Зенгияр, кукупIдин цуьквер

ЛУКЬМАН АСЛАНОВ

 

ДАРМАНАР КВАЙ НАБАТАТРИН СИРЕР

 

/ Фитотерапевт духтурдин меслятар /

 

Ктаб педагогикадин илимрин кандидат, доцент Имам Асланован редакциядик кваз гьазурнава.

 

СИФТЕ ГАФ

 

И ктаб за зи багъри халкьдиз бахшзава.

ЯхцIур йис идалай вилик за Дагъустандин медицинадин институт куьтягьна. Гьа йикъалай къедалди за ара датIана духтурвиле терапевт, хирург, дерма­толог, инфекционист, рентгенелог яз кIвалахна. Гьа са вахтунда за дарманар квай набататрин сирерни чириз хьана. Им медицинадин са хел я, вични инсанрик акатзавай азарар хкудун патал еке мумкинвилер авай.

Чи ватан Дагъладин уьлкве дарманар квай набататрин рекьяй дуьньяда виридалайни девлетлу уьлквейрикай сад я. Дагьустанда гьуьлелай эгечIна, цавун аршдиз хкаж хьанвай дагъларин такабурлу кукIушрив кьван экIя хьанвай гуьлчимен тIулара, ван ацалтна авахьзавай вацIарин дерейра фарашдиз экъечIзавай дарманар квай набататар михьи шагьвардал кьакьан жезва. Абурун дувулри герек кьван дарманар чпин тандиз чIугвазва. Гьавиляй чи дагълара авай набататрин ери гзаф девлетлуди, азарар сагъарун патал еке мумкинвилер авайди я.

Дарманар квай набататрикай гзафбур чи лап къваларив гва, амма чаз абур азарар сагъарун патал гьикI ишлемишдатIа, гьим гьи азардин дарман ятIа, гьикI ва мус кIватIдатIа, абурукай дарман гьикI гьазурна кIандатIа чизвач. Гьа и крар вири лазим тирвал чир хьун патал за квез ингье и меслятарни къалурзава.

Зи эвелижи меслят. Эгер квез дарманар квай набататар са тIулалай ва я маса чкадилай жагъайтIа, гзаф мукъаятдаказ, вири терг тавуна, тIебиатдиз зиян тежедайвал, абурукай гзафбур гележегдани амукьдайвал кIватIна кIанда.

Эгер куьне тарарилай инияр, вакIан кIирияр ва маса емишар атIузватIа, абурукай нуькIверизни тур, вири атIумир.

Зи кьвед лагьай меслят. Набататар куьчедал гьалтай са ни ятIани лагьайвал ишлемишмир. Пешекарди гьикI меслят къалурзаватIа, гьакI ая, куьз лагьайтIа бязи набататрик зегьерни ква. Са ни ятIани лагьайвал ишлемишайтIа, азарлудаз еке зиян жеда. Дарманар квай набататрин сирер чидай пешекарди квез абур гьикI кьурурдатIа, гьихьтин шартIара абур хуьдатIа, дарманар гьикI гьазурдатIа, абур ни ва йикъа шумуд сеферда гьикьван хъвана кIандатIа вири дуьздаказ лугьуда.

Пуд лагьай меслят. Набататдин арада ахьтинбурни ава хьи, абур тийижиз ишлемишайтIа, гьасятда азарлудал агъургъан акьалтда. А набататрикай гьазурай дарманарни итимриз ва дишегьлийриз са жуьреда ва са кьадарда кьабулдай ихтияр авач: итимринни дишегьлийрин беденар жуьреба-жуьре яратмишнава, гьавиляй абурун беденра кьиле физвай процеесарни сад туш. Идалайни гъейри абурун яш, дармандин кьадар, сагъар хъувунин къайдаярни жуьреба-жуьре я. Яшар хьанвайбур патал жегьилриз тайинарзавай хьтин набататар ишлемишзавач.

Кьуд лагьай меслят. Адет яз, са азарлу касдик маса азарарни жезва. Абурукай виридалайни кьилин азар гьихьтинди ятIа, гьам сифте сагъар хъувун лазим я. Гьа азар сагъар хъийидайла, муькуь азарар гужлу тахьун патал серенжемар кьабулна кIанда. Кьабулзавай набататдин дарман гьикI ишлемишдатIа чир тахьайтIа, адакай хийир ваъ, зиян жеда. Мисал патал къачун чна чIутран цуьк (ромашка). Аптекра маса гузвай чIутран цуьквер 30 азардин дарман я. Абуру­кай гьазурнавай дарманри хирер фад сагъар хъийиз, яру хьанвай дакIур чкайриз, агъургъандиз акси яз, тIарзавай чкайриз секин хъхьун патал ва маса аза­рар сагъар хъийиз куьмекда. Ам гьакьван менфятлу набатат я. Адахъ 13 жинсиннн жуьреяр ава, амма абурукай анжах кьве жуьрединбуру куьмекзава: аптекра маса гузва. Базарда кьилдин инсанри маса гузвай чIутран цуьквер къачуна виже къведач, абуру пул патал гьихьтинбур хьайитIани кIватIиз маса гузва. Гьелбетда, ахьтин чIутран цуькверикай азарлуйриз са хийирни жедач, акси яз, зиян жеда.

Вад лагьай меслят. Дарманар квай набататрикай хийир хьун патал абур кIватIдай вахтни хъсандиз чир хьана кIанда. Эфир квай набабатар, месела.пакаман сятдин кIуьдалай цIусадалди кIватIда. И сятера абуру биоактивный шейэр гужлудаказ чпин тандик кутада. Ахьтин набататарни ава хьи, абур йиса анжах тек са юкъуз ишлемишиз жеда, ахпа абурун таъсир квахьзава. Эгер набататрин и сирер чир тахьайтIа, абурукай азарлуйриз куьмек жедач.

Ругуд лагьай меслят. КIватIзавай набататар гьикI кьурурдатIа чир хьана кIанда. Бязибуру набататар ракъинин нурарик кьурурда. Им эсиллагь виже къведай кар туш: акI кьурурайла, набататрик квай микроэлементар, ферментар, витаминар чкIида, пуч жеда, чIур жеда, абурукай хийир амукьдач. Набататар кьурурун - им кьилдин технология я. Гьавиляй кьурурнавай набататар куьлуь ийидай, атIудай жуьрени чир хьана кIанда. Месела, дувулар 0,1 мм-дин, пешер 0,3 мм-дин гъвечIибур хьун герек я.

Ирид лагьай меслят. Чи лезги районра гзафбуру гьелбеяр лугьудай хуш атирдин ни галай цуьквер хуквадин, ратарин азарар сагъарун патал ишлемишзава, абур квай чай авуна хъвазва. Амма са кар чизвач: гьелбеяр гзаф ва галаз-галаз ишлемишуни итимрин цварадин органрин кIвалах зайифарда. Гьелбеяр гзаф къуватлу дарман я, ада инсан гзаф азаррикай азадда, дуьздаказ анжах ишлемишайтIа.

Муьжуьд лагьай меслят. Чумалрин пешери набат (диабет) азар квайбуруз хъсандиз куьмекда. А пешерни чумал тара цуьк акъудзавай чIавуз кIватIна кIанда. ЦIирицIар цварадин рекьер азарлу хьайила ишлемишда. Амма цварадин рекьер гзаф азарлу тир чIавуз абур ишлемишна виже къведач. Са мисал мад гъин: некIедхъач къачун чна. Адан дувулри цварадин рекьер, туькьуьлдин куркур (кисе) ва хуквадинни ратарин азарар сагъар хъийида. Са набататдик гьикь­ван дарманар кватIа аку! Амма адан дувулар дарман хьун патал гьазурдай саягъ чир тахьайтIа, куьмек гудач. Дувулар зулухъ хкудна, хъсандиз чуьхуьда. Ахпа абур серин шагьвар квай чкадик хуьда. Гьа и жуьреда гьазур тавуртIа, дувулривай лазим тирвал менфят гуз жедач.

КIуьд лагьай меслят. Чи реепубликада авай дарманар квай набататри инсанар азардикай сагъаруниз екез куьмек гузва. Месела, чIутран цуьквер хуквада хер хьайила ишлемишзава. Абурукай авунвай дарман хупI ийиз хъвана кIанда. Гьа са вахтунда къаткана, беден гагь са къвалахъ, гагь муькуь къвалахъ элкъуьриз хьайнтIа, хъванвай дарман хуквадин вири чкайрив агакьда, идани азар фад хкуддай мумкинвал гуда.

ЦIуд лагьай меслят. Гьар са азардиз тIебиатди дарманар квай набататарни гьазурнава. Абур чи къваларив гва, амма чаз абур чизвач. Лугьун лазим я хьи, чи уьлкведа дарманар квай хъчар ишлемишдай адет авач. Дагъустандин гзаф хуьрера абур ишлемишзава, гьайиф хьи, и чIавуз гзаф фикир анжах а набататрин атирдизни абурухъ галай хуш дадуниз гузва, квай дарманриз ва абур дуьздаказ гьазуруниз ваъ.

Дарманар квай шейэрикай гьалимаяр, мижеяр, ширеяр, дарманар ийидайвал чир хьунихъ еке метлеб ава. Набататрин са пай агъу квайбур я. Гьавиляй, дарман гьазурдайла, кутазвай затIарин кьадар дуьздаказ алцумна кутун кьилин шартI я. Абур ишлемишдайлани, гьикьван вахтунда ишлемишун лазим ятIа, чир хьана кIанда. Месела, дамардпеш, тIенгир, пурнияр, чIутрацуьквер, тысячелистник яргъал вахтунда ишлемишдайбур я. Азарлудан беден абурухъ галаз пуд-вад йикъалай вердиш жезва. ЧIулав кьалар, пурнияр, инжи векь, къартукьар (къанжукьар) ара гуз ишлемишна кIанда. Амма и дарманар чи азарлуйри гьикI ишлемишзава? Я кьадар, я вахт гьисаба такьуна, какатайвал. Гьавиляй абуруз хийирни гузвач. Абур кар чидай пешекарди меслят къалурзавайвал ишлемишна кIанда.

Заз зи халкь сагъламди, бахтлуди хьана кIанзава. Гьавиляй за гьар йисуз гатфарилай лап зулун эхирдалди Дагъустандин дагъларани дерейра дарманар квай набататар жагъурун патал сейр ийизва. Захъ тIебиатдал рикI алай дустарни ава. Абурукай заз зи имидин хва Гуьлбала ва чи кIеви дуст Абдул къалуриз кIанзава. Чун гьар сеферда 300-400 километрдин мензилдиз яхдиз фида. Наба­татарни чна экологиядин рекьяй михьи чкайрай кIватIзава. И жигьетдай чаз виридаланнн Кьурагь райондин гуьлчимен дагъларай гзаф набататар жагьизва. Анай чун Ахцегь райондин дагълариз экъечIда, анрайни герек набататар кIватIна, Хкемиз эхвичIда. Ана чи вахар дуланмиш жезва. Чна кIватIнавай набататар абуру чпин кIвалера кьурурзава ва ахпа зал рахкурзава.Хкема гзаф тарифлу вакIан кIирияр (облепиха), мертер (барбарис) ва маса менфятлу набататарни ава. Абур кIватIдайла, чаз еке куьмек чи хтул Бегимагъадини гузва.

Экологиядин рекьяй виридалайни михьи район КцIарин вини кьил - Шагьдагъ я. Гьар йисуз за анай гзаф къиметлу, маса чкайра авачир набататар гъизва, абурни Худат районда дуланмиш жезвай зи вах Саимата кьурурна, зал рахкурзава. Зав Шагь дагъдин ценеривай са чкадилай гьич санайни жагъин тийидай хьтин къизилгуьлдин жегъре рангунин тысячелистник тIвар алай набатат жагъана. Гила за, аниз гьар йисуз физ, и гзаф менфятлу набатат гъизва. Ада маса дарманри куьмек тийидай гинекологиядин (дишегьлийриз жедай фибро­миом) азар сагъариз куьмек гузва. За и набататдикай авур дарманди гзаф азарлуяр, операция тавуна, сагъар хъувуниз куьмекна. Гьар сеферда жува гьазурай дарманри азарлуйрин гьал хъсанар хъувуна акурла, зун кьадарсуз шад жезва, жуван халкьдиз ийизвай къуллугъди хъсан нетижаяр гузвайдахъ зун кIевелай инанмишарзава.

Гила за квез дарманар квай набататар гьикI ишлемишна кIандатIа, гьадакай гегьенш суьгьбет ийида.

 

 

КЬИЛЕР:

 

1. ЧIутрацуьк (ромашка лекарственная)

2. ЧIулавкьалар (душица обыкновенная)

3. Гьелбеяр, вишсебеб (зверобой продырявленный)

1. НекIедхъач (одуванчик)
2. Гъетрецуьк, матIан (чистотел)
3. ТIенгирар (мать-и-мачеха)
4. Зенгияр, кукупIдин цуьквер (первоцвет)
5. Тамун некьияр, пIатIасар (земляника лесная)
6. Дамардпеш, жидвел (подорожник)
7. Темезхан (пастушья сумка)
8. ЦIантарар, кьуртухъар, къанжукьар (чабрец, тимьян ползучий)
9. Биян (солодка голая)
10. Ругъунар (марена красильная)
11. КукупIдин накъвар (ятрышник пятнистый)
12. Календула (ноготки)
13. ДуркIунрин чай
14. Паркьул, пенкьв (лопух большой)
15. Явакьан (пустырник сердечный)
16. Ткъар, такунар (донник лекарственный)
17. Деведин цацар (верблюжья колючка)
18. Аир обыкновенный
19. Пурнияр (мята перечная)
20. Яру инияр (боярышник кровавокрасный)
21. Мертер (барбарис обыкновенный)
22. Шарчикьалар (тысячелистник)
23. Терефул (хмель обыкновенный)
24. Верг (крапива двудомная)
25. БалкIандин тум (вакIан канаб)
26. Валерьяна (лекарственная)
27. Девясил (кьакьан)
28. СеркIвер (бузина черная)
29. Василек (синий)

33. Золототысячник малый (шемданцуьк)

1. Верхь, верхьи тар (береза повислая)
2. ЧIухлумпIар (калина обыкновенная)
3. Йигияр (облепиха крупшновидная)
4. Явшан (полынь горькая)
5. ЖикIияр (шиповник)
6. ЦIегьрекрчар (череда трехраздельная)
7. Мачвар (астрагал) (ва я менжер)

41. БатIраяр (спорыш)

42. Кирказон ломоносовидный

1. Пудпеш (вахта трехлистная)

44. ТупIутIфяр (стальник полевой

1. Инжи (клевер луговой)
2. ГьажикIа (кукуруза)
3. Кипрей узколистный
4. Къалчамаг (омела белая)
5. Къулах (бессмертник песчаный, цмин)
6. Шалфей лекарственный

ДАРМАНАР КВАЙ НАБАТАТАР ВА АБУР ИШЛЕМИШДАЙ КЪАЙДАЯР

 

ЧIутрацуьк

(Ромашка)

 

 

 

ЧIутран цуьквер са йисан векьин хъач я, тандал гзаф хилер жеда. Адан кьакьанвал 35 сантиметрдив агакьда. Вични тIулара, бустанра, кIвалерин къваларив экъечIда. Ам Россияда, Дагьустанда, Кавказда, РагъакIидай патан Сибирда, РагъэкъечIдай патан Сибирда, Юкьван Азияда, Дальний Востокда гьалтда. ЧIутран цуькверихъ гзаф жуьреяр ава, амма азарлуяр сагъар хъувун патал абурукай кьве жуьрединбур ишлемишзава: аптекдин чIутран цуьквер ва хъсан атирлу ни къведай, мецер галачир чIутран цуьквер.

И кьве жуьре муькуьбурулай квелди тафаватлу жезва?

Дарманар квай чIутран цуькве­рихъ алкIай цуьквер жеда ва абур атIайла, танда бушлух къен жеда. Муькуь чIутран цуькверихъ ихьтин кьетIенвал авач, абурун танар битавбур я.

Дарманар квай чIутран цуьквер ишлемишун патал абур цуьк акъуднавай чIавуз кIватIна кIанда, чебни лап сифте цуьк ахъайнавай арада. Дарман патал ишлемишдайбурни абурун цуьквер я, кIватIдай вахтни май, июль варцар. КIватIдай цуьквер хъен квай чкада, сериндик кьурурда, я туштIа, кьилди туькIуьрнавай сушилкайра 35-40 градусдин чимивал аваз.

Кьурурна гьазур хьанвай цуьквер кIускIусна куьлуь ийида. Ахпа абурукай шире (настой) гьазурда: са тIуруна авай цуьквер, са истикан истиканни зур кьван яд цана, гьадак кутада. Ахда ам шир алай къапуна, винелай къалпагъдалди кIевна, вад декьикьада зайиф цIал ргада. Адалай кьулухъ са сятда алцифдалди кядач. Ахпа а миже жунадай, суьзекдай куьзда. Дарман гьазур я, ишлемишайтIа жеда. Хъвадай кьадарни ихьтинди я: истикандин къене авай мижедин пуд паюникай са пай йикъа пуд сеферда хъвада, вични хуьрек недалди зур сят виликамаз, я туштIа, хуьрек тIуьрдалай кьулухъ са сятинилай. Гьа икI чIутран цуькверин дарман ара датIана пуд гьафтеда ишлемишда. Эгер герек хьайитIа, мадни давам хъувуна кIанда. И дармандин таъсир гьихьтинди жеда?

 

ЧIутран цуькверин дарманди:

незвай хуьрек цIурурдай органриз куьмек гуда,

туькьуьл (ахцегь нугъатдалди чIук) авай куркурдив (киседив) хъсандиз кIвалахиз тада, тIуьр затIар ратара цуру хьана, чIирчIир акъатдайла, сагъар хъийиз куьмекда

ратарал таб акьалтай вахтара (спазмы) таб алудиз,

хъсандиз нефес къачуниз куьмекда,

рикIин кIвалах гуьнгуьна хутада,

кьилин мефтIедиз физвай дамар гьяркьуь ийида,

регенерацидин, яни арадал къвезвай, артух жезвай азардиз кьецI гуда.

 

ЧIутран цуькверикай гьазурзавай дарманрихъ ихьтин хъсан терефарни ава:

абуру дакIвазвай чкайриз акси таъсир гуниз,

тIазвай чкайрин тIарвал квадаруниз,

туькьуьл авай киседа туькьуьл акъудуниз,

хуралай балгъан регьятдиз алатуниз,

хер хьанвай чкадай иви атун акъвазаруниз куьмекда,

къен ракъурдай дарман язни ишлемишзава,

беденда гьекь гужлуз акъатуниз,

агъургъан арадал татун патал,

бедендик фул акатдайла, зурзун акатдайла,

бязи органрал таб акьалтдайла, ам алудиз куьмекда,

секинардай таъсирни ийида.

 

ЧIутран цуькверикай ийизвай дарманри ихьтин азарризни куьмек гуда:

хуквадинни ратарин кIвалах зайиф хьайила;

чIулав лекьин кIвалахни туькьуьл авай киседин кIвалах къайдадикай хкатайла,

дуркIунрин азар,

нервияр чIур хьайила,

кпулдин азар галукьайла,

бязи чкаяр дакIурла,

хамунин азарар арадал атайла,

нефес чIугвадай органар азарлу хьайила,

бубасилдин (кесмедин) азар арадал атайла,

туьтер тIадай хума (ангина) галукьайла,

дуьз рад азарлу хьайила ва икI мад.

 

ЧIутран цуьквер гегьеншдиз косметологияда ишлемишзава. Абурукай дарманар квай ятар, дармандай кьежирна эцигдай примочкаяр, беден, чин гуьрчегарун патал мацар, косметикадин мурк, юмшагъ, цIалцIам хьун патан чиниз, гъилериз ядай мацар, чIарарин ранг къизилдинди, хам назикди хьун патал кремар гьазурзава.

 

Къене хер жедай азар галукь тавун патал гатфариз ва зулуз цуькве­рин къуьруьгъуьм яд ичIи рикIелай (ичIи руфунал) 30 декьикьада хупI ийиз хъвайитIа, ахпа, гамунал ярх хьана, са шумудра бедендиз пад гайитIа, вични пуд гьафтеда, инсан а азардикай азад жеда.

Америкадани Англияда вири хизанри ксудалди чIутран цуьквер квай чай хъвада, ада ахвар секинди ва хъсанди ийида. Литвада аялриз некни чIутран цуьквер квай чай гуда ида аялрин зигьин, рикIел аламукьунин бажарагълувал хъсанарда.

Секинардай чайдин рецепт: чIутран цуьквер, валерианадин стIал, са тIурунавай пурнияр, эферар, фенхелдин (финхуа) емишар ибур вири са кьадарда аваз кутуна, са тIурунавайди са истиканда авай цик вегьена, чай ийида. Ихь­тин чай пакамахъ ва нянихъ хъвада.

Туькьуьлдин куркурда (киседа) къванер хьайила: чIутран цуьквер, са тIурунавай пурнияр, гьакьван мелиса – ибур вири са кьадарда аваз са тIурунавайди са истикан ргар це, чайдик какадарна, хуьрек недалди вилик 23 сеферда гьар юкъуз хъвада.

Бубасилдин (кесме) азар галукьайла:чIутран цуьквер, мегъуьн стIалар, кушдин (лен), канабдин фин (тум) ибур вири са кьадарда аваз какадарна, са тIурунавайди са истикан ргар це чай ийида, ам къапуна туна, бугьада 10 декьикьада ргада. Ахпа 2 сятда кядач. Адалай кьулухъ ам жунадай, я туштIа, суьзекдай куьзда. Дарман гьазур я, ам хуьрек недалди гьар юкъуз пуд сеферда хъвада, вични истикандин пуд паюникай са пай.

Кьеняй газ акъуддай ветрогонный дармандин рецепт:

ЧIутран цуьквер, чIулав кьалар, эферар вири са кьадарда кака­дарна, кьве тIурунавайди кьве истиканда жедай кьван ргар це миже гьазурда. Ахпа гьар юкъуз кьве сеферда са истиканда авай кьванди хъвада.

ЧIутран цуькверин миже хъван тийидай, яни къецепатан азарриз акси яз ишлемишдайла, адан кьадар кьве сеферда артух жезва (кьве тIурунавайди са истикан це гьазурда).

ЧIутран цуькверин ни кьиферивай эхиз жедач.

 

ЧIулавкьалар

(Душица обыкновенная)

 

 

ЧIулав кьалар гзаф йисарин хъач я, тандал жедай вичин хилерни гуьрчег цуьквери кьуна жеда. Адан дувуларни гзаф хилерикай ибаратбур я. ЧIулав кьаларин (бязибуру къарачиперни лугьуда) кьакьанвал 30-90 сантиметрдив агакьда. Абуру цуьквер июндиз июлдиз акъудда. Гьа и вахтунда абур кIватIна, серин чкада кьурурда. КIватIни абурун вини паяр ийида.

ЧIулав кьалар чуьллерин тIулара, кулкус квай чкайрин къваларив, тамарин арайрай, векь квай ачух майданра, экъечIда.

ЧIулав кьаларикай гьазурзавай дарманри мефтIедин кIвалах секинаруниз куьмекда, незвай хуьрек иливарун патал, ам физвай чкайрин кIвалах къуватлу авуниз, нефес чIугвадай органрин кIвалах хъсанаруниз, ратарай физвай недай-хъвадай затIар вахт-вахтунда ракъуруниз куьмекда, дишегьлийрин аялдин кIвалин (маткадин) цIалцIам мускулатура куьруь ийида, азарлудаз регьят жеда.

ЧIулав кьаларик квай эфирдин ягъди туькьуьл авай куркурдай (киседай) туькьуьл регьятдиз акъатуниз, танин тIвар алай ягьди иви лахта авуниз ва тIазвай чкаяр дакIур тавуниз, ментол ягъдини туьтуьнай балгьан регьятдиз акъатуниз куьмекда.

ЧIулав кьалар хуквадинни ратарин кIвалах хъсанарунизни, яцIу ратар сагъсуз хьайила, абур сагъар хъувунизни, жигерар нефес къачудай чкадихъ галкIурзавай турбаяр - бронхияр азарлу хьайилани, абур сагъар хъувуниз куьмекдай дарман я.

ЧIулав кьалари къен (руфун) кIеви хьайилани, руфун дакIвадайлани, и азаррикай инсан азад ийида. Абуру кьуру уьгьуьяр акатайлани, бронхияр азарлу хьайила­ни, сагъар хъийиз куьмекда.

ЧIулав кьалари инсандиз ивидин давление хкаж хьайи чIавузни, иви физвай дамар, чIулав лекь, дуркIунар азарлу хьайилани, гьакIни инсандик чIур жедай азар акатайлани куьмекда, инсан ахьтин азардикай азадда.

ЧIулав. кьалар туьд-туьтуьх азарлу хьайилани ишлемишда, абурукай гьазурнавай дарман сивера, туьтуьна экъуьриз, экъичда.

ЧIулав кьаларин ягъ одеколонар, запунар, пастаяр, помадаяр, атирдин ни галай маса шейэр туькIуьрдайлани гегьеншдиз ишлемишзава.

 

ЧIулав кьалар ишлемишун къадагъа ийизва: руфунал залан дишегьлийриз, хуквада хер авайбуруз, ивидин давление агьуз аватнавай азарлуйриз, хуквада цурувал (кислотность) хкаж хьанвайбуруз.

 

РЕЦЕПТАР:

 

Туьтуьнай балгьан регьятдиз акъуддай дарман: чIулав кьалар са пай, алтейдин стIалар, тIенгир кьве пай.
Дарман гьазурдай кьадар: са тIурунавайди са истиканда авай кьван цик кутада. Йикъа 4 сеферда ам хъвада.

Ратарал таб акьалтдай азарди руфун дакIурдайла: чIулав кьа­лар ва чIутран цуьквер барабардаказ кутуна, са тIурунавайди истиканни зур це гьазурда. Ахпа са истиканда авай кьван цин пудакай кьве пай пакамахъ ва нянихъ хъвада.

 

ЧIулав кьалар рагъакIидай патан уьлквейра хуьрекрин дад хъсан хьун патал гегьеншдиз ишлемишзава. Месела, а уьлквейра чIулав кьалар квай къайгъанах лезетлу зериф багьа недай хуьрек яз гьисабзава.

ЧIулав кьаларин цуьквер сар, гъалар жегьре яру ранг алайбур авун патални ишлемишзава. ЧIулав кьаларин пешер ширин туьнт спирт квай ички гьазурдай эрекьрин карханайра ишлемишзава.

Дагъустандин дагълух хуьрера чIулав кьалар тенбекдик кутада, чIугвазвай пIапIрусдин гумадихъ хуш ни хьун патал, абуру гьакIни таб акьалтдай азарни хкудда лугьуда.

 

 

Гьелбеяр, вишсебеб

(зверобой продырявленный)

 

 

Гьелбеяр гзаф дарманар квай гзаф йисарин хъач, вични аламатдин набатат я - 99 азардин дарман. Гьавиляй халкьди адакай рахадайла, икI лугьузва: "Гъуьр квачиз фу тежедайвал, гьелбеяр авачиз гзаф азарар квай инсанарни гьайванар сагъариз хъижедач".

И набататдин тIварни къазахрин гафуникай арадал атанвай "джерибай" хирер сагъар хъийидайди. Халкьди "Зверобой" тIварни гьавиляй ганва хьи, и набататдихъай "вагьши гьайванриз кичIеда". Гьелбеяр тIуьрла, рагъ авай юкъуз вагьшияр агъуламиш жезва: абурун пIузарар, япар, беден дакIвазва ва хъиткьинзава. КIвалин гьайванри гьелбеяр тIуьртIа, абур тадиз мичIи чкадиз гьалда ва хъиткьиннавай чкайриз хьмурдин лемкье гана кIанда.

Ракъиник гьелбеяр кIватIдайла, инсанризни ихьтин таъсир авун, абурун и набататди кун мумкин я. Гьавиляй гьелбейрихъ галаз алакъа авайла, абур ракъиник тахьана кIанда.

Гьелбеяр кIватIдайла, абурун вини кьилер, цуькверни кваз 20-30 сантиметрдин яргъивал аваз атIуда, кьурурни сериндик ийида.

Гьелбейрихъ гзаф жуьреяр ава: кьуд пипIенбур, векъи чIарар алайбур, гуьрчегбур ва мсб. Амма дарманар гзаф квайбуруз «Зверобой про­дырявленный» лугьуда. И тIварни гьавиляй ганва хьи, абурун тандин агъа патахъ галай пешера элкъвей чIулав тIеквенар хьтин чкаяр ава, чпин къерехарни чIулав рангунинбур я. Килигайла, гьавиляй абур тIеквенар авайбур хьиз аквада. Дарманар авун патал кIватIна кIандайбур гьа ихьтин гьеябеяр я.

 

Абурукай дарманар гьазурна ишлемишзава:

туькьуьл куркурдай (киседай) регьятдиз, акъатун,

ивидин дамарар ачухун,

хуквадинни ратарин кIвалах хъсанарун,

цвар регьятдиз фин,

хуквадани ратара таб акьалтдайла, ам алудун,

ивидин дамардин вини къерехар мягькемарун,

дамаррай физвай иви вири бедендиз регьятдиз фин,

инсандин бедендиз гьахьзавай бактерийрихъ галаз женг чIугун патал. И набататдихъ и жигьетдай еке къуват ава.

 

И набататдин дарманар рикIин, жигеррин азарар сагъар хъувун,

кпулдин азар хкудун,

падагра, яни кIвачерин ва гъилерин жалгъайра тIал гьатдай, кпулдиз ухшар авай, азар галукьайла,

бубасилдин азар квайбуруз куьмек патал,

йифиз цвар кьаз тежедайла,

холецистит, яни туькьуьлдин куркурдин,

сивин азарар галукьайла,

кайи чкаяр хъийидайла,

трофический хирер хьайила,

хуквадинни ратарин гьар жуьредин азарар тергун патал ишлемищда.

 

Эгер гьелбеяр кьадардилай артух ва яргъал чIугуна ишемишайтIа, ада азарлуйриз зиянни гуда: чIулав лекьик къал кутада, сиве туькьуьл дад твада, къен (руфун) кIеви ийида, дамарда (артерийрин) давле­ние хкажда, иштягь квадарда, гьакIни ада итимрин эркеквилин кIвалах зайифарда.

 

Гьавиляй гьелбеяр ишлемишдайла, мукъаятлу хьухь, ам герек тир кьадарда ва яргъал чIугун тавуна ишлемишна кIанда. Эгер инсандин ивидин (артериальный) давление гзаф ятIа, къен (руфун) кIеви хьанватIа дишегьлияр кIвачел залан ятIа ахьтинбуруз гьелбеяр ишлемишун къадагъа ийизва..

 

РЕЦЕПТАР:

 

Гастрит, яни руфунин, хуквадин азар квайла, амни гужлудаказ галукьнавай чIавуз: гьелбеярни дамардпеш кьве-кьве пай, тысячелистник (агъзур пеш алай хъач) ва пурнияр са-са пай, эферрин дувулар садни зур какадарда. Ахпа са тIурунавайди кьве истиканда авай кьван ргар циз вегьеда. Ам гьазур хьайила, тIуьн недалди са сятдин ара гана йикъа кьуд сеферда хъвада.

ЧIулав лекь азарлу хьайила: гьелбеяр кьве пай, бессмертник (шуьткьвен тийир цуьк, набататдал кьуру цуьквер яз жеда) пуд пай. Дарман гьазурдайла, са тIурунавайди са истиканни зур ргар цик кутада. Йикъа пуд сеферда хуьрек тIуьрдалай кьулухъ хъвада,

Туькьуьлдин куркур (кисе) сагъсуз хьайила гьелбейрикай дар­ман икI гьазурда: гьелбеяр, некIед хъчадин дувул кьуд пай, чIутран цуьк, бессмертник, вахта кьве-кьве пай. Дарман са тIурунавайди кьве истикан кьван ргар цик кутада. Гьазур хьайила, йикъа кьуд сеферда хуьрек недалди ва кусудайла хъвада, вични гьар сеферда истикандин са пай.

 

 

НекIедхъач

(Одуванчик)

 

НекIед хъач дарман квай гзаф йисарин набатат я. Ам гатфарин сифте кьиляй ва я зулуз кIватIда, чебни адан дувулар. КIватIай дувулар чуьхуьда ва 40-50 градусдин чимивиле кьурурда. Адан тIвар грекрин чIалай атанва. Грекри адаз "тараксис" лугьузва, таржума авурла, вилерин азар лагьай мана ава. НекIед хъчадик цикорий лугьудай хъчарин жинсиник хьиз, вилер сагъар хъийидай дарман ква. НекIед хъчадин мижедалди гъеле Авиценнади вилерал акьалтдай гъетерин азар алуддай. Россияда некIедхъач чIулав лекь ва хуквадин вири азарар сагъар хъийидайла ишлемишдай адет авай.

Дувулрилай гъейри некIед хъча­дин пешерни, хилерни вири ишлемишда. Гатфариз адан пешерикай (таза пешерикай) салатар кагьуяр гьазурда. Сифте а пешерик квай туькьуьлвал хкудун патал кьел квай къайи це твада, ахпа вад декьикьада абур ргада, якIукай, балугьдикай гьазурнавай хуьрекрик.дад хъсанарун патал кутада. Абурукай гьакIни шурпаяр, бузбашар, борщ гьазурда, хъвадай мижеяр ийида.НекIед хъчадин чранвай дувулар цикорийдин дувулрихъ галаз санал кофе гьазурдайлани ишлемишда.

 

НекIедхъчарикай авунвай дарманар ишлемишда:

бедендай гьекь регьятдиз акъудун,

цвар регьятдиз авун,

балгъан регьятдиз акъатун,

агъургъан,

бедендал ифин татун патал,

къен ракъурдай дарман яз,

рикI секинарун,

къене шарар арадал татун патал,

склероздиз акси яз.

 

Идалай гъейри некIед хъчар иштягь ачухарун, хуквадиннн ратарин кIвалах хъсанарун, беденда незвай затIарин дегишвал (обмен) патални ишлемишда.

 

НекIед хъчарин дувулар иштягь ачухардай чай гьазурдайлани, цвар регьятдиз акъатун патал, хуквадизни ратариз гьазурзавай къаришмайрик кутада, абур туькьуьлдин рекьерин дамардин кIвалах хъсанарун патални ишлемишда. Абур таб алудун патал, чIулав лекь ва туькьуьл­дин турба сагъсуз хьайилани ишлемишда.

 

НекIед хъчарин мижеди хурухъ аялар галай дишегьлийрин некни артухарда.

 

НекIед хъчарин дарманар гьакIни кьилди ва маса набататрихъ галаз ишлемишда. Абурукай авур дарманар холецистит, яни туькьуьлдин кисе ва чIулав лекь азарлу хьайила, хуквадин азарар галукьайла, кислотность тIимил, къен кIеви хьайила, еке буьвелар атайла (фурункулар) жендекдал куьлуь тварар пайда хьайила, чинал тIурар акьалтай чIавузни ишлемишда.

Халкьдин медининада некIедхъчарикай иви тIимил тирла, яхун жедайла, кIвачерин ва гъилерин жалгъайра тIал гьатайла (подагра), гьакIни цвар регьятдиз акъатун патални хийир къачуда.

Мукъаят хьухь: некIед хъчарин дарман къен фидайла ишлемишун къадагъа авунва.

 

РЕЦЕПТАР:

 

Са тIурунавай дувулар истиканни зур ргар це туна гьазурда. Зур истикан дарман гьар юкъуз пуд сеферда хуьрек недалди вилик хъвада, вичнн чимизмаз.

Иштягь ачухун патал некIедхъчадин дувул са пай, явшанар (туькьуьл кьалар), тысячелистник кьве кьве пай, са тIурунавайди са истиканда авай кьван це гьазурда. Ахпа кьве тIурунавайди йикъа кьуд сеферда хъвада.

Холециститдин, чIулав лекьин, холангитдин азарар акатайла: некIед хъчадин дувул, иферар, вахта, чIутран цуьквер са са пай, гьелбеяр (зверобой) 2 пай, са тIурунавайди истиканни зур це гьазур­да. Ахпа хуьрек недалди йикъа пуд сеферда хъвада.

Туькьуьлдин киседа къванер хьайила: некIед хъчадин дувул, гьелбеяр 4 пай гьар садакай, чисто­тел, мулдин цуьк (беневша) кьве-кьве пай, гьажибугъдадин чIарар, къуьлуьк жедай чIулав чIуру тварар - суьрме (спорыш) пуд-пуд пай, алтейдин (дидекурквачIдин) емишар кьве пай са тIурунавайди са исти­канда авай кьван це гьазурда. Ахпа гьар юкъуз кьуд сеферда хуь­рек недалди 30 минут амаз хъвада.

Цвар регьятдиз акъуддай дарман: некIедхъчарин дувул, верхи таран пешер, цIирицIар вири барабардаказ какадарда. Са тIурунавайди истиканни зур це туна, гьа­зурда. Ахпа гьар юкъуз пуд сеферда чимизмаз хъвада.

НекIед хъчарикай абурун цуькверикай "вирт" гьазуриз жеда: кьве виш грамм цуькверал 1 литрни зур яд илична ргада, ахпа ам са суткада тада. Ахпа суьзекдай ва я жунадай куьзда, кьве лимон куьлуьдаказ. атIана, абурун миже ва килони зур шекер кутада, зайиф цIал эцигна ргада, явашдиз тIур хуькуьриз, къапуна икьи жедалди.

ИкI гьазурайди банкайра цада ва мягькемдиз кIевда. Вични мичIи ва къайи чкада хвена кIанда. Ихьтин "вирт", мекьи хьана, азарлу хьайила, чайдик кутаз, хъва­да. Ада незвай затIарни хъсандиз иливариз куьмекда.

 

 

Гъетрецуьк, матIан

(Чистотел)

 

 

Гъетрен цуьк гзаф йисарин набатат я. Адан вири органра оранисовый сок ава. Гъетрен цуькведиз грекри "хелидон" лугьузва. Ам чи чIалаз таржума авурла, "чубарук" лагьай манада ава. Дегь замандин грекри акI лугьунин себебни ам тир хьи, и набататди цуьк акъуддай вахтунда чубарукар Грециядиз хкведай, адан цуьквер шуьткьведай чIавуз чубарукар чими уьлквейриз куьч хъижедай..

Урусри и набататдиз "чистотел" лугьузва. И тIварни и набататди хамунин азарар хкудзавайвиляй ганва.

Гъетрен цуьквер майдиз-июндиз, абуру цуьк акъуднавай чIавуз, кIватIда,шагьвар квай, винел къав алай серин утагъда кьурурда. И набатат агъу квайди хьуниз килигна, ам кьурурзавай чкани гьамиша шагьвар авайди хьун лазим я. Дарман патал адан тан, дувулар, мижени ишлемишда.

 

Адакай гьазурзавай дарманар ишлемишда:

таб акьалтдай азар галукьайла,

къен кIеви хьайила,

хамунал куьлуь тварар акьалтдай азар, хамуник квал акатайла,

микробриз акси дарман яз,

хирер фад сагъар хъувун,

бедендин тIарвал секинарун,

цвар регьятдиз акъудун,

туькьуьлдин киседи хъсандиз кIвалахун патал,

хер алай чка кун патал (месела, йод ишлемишдайвал).

Гъетрен цуькверин таза миже ннсандин хамунал, чинал жедай матIар (бородавки), чекмеди чуькьвена, кIвачин тупIарал ва кIвалахуникди гъилерал жедай къабарар,

чиник жедай куьлуь тIехвер-тIветIвелар алудун патал,

кандиломадин, мубаракдин азарар, парадонтоз, буьвелар (фрункул) экъечIайла,

экзема, хуквада полипар хьайила, абур кун патал ишле­мишда.

Ам гьакIни дишегьлийрин вацракьилер лазим къайдада аваз кьиле фин патални ишлемишда.

 

Халкьдин медицинада гъетрен цуьквер ишле­мишда:

хамунин азарар галукьайла,

туь­кьуьлдин кисе сагъсуз хьайила,

хуквадин кIаник квай цIумаруф (панкреатитдин азар) арадал атайла,

хуквада, ратара хер гьатай чIавуз,

хуквада полипар авайла,

ивидин давление хкаж хьайила,

нервийрин азар акатайла.

 

Псориаз азар галукьайла, азарлудаз гзаф чими, кудай циз гъетрен цуькверин гьалима (отвар), 50 % мазни яна, гьа са вахтунда 20 % спирт квай гъетрен цуькверин настойка авуна гуда.

 

Гъетрен цуькверин дарманар кьабулдайла, абур кьадардилай гзаф ишлемишна виже къведач. Эгер кьадарсуз гзаф ишлемишайтIа, агъуламиш хьана, рикI элкъуьн, экъуьчиз кIан хьунни мумкин я.

 

Гьавиляй гъетрен цуькверин дарманар анжах духтурдин меслятдалди ишлемишда, анжах адан гуьзетдик кваз кьабулна кIанда.

 

Туькьуьлдин кисе сагъсуз, къен кIеви, тIарвал секинариз кIан хьайила, дарман икI гьазурда ва ишлемишда: са тIурунавайди истиканни зур це гьазурда ва са истиканда авай дарман гьар юкъуз пуд сеферда хуьрек недалди 20 декьикьа амаз хъвада. Гъет­рен цуькверин миже 30-40 стIал кьве тIурунавай цик какадарда ва гьар юкъуз 23 сеферда хуьрек недалди 20 минут амаз хъвада.

И дарман къадагъа ийизва: чIур жедай азар, бронхиальный астма, рикIин азарар квайбуруз, нервияр азарлубуруз.

 

РЕЦЕПТАР:

 

Туькьуьлдин киседа къванер хьайила: гъетрен цуьквер, суьрме (спорыш), гьажибугъдадин цуькведин туьтуьх, беневша, анисдин емиш ибур вири са-са пай, некIед хъач, гьелбеяр кьве-кьве пай вири какадарна, дарман гьазурда. Ахпа са тIурунавайди истиканни зур це гьазурда. Хуьрек недалди виликамаз гьар юкъуз пуд сеферда зур истиканда авайди хъвада.

Кислотность хкаж хьанвай гастрит квайла: гъетрецуьквер са пай, тысячелистник (агъзур пеш алай набатат), чIутран цуьквер, гьелбеяр кьве-кьве пай вири какадарна, це дарман гьазурда, вични са тIурунавайди са истиканни зур це. Ахпа гьар юкъуз истикандин са паюна авай дарман кьуд сеферда хуьрек недалди вилик хъвада.

 

Гъетрецуькверин чилин винел экъечIзавай пай сариз хъипи ранг гун патални ишлемишда.

Гъетрен цуьквер бустанрани багълара зиянлу гьашаратар тергун па­тални ишлемишда.

 

ТIенгирар

(Мать-и-мачеха)

 

 

ТIенгирар гзаф йисарин набатат я. Латин чIалал "Туссиляго" лугьузва. Чи чIалаз таржума авурла, "уьгьуь чукурун" лагьай чIал я. ТIенгиррин пешерин кIаник пад лацу, винел падин къацу цIалцIамди я.

ТIенгиррин дарман абурун пешерикай ийида, бязи вахтара цуькверни ишлемишда, чебни пешерилай вилик пайда жеда.Сериндик кьурурда.

Вири дуьньяда авайди тIенгиррин анжах са жуьре я. Абурукай ийидай дарманрихъ ихьтин таъсир, къуват ава:

гьекь акъуддай, тIарвал регьятардай, цвар регьятдиз акъуддай, алкIидай, ккIидай, сив ртIадай, таб алуддай, балгъан регьятдиз акъуддай,

иштягь ачухардай, хамунал куьлуь тварар акьалтайла, абур квадардай, хер кIевдай.
ТIенгиррикай гьалима (настой) абурун пешерикай гьазурда.

 

Амни ихьтин азарар галукьайла ишлемишда:

нефесдин органар азарлу хьайила,

тIуьр хуьрек иливарун патал,

чIулав лекь тIа хьайила,

цварадин кIвал сагьсуз хьайила,

гьакIни бедендин къеце пата туьтвер тIадай хума акатайла,

кайи чкайриз куьмекун, регьят хьун патал,

ирин (гъура) квай чкайриз ягъун патал,

экзема акатайла.

 

Эгер чIарар алахьиз, я туштIа, чIарара хъуьр, кан, гецI гьатиз, а чкайрик квал акатиз хьайитIа, вергин, тIенгиррин пешерикайни паркьулдин дувулрикай, барабардаказ какадарна, гьалима (настой) авуна, гьадалди, югъ акадариз кьил чуьхвена кIанда.

ТIенгиррин куьлуьдаказ атIанвай пешерин кIусар, нефес кьадайла, рикIин ва я жигеррин азардикди нефесс дар, нефес къачуз четин хьайила, гьакIни сухвара (сарара) тIал гьатайла, пIапIрус хьиз чIугвада. Ида азарлудин гьал регьятарда.

ТIенгиррин пешер гьакIни бедендиз гьекь акъудун патал чайдикни кутада.

 

Халкьдин медицинада тIенгиррин миже, шекер кутуна, чахотка (верем азар) квайбуруз дарман яз гуда. И миже кьве тIурунавайди са истиканни зур це гьазурда ва гьар юкъуз пуд сеферда недалди виликамаз (са сятдин) истикандин са паюнавайди хъвада.

 

РЕЦЕПТАР:

 

Гьекь акъудун патал: тIенгиррин пешер ва гъулцин таран цуьквер барабардаказ какадарда, са тIурунавайди са истикан кьван це гьазурда. Ахпа гьар юкъуз пуд сеферда истикандин са пай хуьрек недалди хъвада.

Нефес къачудай органар азарлу хьайила: тIенгиррин пешер 4 пай, баянрин (солодкадин) дувул ва дамардпешер пуд-пуд пай какадарна, дарман гьазурда, са тIурунавайди кьве исти­кан кьван ргар це 20 декьикьада тада. Ахпа чимидаказ гьар юкъуз 4 се­ферда хъвада.

 

 

Зенгияр, кукупIдин цуьквер

(Первоцвет)

 

Гатфарин сифте цуьк гзаф йисарин набатат я. Дегь заманрин грекри ам Олимпдин цуьк яз гьисабдай. Абуру адаз "Додекатеон" тIвар ганвай, яни "цIикьвед къвал". Имни акI лагьай гаф тир хьи, инсан кIеве гьатайла, адаз къвал-къвалаз яна акъваздай мумкинвал жеда. Абуру и цуькведихъ сагъар хъийидай еке къуват авайди я лугьуз фикирдай. Гьавиляй грекриз адакай риваятни ава. Адан манани ахьтинди я хьи, гатфарин къизилдин сифте цуьквер и чими гьавадин ракIарар ачухзава, къацу набататриз ва цуьквериз буюр, ша лугьузва.

Дарманар авун патал гатфарин сифте цуькверин пешер, цуьквер ва дувулар ишлемишда.

И набататдин пешерикай недай сал