Экскурсия
Би Папина Арина Хойтобэеын һургуулиин наймадахи ангиин һурагшаб. «Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй…» мүрысѳѳндэ хабааданаб.
Захааминай аймагай Хужар нютагай Гомбоева Бадмасэрэн Бадмаевна 1974 онhоо багшалжа, энэ макет «Угаймни бууса» хэhэн байна.
Уг гарбалаймнай байра hэеы гэр.
Һэеы гэр түхэреэн түхэлтэй, юундэб гэхэдэ, урданай ёhо заншалаар түхэреэн – жаргалтай гэhэн удхатай, тэпхэр – нүгэлтэй гэдэг hэн.
Хоймор талада – бурхангаа тахидаг таhаг. Танай урда Аюуша бурхан. Захааминай аймагай Дутулур нютагта манай худатанда байдаг.
Никулаева Ханда 1914 ондо Захааминай аймагай Модон-Хүл гэhэн газарта түрэhэн юм. Эсэгэнь – Николай, хасаг изагууртан, албан тушаал ехэтэй хүн байhан. Табатайдаа энэ басаган үнэшэржэ, томо болоhон. Олоншье юумэ энэ шудхамал бурхан тухай хѳѳрѳѳгүй, минии абажа ябаhан, нюудагай бурхан гэдэг hэн. Иимэ бурхан үсѳѳн гэжэ ламанарhаа hураглан мэдээбди. Мүнѳѳ Аюуша бурха бага хүбүүн Володиин гэр бүлэ тахижа байдаг.
Аюуша бурхан– ута наһанай бурхан. Энэ бурханда элүүр энхэ ябажа, ута наһа эдлэхые мүргэжэ хандадаг.
Мотортоо мүнхын аршаан баряад, аятайханаар забилан һууна.
Аюуша бурханай ута наһанай “Цэдо” тарни муу муухайда, эльбэ жэльбэдэ диилдэнгүй, элүүр энхэ ябажа, ута наһа, удаан жаргал эдлэхэеэ уншадаг.
Аюуша бурханай тарни: «Ом амараани зиван даеэ суухаа».
Баруун талада – эрэшүүлэй тала. Эндэ абдар, ханзанууд, мориной зэбсэгүүд, номо годли, буу, морин хуур гэхэ мэтэ юумэнүүд байдаг.
Чимитова Дымбрын Балдановна 1898 ондо Захааминай аймагай Сагаан -Мориндо турэhэн байна. 1917 ондо Санагада хадамда гарахадань, абань Зурбын Балдан энэ абдарнуудые хэжэ угэhэн. Энэ абдарнуудынь муноо болотор ури хуугэдынь гэртээ табяад ажаhуудаг.
Угай нангин түүхэ нюуһан
Урайни абдараа уудалжа,
Элинсэгэймнай дамжуулһан
Эд зөөридэ ойронь хүрэе!
Энэ Натуушха –пороховница.
Натуушха хоёр түхэреэн модоор хэгдэһэн, гүйхэн жаахан табагууд шэнги, эрмэгээрээ түмэрѳѳр барюулжа татууланхай, нарин хоолойтой, хабгагынь буугай шабха шэнги – эдэнь баһал түмэрѳѳр бүтээгдэнхэй. Хоёр таладаа шэхэтэй, тэрээндэнь арһан һуур уяатай. Һууртань арһаар хэгдэһэн туулмаг – буугай зэмсэгэй гэр. Тэрээн соо дариин модон нюдүүр, модон халба, түмэр зэмсэгэй нэрынь мэдэнэгүйбди.
Минии 5-дахи үе хулинсаг эжы Жамбалай Балма мянга найман зуун ерэн нэгэн оной, залуу наhандаа баян айлай Дамба хүбүүнэйнь hамганиин болоо.
Эрхэтэнэй дайнай үедэ Дамба баабайтан үбэлжѳѳндѳѳ нэгэ хэды айлнуудаар байдаг байгаа. Тэрэ үедэ улаантан, сагаантан засагаа буляалдан, хүн зондо амар заяа үзүүлдэггүй байгаа.
Гэнтэ улаантан орожо ерэхэдээ, мяха, орооhо, тоhо, мори абаад, хэдые абаһанаа данса саарhанда бэшээд орхидог hэн.
Тиигээд, нэгэ хэды саг болоод, сагаантан бии болохо. Байhан үлэhэн юумыень хуу хамажа абаад лэ ябашаха. Саарhанhаа байха амиды үлэhэмнай болоо гэжэ, бурхандаа зальбаран үлэдэг һэн.
Тиигэбэшье, Дамба баабаймнай сахюур буугаа ой соо нюужа, һэмээхэн агнажа, олоhон олзоёо буусынгаа үрхэтэндэ хубаажа, урданайнгаа ёhо гуримаа алдангүй байдаг бэлэй.
Нэгэтэ натуушхаа асаржа, дари хэхэ үедэ сагаантанууд ерэбэ гэжэ дуулдаад, булта гэр бараагаа хаяад, даб дээрээ хэрэгтэй юумээ абаад, тэрьелжэ ябаhан. Һүүлдэ Дамба баабай нюуhан газартаа ошожо, сахюур буугаа бэдэрээд олоогүй, гансал натуушханиин үлэнхэй гэжэ хулинсаг Балма эжы минии нагаса эжыдэ хѳѳрэһэн байна.
Зүүн талада эхэнэр хүнэй тала, юундэб гэхэдэ, эндэ амhарта, гал тогооной юумэнүүд, үлгы г.м. байдаг.
Модоор тоhо хээд байха хYнэг (Раднаев Лубсан Мандалаевич 1905 оной Захааминай аймагай Борто нютагта тYрэhэн юм)
Тунгэрэг - замбаа хадагалаад байхада hайн шииг татахагуй.
Галданова Жама Цыреновна 1920 ондо турэhэн, тунгэрэг наринаар абаад ябаhан, муноо зээ басаган Янжима абаад байна.
Уур мунса: манай гэртэ уур мунса эртэ урдын сагhаа хойшо байдаг-гэжэ минии нагаса эжы Сэсэгма хэлэдэг. Һая болотор энэ уур мунса соогоо ногоон сайгаа бутаруулаад, эдеэшүүлжэ уудаг байгаа. Тибһэ, мойһо суглуулжа хатаагаад, нюдѳѳд, зѳѳхэйдэ худхажа, үрмэ болгодог байгаа.
Тэрээнһээ гадна элдэб ургамал хатаажа, бэеэ аргалгада хэрэглэдэг һэн. Жэшээнь: нагаса эжымни бальжин гарма гэжэ сэсэг хатаагаад, нюдѳѳд, санзай ууюулдаг байгаа, үшѳѳ тиихэдэ, хоолойн үбэдхэдэ, булхахада һайн гэжэ хѳѳрѳѳ һэн.
Энэ фото-зураг академик В.А.Обручевой нэрэмжэтэ Хяагтын музей ошожо, танилсажа байхадаа буулгаа һэм. «Сайн зам» байхада, наймаанда гарадаг ногоон ба элдэб сайнууд зураглаатай. Иимэл сай худалдажа абаад, уур мунсаяа хэрэглэдэг байгаа хаш.
Буряадууд ой модотой байгал шадархи дайдада байрлахадаа, гэрнүүдые, элдэб хэрэгсэлнүүдые модоор барижа эхилээ. Тиимын тула,
«Ургажа hууhан модо отолбол, угаа алдаhандал нүгэл хэхэш» гэhэн hургаалнуудые мартангүй ёhо гуримаа сахин, модо hуулгаха заншалтайбди.
Баяртай!
https://youtu.be/LbGqTNRAPNQ энэ ссылкээр замбаа тухай харахада болохо