Чергелиг эртем-шинчилел конферениязынга ажыл.
«Чодураа суурга чурттап чораан Дензин Кара-кыс Донгаковнаның
Чогаадыкчы ажыл-ижи
база ооң шүлүктериниң кыска сайгарылгазы».
Ажылдыкылган: Шагаан-Арыгныӊ №2 школазыныӊ 10 «в» клазыныңѳѳреникчизиКырлыг-КараАялга.
Удуртукчубашкызы:Дензин Сайзана Крылововна,
Англи дыл башкызы.
Шагаан-Арыг -2018
Планы:
Киирилде
1-ги эге. Дензин Кара-кыс Донгаковнаның допчу намдары.
2-ги эге. «База бир час» деп шүлүктер номунуӊ сайгарылгазы.
Түӊнел
Ажыглаан литература
Киирилде
Улуг-Хем кожууннуң дыка чараш суурларынын бирээзи Чодураа суур. Тайга эдээнде туттунган суур. Бо суурда 670 хире чон чурттап чоруур. Бодуун, дузааргак, биче-сеткилдиг Донгактар чурту. Донгактарнын аразында кандыг кижи чок дээр. Янзы-бүрү талантыларлыг кижилер бо бичии суурдан эңдере унген-не болгай. Бистиң Чазак Баштаңы Шолбан Кара-оол, чогаалчывыс Кара-оол Натпий-оол, ыраажывыс Вероника Чооду, улусчу педагогика эртемдени Галина Сундуй, Чааты ортумак школазынын адын тывысканы улуг эртемденивис Шактаржык Калгажык дээш оон-даа оске кижилер бар. Бис бо ажылывыста база Чодураа суурга чурттап чораан хоочун шулукчу башкы Дензин Кара-кыс Донгаковнаның дугайында ажылды силерге таныштырар-дыр бис.
Чон аразында эки дирткен башкылар хөй. Ынчалза-даа тывынгыр, сагынгыр чогаадыкчы салым-чаяан кижи бүрүзүнге таварышпас. Башкы кижиниӊ ажылы сөглеп четпес ачы-буянныг. Ооӊ чымыштыг ажыл-ижин, буянныг чараш сеткилин, өөреникчилерге сагыш човангырын, кичээнгейлиин, мерген угаанныын магадавас арга чок.
«База бир час» деп шүлүктер номунуӊ автору, Тываныӊ Чогаалчылар Эвилелиниӊ кежигүнү, хоочун тыва дыл, чогаал башкызы, «Эне-Сөзү», «Шын», «Улуг-Хем» солуннарыныӊ доктаамал бижикчизи, Чодураа суур чурттуг башкы -Дензин Кара-кыс Донгаковна. Хундулуг башкы дириг чораан назынында аныяк салгалды төрээн дылынга, тыва чаӊчылдарга база поэзияга ынакшылды, хүндүткелди сиӊирип, ѳѳредип чораан.
Ажылдыӊ чугулазы (актуалдыы):
Дензин К.Д. бижээни шүлүктериниӊ чыындызы чырыкче үнген-даа болза, шинчилеттинмээн. Ынчангаш бердинген чыындыда кирген чогаалдарны сайгарып, өзүп орар салгалдарга ооредип, башкыны таныштырып чедирерин чугуладеп барымдаалап көрген бис.
Шинчилел ажылыныӊ сорулгазы:
Шүлүкчү башкы чораан хүндүлүг киживистиң чогаадыкчы намдарынаныяк-өскенге таныштырып, шүлүктериниӊ утказы болгаш уран-чечен дылын, тургузуун сайгарар сорулганы салган бис.
Салдынган сорулганы чедип алыры-биле дараазында ажылдарны кылып чоруткан бис.
· Дензин Кара-кыс Донгаковнаныӊазышүлүкчү, башкыныӊ намдарыныӊ дугайындачоок дөргүл-төрелдеринден билип алган мен.
· Шүлүктер чыындызында кирген чогаалдарын сайгарарын оралдашкан бис.
Шинчилел ажылыныӊ объектизи:
Бердинген ажылга Дензин К.Д чогаадыкчы намдарын, «База бир час » деп чыындыда кирген шүлүктериниӊ дыл болгаш тургузуг талазы-биле сайгарылгазын кылып чоруткан бис.
Практиктиг ужур-дузазы:
Башкыларга болгаш өөреникчилерге, сургуулдарга, тыва дылга, чогаалга сонуургалдыгларга немелде материал болур.
Ажылдыӊ тургузуу:
Киирилде, ийи эге, түӊнел, ажыглаан литература, информантылар даӊзызындан тургустунган
ги эге. Дензин Кара-кыс Донгаковнанын допчу намдары база чогаадыкчы ажыл-ижи.
Дензин Кара-кыс Донгаковна 1945 чылдың декабрь 27-де Улуг-Хем кожууннун Чодураа суурга Хири-Хаа, Чыпсын, Доспан-Сумбууларның ѳг-бүлезинге үшкү уруу бооп тѳрүттүнген.
1965 чылда Шагаан-Арыгның №2 школазын дооскаш, ол-ла чылын Кызылдың башкы инстидудунче ѳѳренип киргеш, 1970 чылда институтту чедиишкинниг дооскан.
Амыдыралының аайы-биле Чаа-Хѳл кожууннуң Ак-Туруг суурунга тыва дыл, чогаал башкызы болуп ажылдап чораан. Бүгү амыдыралын башкылал ажылынга бараалгаткан. Бодунуң ынак мергежилинге бердинген, быжыг билиглиг, кызымаккай башкы ѳѳреникчилериниң, чонунуң хундуткелин чаалап алган.Аныяк салгалды тѳрээн дылынга, тыва чаңчылдарга база поэзияга ынакшылды, хүндүткелди сиңирип чораан.
Кара-кыс Донгаковнаның чуртталгазы каалама орук дег болбаан. «Эрткен үем» деп шүлүүнде бодунуӊбелен эвес чурттап эрткен амыдыралын дараазында одуругларда илереткен:
«Ажыг-шүжүг, өөрүшкү, муӊгаралдар
Адырылбас ийистер дег кожа чоруур.»
«…Ажыг-шүжүг мени база оюп эртпээн
Амыдырал улуг моӊу мени ойбаан.»
Аныяк назынында чааскаан арткаш, холу салдынмайн, ажыл-агыйын кылбышаан, үш уруун азырап ѳстүргеш, Тывазының ажыктыг кадрлары кылдыр ѳѳредип, кижизиткен.
Улуг уруу Аяна Крылововна, Республиканың тѳп эмнелгезиниң ыжык эмнээр салбырында бухгалтер.
Ортун кызы, Роланда Крылововна Улуг-Хем кожууннуң ѳкпе аарыглар эмнээр талазында эмчи сестразы болуп ажылдап чоруур.
Хеймер кызы,Сайзана Крылововна авазынын изин истеп, буянныг болгаш берге башкы ажылын шилип ап, Шагаан-Арыг хоорайының №2 школазында бедик мергежилдиг даштыкы дыл башкызы болуп ажылдап чурттап чоруур.
1990 чылда Кызылдың Тыва обком партиязының чанында марксизм – ленинизм университедин чедиишкинниг дооскан. СССР-ниң Чырыдыышкын министри С.Г.Щербаковтуң адын салганы, Тываның херээжен чогаалчылар ассоцияциязының, республиканың херээженнер комитединиң мурнундан дээш хѳй-ле хүндүлүг бижиктерниң, дипломнарның, шаңналдарның эдилекчизи.
Дензин К.Д -дыка хѳй ханы уткалыг амыдыралчы шүлүктерниң автору, Тываның херээжен чогаалчылар хурээлелинден, Тываның херээженнер чѳвүлелинден, «Эне сѳзу», «Улуг-Хем» солуннарындан ак сеткилдиг, идепкейлиг ажылы дээш хѳй-хѳй хүндүлүг бижиктерни, шаңналдарны алган.
Ѳѳренип алган эртеминиң аайы-биле чүгле тыва дыл башкызы болуп кызыгаарланмайн, кижизидилге ажылын чорудуп, чонну чаагай чаңчылдарын калбаа-биле ажыглап, дыка хѳй ажылдарның автору чораан. Чурттап чораан черлери Ак-Туруг, Чодураа суурларынга хережээнер – биле ажылды организастап, ажы-тѳл кижизидилгезинге хамаарыштыр лекция, беседаларны чорудуп, чугле ѳѳреникчилери-биле ажыл чорударындан аңгыда, улуг кижилер, ада-иелер – биле база ажылды чорудуп, чаагай чаңчылдарга хамаарыштыр ѳѳредиглиг улуг ажылдарны чорудуп келген.
Кара-кыс Донгаковна, бистиң ынак кырган-ававыс Улуг-Хем, Чаа-Хөл кожууннарынга хоочун тыва дыл башкыларыныӊ бирээзи болуп, көвей санныг ѳѳреникчилериниӊ чырык орук айтыкчызы, эртемнерже дүлгүүрүн оларга харам чокка өргүп чораан. Кырган-ававыстың ажыл- ижи халас барбаан, ѳѳреткени уруглар, оолдарының кѳвей кезии Кара-кыс Донгаковнаның изин истеп, тыва дыл, тыва чогаал башкылары болуп, эки үре-түӊнелдиг ажылдап, Тывазыныӊ сайзыралынга улуг үлүг -хуузун киирип чоруурлар.
II-ги эге«База бир час» деп шүлүктер номунуӊ сайгарылгазы.
Буянныг берге башкы ажылындан аңгыда, 1980 чылдан эгелеп чогаал ажылы-биле туттунчуп чораан. База 1980 чылдан эгелеп, Тываның чогаалчы херээженнер хүрээлелиниң кежигүнү турган.
Кырган-ававыстың хѳй санныг шүлүктериниң, бижээн ажылдарының түңнели болуп, 2007 чылда чырыкче «База бир час» деп баштайгы ному чырыкче үнген. Кара-кыс Донгаковнаның шүлүктери шынап-ла онза. Бо номну чырыкче унеринге улуг дузазын коргузуп, А. Бегзин-оол редакторлаан.
Бо чыындыда чогаадыкчы салым-хуузунун эгезинден-не бижээн шүлүктери кирген. Номда кирген шүлүктерниӊ ниити саны-45. Бердинген шүлүктерни шүлүкчү аңгы-аңгы темаларга тураскааткан. Колдап турар темаларга:
1. Төрээн чер-чурт, ооӊ чараш булуӊнарын алгаан. Чижээ: «Кара-Суг деп аржаанымны», «Дыӊна, Тыва»
2. Башкы кижиниӊ чымыштыг ажыл-ижин чырыткан. «Эге башкым», «Башкыларга мөгейиӊер»
3.Тѳѳгүтемазы: «Эрткен үем», «Тайбыӊ дээш»
4. Ава, ие кижиниӊ амыдыралчы бодалдары. Чижээ: «Авай», «Авамга».
5. Ынакшыл дугайында «Харыызы чок ынакшыл», «Мөӊге ынакшыл» дээш оон-даа ѳске темаларны чырыткан шүлүктери бар.
Шүлүкчүнүӊ бижээн шүлүктериниӊ чылдарын алгаш көөр болзувусса, 1965 чылдан 2003 чылдарга чедир. 1965 чылда «Узун чажым-чоргааралым» деп шүлүктү бижээн. Ында тыва херээжен кижиниӊ каасталгазы – чажыныӊ каас чаражын мактаан. Номда кирген шүлүктерде чогаалчыныӊ эӊ-не «дүжүткүр» ажылдаан чылдарынга 1980 чылда 6 шүлүктү чырыкче «бодараткан».2003 чыл база чогаадыкчы ажылдаан чылдарынга хамаарыштырып болур: бижээн шүлүктериниӊ ниити саны - 10. Ооӊ иштинде номнуӊ ады- биле чүүлдешкек шүлүк бар. «База бир час» шүлүкте чогаалчы чылдыӊ бир эргилдези часдүжүп кээрге, агаар-бойдус чылып, ооӊ-биле чергелештир лириктиг маадыр часка өөрүп, чуртталгазыныӊ база бирчылыг, чаагай үезин чиик уткуп, ажы-төлүнүӊ ажы-төлүн чедип алгаш дидим, хөглүг чоруурун илереткен.
Чогаалчыныӊ бижээн шүлүктериниӊаттарын алгаш көөр болзувусса, ында бир-лечоок кижизинге тураскааткан шүлүктер бар: уруу Аянага «Чагыг»: «Улуг кызым, ууттунмас эртинем сен
Улай базып, изим истээр салгалым сен.
Ужурларны, чаӊчылдарны сагып билир
Угбам ышкаш, авам ышкаш идегелим».
Бердинген шүлүкте улуг уруун «угбам ышкаш, авам ышкаш идегелим, ынаныжым, чоргааралым» деп деӊнелгелерни ажыглап, улуг уруунга чоргаарланып алгап-мактаан. Адалгаларны кииргени онзагай «улуг кызым, ууттунмас эртинем сен», «чоргаар дидим, чоннуг чору, чарашпайым », «кадыгландыр туттунар сен, күжүр кызым » деп чагыын берип турар.
Шүлүкчү Кара-оол Натпий-оолдуӊ 55 харлаанынга тураскааткан «Аныяк сен» деп шүлүүнде чогаалчы дуӊмазыныӊ овур-хевирин уран-чечен деӊнелгелер дузазы-биле мактап бижээни онзагай: «… туӊ дег ак-ак диштер бүдүн, тулган кылдыр кеттингилээр»…
Ажы-төлүнге тураскааткан шүлүктерни уран-чечен деӊнелгелер, эпитеттерни ажыглап бижээн: чижээ: «Оолдарым-салгалдарым» деп шүлүкте уругларын ожук даштарынга деӊнеп бижээни:
«… ожуктуӊүш дажы ышкаш
орлан, шоваа кыстарлыг мен.»
«хокпаӊнашкан анайлар дег
Кончуг эрес салгалдарым».
«Уругларым» деп шүлүүнде «Кайгамчыктыг чараш-чараш уругларым» деп эпитет ава кижиниӊ уругларынга төнчү чок ынакшылын илереткен.
«Удазынныӊ ужун салбайн дыӊзыг тудуп
Улам чараш угулзалап сырып каӊар » деп одуругларда ажы-төлүнге аас-кежиктиг амыдыралды күзээнин диригжидилге аргазын ажыглап бижээни онзагай. «Уругларым- аксым-кежии»деп шүлүүнде «уругларым-чечектерим, уругларым-салгалдарым, чолдугбайлар» деп деӊнелге аргазын ажыглап, уругларынга чоргаарланып бижээн.
Шүлүктериниӊ эге болгаш төнчү аяннажылгазын көөр болзувусса, одуругланчакаллитерацияны – шүлүктүӊ строфазыныӊ одуруг бүрүзүнүӊ эге үннери чаӊгыс аай аяннашкак болуру:
«Э мдик холум эде тудуп, чаӊчыктырып,
Э ргеледип, бажым суйбап, айтып берип,
Э ртем-номнуӊ тереӊинче чедип киирген
Э ргим башкым кажанда-даа утпас-ла мен» «Эге башкымга» арын 27
Кожаланчак аллитерация строфада кожа одуругларныӊ эге үннериниӊ эжеш, аяннашкак болурун көргүскен чогаалдары хөй:
«К арак чырып, чаа чиигээн иеге-даа,
К аткы-хөглүг девип, самнаан чаштарга-даа,
Х аны ынак душтуун тыпкан оолга-даа
Х алап дайын ханныг уржуу дегбес болзун!» «Тайбыӊ дээш» арын 6.
Сөөлүнде тааржып аяннажып турар рифманы чогаалчы бодунуӊ шүлүктеринде киирген:
Калбак дашка шөйбек-шөйбек даштар шуглааш,
Кара-кара кыстарывыс ол-дур деп каар.
Борбак-борбак, чүзүн-чүзүн даштар чыггаш,
Молдургалар, өшкү, хойлар – малывыс дээр.
Ынчангаш Дензин К.Д бижээни «База бир час» деп номунда кирген шүлүктер уран-чечен дыл-биле бижиттинген. Номчукчу кижиниӊ сагыш-сеткилин хаара тудуп кээр темаларга бижиттинген шүлүктерни бижээни онзагай.
Оон аӊгыда, «Эне сѳзү», «Шын», «Улуг-Хем» болгаш «Башкы» сеткүүлдеринге бижээн шүлүктери чоннуң үнелелин ап келген.Шүлүкчү, башкы бот-тускайлаң үннүг, ѳскелерге дѳмейлешпес, амыдыралчы кѳрүштүг. Мындыг кайгамчык шынары шулукчунун бижээни ажылдарында кѳстүп турар.
Түӊнел
Бо ажылды кылып чорудуп тура, шүлүкчүбашкы Дензин К.Д чогаадыкчы намдарын болгаш ажыл-чорудулгазыныӊ дугайында улуг назылыг чоок төрелдеринден база кырган-авамныӊ кады төрээннеринден хөйнү дыӊнап, билип алган мен.
Ам бистин аравыста чок, чырыткылыг кырган-ававыс, чогаалчы, башкы Кара-кыс Донгаковнаның чырык ады кезээде номчукчуларынга дириг артып, кырган-ававыстың бижээн чогаалдары, шүлүктери кижилерниң хей адын кѳдүрүп, аныяк –ѳскенге ѳѳредиг болуп, дыка үр ажыглаттынмайн уттундуруп калган чаагай чаңчылдарның катап тургустунуп келиринге, улуг үлүг хуузун киирип чорааны халас барбаан.Хѳй санныг ѳѳреникчилери ам-даа сактып, чугаалажып, шулуктерин кожуун, республика чергелиг конкурстарга номчуп, чагыгларын, езулалдарын амыдыралга ажыглап чорууру ѳѳрүнчүг.
2007 чылда чырыкче үндүрген «База бир час» деп шүлүктер номун сайгарарын оралдашкан бис.
Бирээде, номда кирген шүлүктер янзы-бүрү темаларга бижиттинген. Оларныӊ иштинде төрээн чер-чурт, ава, ие кижиниӊ амыдыралчы бодалдары сиӊген, ынакшыл темазынга бижээн шүлүктер колдап турар.
Ийиде, чыындыда кирген шүлүктерниӊ аттарынга хамаарыштыр уругларынга тураскааткан, амыдырал-биле холбашкан чүүлдерни киирген чогаалдар көвей санныг.
Υште, номда кирген шүлүктер уран-чечен дыл-биле бижиттинген, номчуттунгур, дылдыӊ уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглаан.
Ынчангаш Дензин К.Д шүлүктериниӊ чыынды номунда бодунуӊ чону-биле тудуш чораанын, тыва дылды, чаагай чаӊчылдарны келир салгалдарга өөредип, уругларынга чагыг-сөзүн берип чораанын ооӊ бижээн чогаалдарындан билип алыр бис.
Ажыглаан литература:
1. Бавуу-Сюрюн М.В.,Ондар О.МТыва дыл талазы-биле сургуулдарныӊ эртем-шинчилел ажылдарыныӊ тематиказы болгаш үлегерлери. – Абакан: – 2007.
2. Динзин К.Д..«База бир час». Шагаан-Арыг-2007.
3. Төгүй-оол А.С. Шинчилелдер. Кызыл- 2001.
4. Чүлдүм Чап Улусчу педагогикага ажыглаар чамдык сөстерниӊ, ужурларныӊ чижек тайылбыры. Кызыл- 1999.
Солуннардан материалдар:
5. «Улуг-Хем» солун -2007 май 17- №18
6. «Эне сѳзү» солун -2008 декабрь 4- №62
7. «Шын» солун - 2003 август 2- № 120
8. «Шын» солун - 2007 июнь
Информантылар даӊзызы:
1. Дензин Сайзана Крылововна, башкы Дензин К. Д хеймер уруу
2. Доржу-оол Аяна Крылововна,башкы Дензин К. Д. улуг уруу
3. Иргек Роланда Крылововна,башкы Дензин К. Д. ортун уруу
4. Сарыг-Лама Марта Донгаковна, Чодураа суурнуӊ чурттакчызы, 1940 чылда төрүттүнген.
5. Сайнит Зинаида Донгаковна, башкы Дензин К. Д. кады торээн дунмазы
6. Хири-хаа Раиса Донгаковна, башкы Дензин К. Д. кады торээн дунмазы
7. Хири-хаа Надежда Донгаковна,башкы Дензин К. Д. кады торээн дунмазы
8. Эртине Виктор Донгакович, башкы Дензин К. Д. дунмазы