧ шокшо пуйто тыландат логалеш.
— Тудо шарныдыме кия мо? — почешда кайыше, тендам шке родыжо семын поро шинчаж дене ласкан ончышо ӱдырамаш деч йодыда.
— Уке, тудо але колеш, но пеш начар лийын, — ӱдырамаш шыпак ойла. — Таче тудлан чайым йӱктышым мом ыштет, кеч ӧрдыж еҥ гынат, чаманыман — тудо йӱынжат огыл.
— Кузе тазалыкет? — туддеч йодыда.
Сусыргышо еҥ шинчажым тендан йӱк велыш савыра, но тендам огешат уж, огешат умыло.
— Шӱм йӱла, — манеш.
Изиш умбалнырак шоҥго салтакым ужыда, тудо тувыр-йолашым вашталтен чия. Тудын чурийжат, капшат ала могай нарынче тӱсан, шкеже чылт лулеге гай коеш. Тудын кидше йӧршеш уке: ваче йыжыҥ ойырымо. Тудо чулымын койын шинча, тырлен; туге гынат, колышын гай вудака шинча ончалтышыжым, лулеге гай капшым, чурийыштыже лийше куптырым ончалатат, тиде айдемын илышыштыже эн сай ужашыжым орланен, йӧсланен эртарымыжым ужат.
Вес могырышто те койкышто кийыше ӱдырамашым ужыда. Тудын ныжылге, шапалге чурийыштыже пеш кугу орлыкым ужмыжо коеш, ырымыж дене шӱргыжӧ чеверген.
— Тиде мемнан матроскалан визымше числаште йолышкыжо бомбо логалын, — тендан воктене кайыше ӱдырамаш тыланда ойла: — тудо бастионыш марийжылан кочкышым нумалын.
— Вара пӱчкыныт мо?
— Пулвуй деч кӱшычын пӱчкыныт.
А ынде, нервда пеҥгыде гын, шола омсаш пурыза: тудо пӧлемыште перевязкым да операцийым ыштат. Те тушто кынервуй марте вӱраҥше кидан, шыдын койшо ош чуриян доктор-влакым ужыда. Нуно койко воктене шогылтыт. Койкыштыжо сусыр еҥ шинчам комдык почын кия, тудо омо юа ойлымыла шотлан толдымын, а южгунам сай, поро мутым ойла, тудым хлороформ дене малтеныт. Доктор-влак пеш шакше, но тиде жапыштак сай пашам — ампутацийым ыштат. Кадыр неран пӱсӧ кӱзӧ кузе таза ош капыш пӱчкын пурымым ужыда; сусыр еҥын пеш чот, уло йӱкын кычкырен, вурседылын кенета уш пурымыжым ужыда; кузе фельдшер пӱчкын ойырымо кидым лукыш налын кудалтымым ужыда; тудо пӧлемыштак носилкаште кийыше вес сусыр еҥым ужыда, йолташыжлан ыштыме операцийым онча, кеч шканже але нимат огыт ыште, огыт пӱч, ок коршто, но вучен йӧсланымыжлан уло капшыге кугыргылеш, йыҥыса, кечкыжеш. Моткоч шучко, чонетым тарватыше сӱретым ужыда. Чатка радам дене, сылне, чапле строй дене, музык, тӱмырым кырыме, лойгалтше знамя дене, яра имньын кайыше генерал-влак дене эртыше войнам огыл, а те чын войнам — вӱр, йӧсланымаш, орлык дене, колымаш дене эртыше войнам ужыда...
Тиде орланыме пӧрт гыч лекмеке, чонланда ласкан чучын колта, свежа южым кугунрак налын, уло оҥ дене шӱлалтеда, таза улмыланда уло шӱм дене куанеда, но, тидын дене пырляк, тиде орлыкым ужын, те шкендан моткоч изи айдеме улмыдам шижыда, вара бастионыш лӱдде, аптыраныде каеда.
«Тынар шуко колымаш, тынар кугу йӧсланымаш дене таҥастарымаште мыйын, нимолан кӱлдымӧ шукшын, колымашыже да йӧсланымашыже мом шога?» Но яндар кавам, йылгыжше кечым, сылне олам, комдык почмо омсан черкым, тӱрлӧ велыш кайыше военный еҥ-влакым ужын, тендан кумылда вашке тошто гаяк лиеш, те келгын шонымым чарнеда, тӱрлӧ изи сомыл вуйышкыда пура, те ик кызытсе илыш дене гына илаш тӱҥалыда.
Ваштарешда черке гыч лукмо йошкар колотка ала верештеш, иктаж офицерым тоят дыр; музык шокта, юмо сӱретан тисте-влак лойгалтыт; бастион гыч лӱйкалыме йӱк пылышдалан ала солна, но тиде чылажат тендам тошто семын шонымашке ок кондо; еҥым тойымаш тыланда войналан келшен толшо пеш сылне сӱретла, лӱйкалыме йӱкат войналан келшыше моткоч сылне йӱкла шокта, сусырым пидме пунктышто йӧсланымашым да колымашым ужмыда годым шкендам таҥастарылын шонымашда дене тиде сӱретымат, тиде йӱкымат те иктыш огыда ушо.
Черкым да баррикадым эртымеке, те олан эн сай ужашышкыже логалыда, тыште кӧргӧ илыш шолеш веле. Кок велымат кевыт, трактир-влакын вывескышт кечат; купеч, шляпам упшалше але шовычым пидше ӱдырамаш, чаткан чийыше офицер-влак, — нуно чыланат тыланда олаште илыше-влакын пеҥгыде кумылышт, шкалан ӱшанымышт, нимогай шучкылык дечат лӱддымышт нерген ойлат.
Моряк ден офицер-влакын мо нерген кутырымыштым колыштмыда шуэш гын, пурла могырысо трактирыш пурыза; тушто тачысе йӱд нерген, Фенька нерген, коло нылымше числаште лийше кредалмаш нерген мутым луктынытат дыр, котлет шерге, сайын огыт ямдыле, маныт, иктаж йолташышт кузе колымо нергенат каласкалат.
— Вот шайтан, таче мемнан дене пеш начар! — ош ӱпан, изи капан, ӧрышдымӧ, шӱешыже ужар тӱсан меж шарфым пидше теҥыз офицер кӱжгӧ йӱкын ойла.
— Кушто тендан дене? — весыже йодеш.
— 4-ше бастионышто, — манеш самырык офицер. «4-ше бастионышто» манмыж годым ош ӱпан саде офицерым те тӱсленрак, даже пагален ончалыда. Тудын шкенжым утыж дене вольнаш колтымыжо, вожылмо шотым мондымыжо, кидшым солкалымыже, чот воштылмыжо, кӱжгӧ йӱкын ойлаш тӧчымыжӧ ондак тыланда йыгыжгын чучын гын, тиде чылажат ынде тыланда моткоч чулым койышла чучеш, тыгай койышым южо пеш самырык еҥ-влак лӱдыкшым чытен лекмекышт налыт; 4-ше бастионышто бомбо пудештылеш, пуля шӱшка, сандене тушто начар, манын тудо каласкалаш тӱҥалеш шонеда. Туге огыл улмаш! Тушто лавран, сандене начар. «Батарейыш мияшат ок лий», — пулвуй даҥыт лавыраҥше кемжым ончыктен, тудо манеш. «А мыйын таче эн сай комендоремым пуштыныт, пуля вигак саҥгашкыже логалын», — ойла весе. «Кӧм пуштыныт? Митюхинымак огыл?» — «Уке... Мо тыгай, мыланем презе шылым пуат але уке? Вот ия тӱшка! — тудо трактирный слугам вурса. — Митюхиным огыл, Абросимовым пуштыныт. Пеш чулым ыле — тушман дек куд гана коштын».
Ӱстелын вес тӱрышкыжӧ кок пехотный офицер верланеныт. Нунын ончылно котлетан тарелке-влак, «бордо» манме крымский арака кленча шинча. Иктыже самырык, тудо йошкар шӱшан, шинельыштыже кок изи шӱдыр коеш. Весыже шоҥго, шем шӱшан, шӱдыр деч посна. Самырыкше шоҥго офицерлан альминский паша нерген каласкала. Тудо пыртак уже руштын; шогалын-шогалын ойлымыж гыч, тудын ойлымыжлан, утларакшым, чыла тиде пашаште тудын тӱҥ верым налмыжлан, да чылажат моткоч шучко улмылан ала огытат ӱшане манын, ӧрынрак ончышо шинча ончалтыш гычше палаш лиеш: тудо чыным каласкалымаш деч кугун торлен. Но нуным колыштмыда ок шу, вет тиде нерген те Российын чыла луклаштыже эше шуко пачаш колыда. Вашкерак бастионлашке. лачшым 4-ше бастионыш кайымыда шуэш, вет тудын нерген тынар шуко да тӱрлӧ семын ойлыштмым колалтын. 4-ше бастионышто кӧ лийын гын, тушко миен коштмыж нерген тудо куанен, кугешнен каласкала; «мый 4-ше бастионыш каем» манын ойлышын чоп вургыжмыжо шижалтеш; иктаж кӧм воштылаш шонат гын, «тыйым 4-ше бастионыш шогалташ ыле» маныт; носилка дене толшо-влакым вашлийытат, «кушеч толыда?» манын йодмылан утларакшым «4-ше бастион гыч» манын ойлат. Икманаш, тиде шучко бастион нерген кок тӱрлӧ, икте весыжлан чылт келшыдыме кок шонымаш коштеш: иктышт, миен уждымо-влакше, кӧ тушко кая гын, 4-ше бастион кажнылан шӱгар лиеш, манын пеҥгыдын ӱшанен ойлат, а весышт, ош ӱпан мичман семын тушто илыше-влак, 4-ше бастион нерген ойлымышт годым, тушто кукшо але лавыран, землянкыште шокшо але йӱштӧ маныт, тулеч молымат тыланда каласкалат.
Трактирыште эртарыме пел шагат коклаште игечат вашталтын: теҥызым пӱрден шындыме тӱтыра суралге, шӱлыкан, ночко пылыш савырнен да кечымат петырен; айдемым ойгандарыше ала могай лум ала пун йӱр кӱшыч йога, леведышым, тротуарым, салтак шинельым нӧрта...
Эше ик баррикадым эртымеке, те омса гыч пурлашкыла лектыда да кугу урем дене кӱшкыла кӱзеда. Тиде баррикаде шеҥгелне уремын кок велыштыжат шинчыше пӧртлаште илыше еҥ иктат уке, ик вывескат ок кой, омса-влакым оҥа дене петырыме, окна яндам пудыртымо, ик вере пырдыж лукым катыме, вес вере леведышат шӱтлен. Оралте-влак тӱрлӧ ойгым, йӧсым ужшо шоҥго салтакла койын шинчат, нуно пуйто тендам кугешненрак, изиш игылтынрак ончат. Корно дене кайымыда годым те кийылтше ядроэш шӱртнеда але вакшме кӱыш бомбо логалме дене лийше, вӱдан лакыш йолда верештеш. Уремыште те салтак командым, пластун, офицер-влакым вашлийыда але ончылтен каеда; коклан ӱдырамашым але йочам вашлийыда, но ӱдырамашыже ынде шляпам упшалын огыл, тудо матроска лийын, тошто ужгам чиен, йолыштыжо — салтак кем. Урем дене умбак кайышыла, изи кӱкшакам эртымеке, те шке йырда ынде пӧртым огыл, шала кийыше ала могай кӱ орам, оҥам, шуным, пырням гына ужыда; ончылныда тура курыкышто канаве дене кӧргыч пытарыме ала могай шем, лавыран вер коеш, ончылнет койшо вер — 4-ше бастион... Тыште калык тулечат шагал, ӱдырамаш-влак йӧршеш огыт кой, салтак-влак писын коштыт, корнышто вӱр чӱчалтышым ужыда, да носилкам нумал кайыше ныл салтакым вашлийыда, носилкаштыже ош-нарынче тӱсан еҥым да вӱраҥ пытыше шинельым ужыда. Нелын сусыргышо огыл гын, «можо сусырген?» манын йодмылан носильщик-влак, йолжо але кидше сусырген манын, тыланда шыдын, тендам савырнен ончалде каласат; носилкаште кийыше сусыр еҥын вуйжат ок кой, тудо колен але пеш нелын сусырген гын, тендан йодмыланда нуно нимат огыт каласе.
Курыкыш кӱзымыда годым лишнак ядран але бомбын шӱшкымӧ йӱкышт шоктен кодешат, те ӧрыда, тиде йӱк тыланда ок келше. Олаште колыштмо, лӱйкалыме йӱк мом ончыктымым те ынде кенета вес семын умыледа. Чондам шыпак куандарыше але могай шарнымаш кенета ушышкыда толын пура; мом ужмыда нерген огыл, шкендан нерген утларак шонаш тӱҥалыда; йырым-йыр шинчалан перныше илышым шагалрак ончеда да кенета ала могай аптраныме шакше койыш тендам авалта. Лӱдыкшым ужмо дене лекше тиде осал койыш кӧргыштыда кенета шочеш гынат, кидше дене солкален, курык гыч шӱртньылын волышо, вишкыде лавырам келын, тендан воктеч воштыл-воштыл куржын эртыше салтакым ончалын, тиде осал койышым темдалыда, оҥдам тунамак виктарен, вуйдам нӧлталыда да, йолда яклештеш гынат, шун курыкыш, кӱшкӧ кыртмен кӱзеда. Курыкыш изиш гына кӱзен шуктеда, пурла велымат, шолаштат штуцерный пуля шӱшкымӧ йӱк шокташ тӱҥалеш да, ала корнылан кутынь эртыше траншей дене каяш манын, те шоналтеда; но тиде траншейже вишкыде, нарынче тӱсан, ӱпшышӧ лавра дене темын, лавыраже пулвуйымат эрта, сандене те курык гоч эртыше корно дене каяш лийыда, вет чыланат корно дене коштыт. Иктаж кокшӱдӧ ошкылым ыштымеке, йырваш рок, корзинка, насыпь, нӧреп, платформо, землянке дене авырыме, кӧрвеч пытарыме, лавран верыш пуреда, тыште, кугу чойн орудий-влак шогат, ядра-влакым радамын-радамын оптымо. Тиде чылажат тыланда шот деч посна, шоналтыде, арам орален оптымыла коеш. Южо вере батарейыште матрос-влак шинчылтыт, площадка покшелне шаланыше пушко кия, тудын пел ужашыже гына лавра гыч коеш, теве изи капан пехотный салтак, кидешыже пычалым кучен, батарей-влак гоч эрта, тудо пижедылше лавыра гоч йолжым пыкше луктеш; чыла вере, чыла велым, чыла верыштат те пудештдыме бомбым, ядрам, лагерь деч кодшо кышам ужыда, да тиде чылажат вишкыде, пижедылше лавыраште почаҥеш. Тораштат огыл ядра вочмо йӱк, чыла велымат пулян тӱрлӧ семын шӱшкен эртымыже шоктымыла чучеш; южо пуляже мӱкшла ызген эртат, але шӱшкен, писын, кӱсле кылла мурен эртат. Лӱйкалыме йӱк шучкын мӱгыра, тиде йӱк тендам чыладамат ӧрыктара, тудо тыланда моткочак шучкын чучеш.
«Теве кушто улмаш 4-ше бастион, теве кушто саде лӱдыкшӧ, чынжымак шучко верет!» манын, изишак кугешнен, семында шоналтеда, лӱдмыдам шылтен моштымыланда чот куанеда. Но арам ида куане: тиде але 4-ше бастион огыл. Тиде Язоновский редут — моло дене таҥастарымаште, тыште лӱдыкшӧ тунар уке, шучкат огыл. 4-ше бастионыш каяш шонеда гын, пурлашкыла ошкылза, пӱгырнен кайыше изи капан пехотный салтак почеш тиде аҥысыр траншей дене ошкылза. Тиде траншей дене кайышыла ала адакат носилкам, матрос, салтак-влакым вашлийыда, миныш ушымо воштырым, тавраште шинчылтше землянке-влакым ужыда. Тиде землянкышкыже кок еҥ гына пӱгырнен пурен кертеш. Черноморский батальонла гыч пластун-влакым тушто ужыда, но нуно нолыштым пужен пидыт, кочкыт, трубкам шупшыт, туштак илат, адакат чыла вере ӱпшышӧ лавырам, лагерь деч кодшо кышам, кудалтен кодымо тӱрлӧ чойн ӱзгарым ужыда. Эше иктаж кумшӱдӧ ошкылым эртымеке, те уэш батарей площадкыш лектыда. Тиде площадкым кӱнчен пытарыме, чыла вере лаке коеш, рок дене темыме корзинка-влак, платформылаште шогышо орудий-влак, рок дене ыштыме кӱкшака нуным йырым-йыр авырат.. Тыште те бруствер йымалне карт дене модшо иктаж вич матросым да теҥыз офицерым ужыда. Офицерже тендан тыште у еҥ улмыдам, чыла пален палаш тыршымыдам шижын, шке озанлыкшым, тыланда мо келшымым, чылажымат куанен ончыкта. Тиде офицер орудий ӱмбалне шинчышыжла нарынче кагаз дене папироскым эплын пӱтыра, ик амбразур деч весе деке тугак эплынак коштеда, тендан денат эплын кутыра, койышланымаш нимынярат ок шижалт, сандене, пуля-влак тендан тураште кеч ожнысо деч чӱчкыдынрак шӱшкат гынат, те лӱдмым чарнеда, офицер деч чыла йодыштыда, тудым сайын колыштыда. Йодыда гын, офицер тыланда 5-ше числаште лийше бомбадировко нерген каласкален пуа, кузе тудын батарейыштыже ик орудий гына пашам ыштен кертын, пӱтынь прислуго гыч 8 еҥ гына кодын, туге гынат, эрлашым эрдене 6-шо числаште тудо чыла орудий дене лӱйкален кертын; кузе 5-ше числаште матросский землянкыш бомбо логалын да латик еҥым пуштын, — тидымат каласа; тушманын батарей ден траншейже-влакым амбразур гыч ончыкта, пуно 30–40 важык коклаште гына улыт. Мый икте деч лӱдам: шӱшкышӧ пуля йӱк шоктымылан кӧра, тушманым ончалаш амбразур гыч вуйдам лукмыда годым, те нимат огыда уж, ужыда гынат, те пеш чот ӧрыда: тендан деч тынар лишне улшо, коклан-коклан ош шикш нӧлталтше, ош кӱым оптен кӱкшемдыме тиде вер, лач тиде ош кӱкшака тушман улмаш, салтак ден матрос-влак манмыла, тудо улмаш.
Тугат лийын кертеш: утыж дене моктанаш тӧчен але тендам куандараш тыршен, теҥыз офицерын тендан ончылно изишак лӱйкалаш ала кумылжо лектеш. «Комендорым да прислугым пушко дек колташ», манын кӱшта, да иктаж латныл матрос, веселан, иктышт кӱсеныш трубкам поген оптен, весышт сукарам пурын, таганлыме кемышт дене платформым мурыктен, пушко дек миятат, тудым шӱшкыт. Нине еҥ-влакын чурийыштым, койышыштым, кузе тарванылмыштым тӱслен ончалза: кечеш кӱшӧ, шӱргӧ луышт лектын шогышо чурийыште, кажне чока шылыште, тиде лопка вачыште, кугу кемым чийыме тиде кӱжгӧ йолышто, кажнын эплын, ӱшанлын, вашкыде тарванымаште руш айдемын тӱҥ ойыртемже — тудын вий куатшым ончыктышо тыглай да нимогай йӧсылык деч чакныдыме койышыжым ужыда.
Кенета моткоч шучкын мӱгырымӧ йӱк шоктен кодеш, тиде йӱк пылышдам веле огыл, уло чондам тарвата, тендам моткоч чот ӧрыктара, эсогыл пӱтынь капдат чытырналт колта. Варажым шӱшкен эртыше снарядын пӱкшым колыда да тендамат, платформо-влакымат, тушто коштедыше матрос-влакын шем ӱмылкаштымат нугыдо тар шикш леведеш. Тиде мемнан лӱйымӧ шотышто матрос-влакын тӱрлын ойлымыштым колыда, нунын кумылышт нӧлтмым да, тидыжым ала ужаш шонен огыдал гынат, тушманлан шыдешкыме, ӱчым шуктымо кумылым ужыда, кажнын чоныштыжо коштшо тиде кумылым нуно раш луктын ончыктат. «Лачак амбразурыш логалын; кок еҥ колен, коеш... теве наҥгаят», — куанен кутырымым те колыда. «Тудо сырен кудалта да тышке тӱҥалеш», — манын, иктаж кӧ каласа; да чынжымак, изиш лиймеке, шке ончылныда волгенчым, шикшым ужыда; бруствер ӱмбалне шогышо часовой «пу-ушка!» манын кычкырал колта. Да тунамак тендан воктеч ядро шӱшкен эрта, мландыш пызльоп возешат, шке йырже лаврам, кӱ пудыргым кышкен шында. Батарейный командир тиде ядролан шыдешка, весым, кумшо пушкым шӱшкаш кӱшта, тушманат мемнан велыш лӱйкалаш тӱҥалеш, да тыланда тунам пеш оҥайын чучеш, те шуко оҥай пашам ужыда. «пушко» манын часовой адакат кычкыралеш да те адакат ядро чоҥештыме, мландыш пурен вочмо, лавра шыжалтме саде йӱкымак колыда, але тудо «маркела!» манын кычкыралешат — те бомбын шӱшкен эртыме йӱкшым колыда, тудо ик семын, пылышлан сайын чучын, шучкылык нерген шонымаш дене иктыш ушаш лийдымын ласкан шокта, тиде шӱшкымӧ йӱк тендан дек лишемеш, виянрак шокта, вара шем чумыркан мландыш пурен вочмыжым, бомбын йоҥгалт пудештмыжым ужыда. Вара бомбын пудыргыжо шӱшкен, йыҥысен йырваш шалана, южышто кӱ пудырго шойик шоктен чоҥешта, да тендан ӱмбак лавыра шыжалт кодеш. Тиде йӱк-йӱаным колыштмыда годым тыланда ала молан сайын да тунамак шучкын чучеш. Снаряд тендан ӱмбак чоҥештымым ужын, тиде жапыште саде снаряд тендам пуштеш манын шонымаш тендан вуйышкыда садак пура; но лӱмнерым волташ огыл манын, те шкендам кучеда, шӱмдам шӱтышӧ вӱржым иктат ок уж, ок шиж. Но зато, снаряд тендам тӱкыде чоҥештен эртыме деч вара, те ылыжыда, да ик пеш кӱчык жаплан гына йывыртеда, тыланда каласаш лийдымын сайын чучын колта, санденак шучкылыкышто, илымаш да колымаш дене тиде модмаште те ала могай кугу куаным ужыда; ядро але бомбо почела-почела толышт, мыйын воктенем лишкырак возышт ыле, манын шоналтеда. Но теве адакат часовой шке таза йӱкшӧ дене «маркела» манын кычкыралеш, адакат бомбын шӱшкен чоҥештымыже, мландыш вочмыжо да пудештмыже шокта; но тиде йӱк шоктымо жапыштак тендам айдемын йыҥысымыже ӧрыктара. Те сусыргышо еҥ дек лишкырак миеда, тудо вӱраҥын, лавыраҥын пытен, айдеме тӱс гыч лектын, тудыжымат, носилкажымат те ӧрмалген ончеда. Матросын оҥжым кушкедынак каен. Тудын лавраҥ пытыше чурийыштыже ондак ик лӱдмашым гына да йӧсланышын жап деч ончыч лӱдшын коймым ужаш лиеш, тыгай годым айдеме тыгак коеш; тудлан носилкам кондымеке, носилка ӱмбак таза ӧрдыжшӧ дене тудо шке возешат, тиде жапыште те ужыда: тыгай койыш ала могай кугу куан дене вашталтеш, тудын ала мом пеш кӱлешаным, але марте ойлен шуктыдымым луктын каласаш кумылжо толмым шижыда: шинчаже пӱла, пӱйжым ваш ишен, вуйжым пыкше-пыкше кӱшкӧ нӧлташ тӧча; тудым нӧлтен наҥгаяш тӱҥалме годым тудо носилкам нумалше-влакым чарен шогалта да йолташыже-влаклан чытырыше йӱкын «иза-шольо-влак, вуеш ида нал!» манын пыкше ойла; эше ала мом каласынеже, ала мом чонеш логалшым каласаш шонымыжо раш коеш гынат, тудо «иза-шольо-влак, вуеш ида нал!» манын веле эше ик гана ойла. Тиде жапыште матрос йолташыже туддек мия, сусыргышо еҥ вуйжым нӧлталеш, матрос тудлан фуражкым упшалта, шкеже ласкан, утым шонкалыде, кидшым солкален, орудийже дек пӧртылеш. «Тыге кажне кечын шым але кандаш еҥ пыта», — тендан чурийыштыда чот лӱдмашым ужын, теҥыз офицер тыланда каласа, шкеже уэштеш, нарынче кагаз дене папиросым пӱтыра...
Ну вот, те Севастопольым аралыше-влакым тиде олам аралыме верыштак ужында, ынде мӧҥгеш пӧртылыда, корно мучко шаланыше театр марте ожнысо семынак шӱшкен эртыше ядро ден пуля велыш те ала молан савырненат огыда ончал, — ласкан, кумыл нӧлтын ошкылыда.. Ужын коштмекыда, те ынде куанен ӱшанеда — Севастопольым сеҥаш ок лий, Севастопольым сеҥаш ок лий веле огыл, руш калыкын вийжым нигуштат чактараш ок лий, — тиде чактараш лийдыме вийым те шуко тӱрлӧ траверс, бруствер, чоян кӱнчымӧ траншей, почела-почела шындылме мине ден орудийыште огыл ужыда, чыла тидым ужында гынат, садак нимат умылен огыдал, тиде вийым те шинча ончалтышыште, мутланымаште, койышышто, Севастопольым аралыше-влакын чонышт манмаште ужыда. Нуно мом ыштат гын, простан, вашкыде, но тыршен ыштат, сандене нуно шӱдӧ пачаш шукырак ыштен кертыт... нуно чыла ыштен кертыт манын, те пеҥгыдын ӱшанеда. Те умыледа, нуным паша ышташ таратыше тиде кумыл тӱрлӧ изи шонымаш, моктанымаш, шарныдымаш дене кылдалтше, шкендан кӧргыштыда шочшо кумыл огыл, тиде ала могай весе, утларак куатле кумыл, тиде кумыл нуным шуарен; чыла еҥ-влак садак ик гана колышаш улыт, а нуно шӱдӧ пачаш колен кертыт гынат, ядро йымалнат эплын илат, йӱд-кече чарныде пашам ыштат, эреак эскерат, шекланат, лавыраште почаҥыт. Тиде шучко илышым ырес верч, лӱм верч, лӱдыктылмаш верч еҥ-влак шке ӱмбакышт огыт нал: тидлан могай гынат весе, кумылым тарватыше вий кӱлеш. Севастопольым йыр авырен налме икымше жап нерген ойлымаш, кунам тушто укрепленият, войскат лийын огыл, тудым арален кодаш нимогай йӧнат лийын огыл, но туге гынат, тудо тушманлан вуйым ок пу майын шонымашлан тунамат чыланат пеҥгыдын ӱшаненыт, тиде жап нерген, кунам тале герой Корнилов, акрет годсо Грецийыште илыше геройым ушештарыше Корнилов, войскаже мучко кудалыштшыжла, «колена рвезе-влак, а Севастопольым огына пу» манын ойлен, а мемнан руш-влак моктанаш огыт йӧрате, нуно «колена! ура!» — манын вашмутым пуэныт, — тиде жап нерген ойлымаш тыланда кызыт гына чапле исторический преданий лиймым чарнен, а чын пашаш, фактыш савырнен. Тунамсе неле жапыште нине герой-влак вуйым сакен огытыл, утларак тале лийыныт, ола верч огыл, а шке шочмо элышт верч колаш куанен ямдылалтыныт. Кызыт ужмо еҥ-влак нерген шарналтен, те раш умыледа, Севастопольым аралыше герой-влак тендан шинча ончылныда улыт... Севастопольысо тиде кугу кредалмаш Российыште шуко жаплан шарнаш кодеш, тиде кредалмашыште геройжо руш калык лийын...
Жап кас велышкат вончен. Шичмыж деч ончыч кече кавам пӱрден шогышо сур пыл кокла гыч лекте, да ал тӱсан пылым, изи толкын ӱмбалне лӱҥгалт шинчыше корабль да пуш-влак дене леведме ужаргын койшо теҥызым, оласе ошын койшо оралте-влакымат, урем дене коштшо калыкымат тудо кенета чевер тул дене волгалтарыш. Бульварыште полковой музыкын шоктымо ала могай тошто вальсын йӱкшӧ, бастионла гыч лӱйкалыме йӱк, вальсым оҥарымыла шоктышо тиде ӧрыктарыше йӱк вӱд ӱмбалне шергылтеш.
Севастополь. 1855 ий, 25 апрель.
СЕВАСТОПОЛЬ МАЙЫШТЕ
Севастопольын бастионжо гыч икымше гана ядран шӱшкен эртымыжлан, тушман велыште мландым пургед кодымыжлан ынде куд тылзат эртен; тулеч вара тӱжем дене бомбо, ядро да пуля бастион гыч траншейыш, траншей гыч бастионыш чарныде чоҥештыл эртеныт, траншей ден бастион ӱмбалне колымаш эреак чоҥештыл коштын.
Вучымышт семын лийдымылан тӱжем еҥ ӧпкеленыт, тӱжем еҥ шке шонымыштым вучен шуктеныт, шыдешкеныт, тӱжем еҥым колымаш тыпландарен. Мыняр “шӱдырым” пижыктыме, мынярым тӧргалтыме, Анна, Владимир орденым мыняр пуымо, кына тӱсан колотка, вынер леведыш мыняр лийын! Туге гынат, бастионла гыч тошто йӱкак шокта, тошто семынак — чон вургыжын, пеш чот лӱдын — кас волгыдышто француз-влак шке лагерьышт гыч Севастопольын бастионлаштыже пургед пытарыме шем рокым, тиде рок ӱмбалне коштшо мемнан матрос-влакын шем ӱмылыштым ончат, амбразурым шотлат, а туштыжо чойн пушко-влак шыдын койын шогат; тошто семынак штурманский унтер-офицер телеграфын вышкыж гыч француз-влакым, нунын батарейыштым, палаткыштым, ужар курыкышто эртыше колонным, траншейлаште коклан лекше шикшым пуч дене онча; тӱнян тӱрлӧ велже гыч тӱрлӧ-тӱрлӧ еҥ, тулечат шуко тӱрлӧ шонымаш дене, тиде шучко верыш тошто семымак алал кумылын толаш тыршат..
Мом дипломат-влак ыштен шуктен огытыл, тудо пашам тар дене, вӱр деке шукташ ок лий.
Мыйын вуйышкем чӱчкыдынак тыгай ӧрыктарыше шонымаш толын пура: кредалше ик эл весыжлан кажне армий гыч ик салтакым ойырен колташ келша гын, мо лиеш ыле? Тыгай шонымаш ӧрыктарышанла чучеш, но молан тудым шукташ огыл? Вара весым, кажне эл гыч вара кумшым, нылымшым, кажне армийыште ик салтак гыч кодмешке тыге колтылаш (армий-влакше тӧр виян лийшаш улыт, кугыт шотышто веле огыл, качестве шотыштат икгай лийшаш улыт). Тунам, чынак иктаж могай сложный политический паша лиеш гын, тудым ушан еҥ-влакын ушан представительышт коклаште кредалмашеш рашемдаш логалеш гын, тек нине кок салтак ваш кредалыт ыле — иктыже олам авырен налаш тыршыже, а весыже тудым аралыже ыле.
Тыге кутыркалымаш ваш налдымыла гына коеш, но тиде чын. Чынжымак, союзник-влакын ик еҥышт ваштареш кредалш<