Патриция М. Сент-Джон
Лум ӱмбалне кыша (Следы на снегу)
Шым ияшыж годым Анита ава деч посна кодеш, да тидын деч вара ачаж ден изи Даник шольыжо верч тыршымаш тудын ӱмбаке возеш. Пошкудо рвезе Лука дене сырымыж годым Даникын йолжо эмгана. Анитан сырымыжлан мучаш уке. Тудын дене сӧрасаш манын, Лука лийын кертдыме вийым пышта.
Школышто тунемше йоча-влаклан.
Рушла гыч Алексей Мурзашев кусарен.
Кусарымым Ю.И. Галютин, И.В. Орзаев да Л.Н. Орзаева тергеныт.
Изд. № 23.294
ISВN 3-935435-34-7
© «Эрвел Волгыдо» Издательство «Свет на Востоке», 2006
Ончылмут
Шым ияшем годым мый Швейцарийыште, курык коклаште верланыше пу пӧртыштӧ иленам. Тиде вер книгаште серыме Анита ден Даникын илемышт деч изиш кӱшнырак лийын.
Тылзе волгыдо годым мый нунын семынак, издерыш шинчын, курык гыч ялыш мунчалтен волем ыле. Кеҥежым мый шудым погаш полшенам. Ушкал-влакым поктымек, мый вӱтамбалан оптымо шудеш малем ыле. Рошто пайрем деч ончыч ялысе черкыш коштынам, тушто апельсин да тӱрлӧ янлыклан келыштарен чумыртылмо мӱгинде-влак дене сылнештарыме рошто кожым куанен ончыштынам. Мыйым тыгак пошкудо оласе врач деке коштыктеныт. Изи шольым шӧрым шупшыктымо орваште шинчын коштеш ыле. Тыгак мыйын шкемын Ошлум лӱман пырысем ыле.
Чыла тиде ятыр ий ожно лийын, тиддеч вара мый Швейцарийыште уна семын гына миеденам. Мутат уке, тунамсе деч вара илыш чот вашталтын. Таче кечын умылаш йӧсӧ, кузе йоча икмыняр ий тунемде илен. Тазалыкым аралыме пашат чотак саемын чай... Ынде кажне ялыште врач уло дыр — мый тидым ом пале.
Но мый палем: лапкарак школ оралте ден черке шке верыштыштак улыт, курыкласе олык ден вольыкым кӱтымӧ верла гыч оҥгыр йӱк шокта да кажне шошым лап верыште нарциссын тамле пушыжо йыр шарла. Шонем, кызытат йоча-влак Рошто пайрем деч ончыч тыгак рошто муро-влакым мурат да тыгакак изи маскаиге мӱгинде-влаклан куанат, мыйын семынак шке жапше годым.
|
|
Ялын лӱмжым мый ом каласе, молан манаш гын, южо вере возымыжо чын дене келшен огыт тол. Мутлан, кызыт уке тудо ола, кушко курык гоч вончен веле логалаш лиеш ыле. А мый лач тунамсе илышым ончыкташ тыршенам.
Тый иктаж гана нине верлаште лият гын, Монтреште курыкысо электричкышке шич да изирак станций марте кудал. Тый поезд кудалме корно воктене олыкым да йырваш ужар курык тайылым, тӱшкан вераҥдылме пу пӧрт-влакым ужат. Кӱртньӧ корнын пурла велныже шинчатлан шоҥешталтын да шурген йогышо эҥер деке волышо курык перна. Эҥерын вес серыштыжат курык нӧлталтеш. А тушто, ужар тайыл ден кошар мучашан кӱ коклаште — ӱлыкшӧ вер.
Вокзал деч тораште огыл лапкарак ош школ оралте ден чаҥым сакыме пу черке вуйым ужат гын, пале: повестьыштем мый тиде ял нерген возем.
Автор
Глава
Роштом вашлийме кас
Рошто вашеш тура курыкысо йолгорно дене кум айдеме ошкылыт. Нуно ош лум ӱмбалне тылзе волгыдышто ӱмыл семын койыт. Покшелне — лопка кужу шем юбкым чийыше да ваче ӱмбаланже кугу шем шарфым пыштыше ӱдырамаш. Тудын кидшым кучен, воктенже шем ӱпан куд ияш рвезе ошкылеш. Кочкыш дене тич темыме умшажым тарватылын, тудо ала-мом чарныде каласкала. Рвезе деч изишак шеҥгелан кодын, шым ияш ӱдыр шӱдырна. Тудо кавам ончыштеш, шке семынже ала-мом шонкала. Ӱдыр кок кидше дене онжо пелен мӱй тӱсан мӱгиндыжым ӧндал кучен. Рвезынат тыгаяк мӱгиндыже лийын, но тудо вашке кочкынат пытара. Рвезе чоян ӱдырым ончале да моктанен пелештыш:
|
|
— Мыйын мӱгиндем тыйын деч кугурак ыле!
— Садак нимоланат ом вашталте ыле, — ӱдыр, вуйжым савырыде, тыматлын пелештыш.
Тудо шке мӱгиндыжым шыман ончале. Тудо пеш тамлын пушлана да тылзе волгыдышто путырак чеверын коеш! Ӱдыр мӱгиндым садак ок пурл. Таче ялысе кандашле йоча тыгай мӱгиндым налын, но тиде ӱдырын мӱгиндыже эн сай ыле. Тидлан верчынак тудым шарнен илаш кодынеже. Кажне гана мӱгиндыжым ончалмыж годым Рошто пайрем вашеш эртарыме касым, шемалге-канде кавам, пайремлан лӱмын чот волгалтарыме черкым, ший шӱдыр-влак дене сылнештарыме кожым, пеш сылнын йоҥгышо муро-влакым, Изи Азан ясльым да оҥай, но ойган рошто ойлымашым шарнаш тӱҥалеш.
Изи Аза Исуслан унагудышто вер ситыдыме нерген шонкален, Тудым чаманен, ӱдыр изиш гына шортын ыш колто. Тудо гын омсам комдык почеш да ноен толшо корныеҥ-влакым пеш куанен вашлиеш ыле.
Ӱдырын шып ошкылмыжо Лукам (рвезым тыге лӱмденыт) сырыктыш.
— Мый мӱгиндыжым кочкын пытарышым, — моктана рвезе. — Анита, тый шкендыным мылам изишак пу. Тый тудым тамленат ончен отылыс...
Анита вуйжым гына рӱзалтыш, маскалан келыштарен чумыртылмо мӱгиндыжым оҥжо пелен чотрак ӧндале.
— Мый тудым нигунамат ом коч, курым-курым мучко аралаш тӱҥалам.
Нуно тыге корнывож деке толын шуыч. Тыште тер кыша-влак тӱрлӧ велышке ойырлат. Корно деч ӧрдыжтырак, пурла велне, пу пӧрт-влак волгалтыт, нунын шеҥгелне ушкал вӱта да пу леваш-влак палдырнат. Анита шке пӧртышт деке толын шуо. Марель госпожа ӧрынрак йодо:
|
|
— Анита, тый умбакыже шкет ошкылат але омсада марте ужатыман?
— Мый шкет каем, — ӱдыр писын вашештыш. — Пеленда кондымылан кугу тау! Сайын малыза, Марель госпожа. Йӱдет сайын эртыже, Лука.
Анита писын ойырлен кайыш. Тудо Марель госпожан шонымашыже вашталтеш да пеленем ошкылаш тӱҥалеш манын лӱдӧ. Анитан шкет кодмыжо шуэш, тудо тиде жапым вучен. Лукан шотдымын кутырымыжым колыштмыжо ок шу. Марель госпожан да Лукан йодышыштлан вашештыме годым тудо шке семынже шонкален але шӱдыр-влакым куанен ончен кертеш мо? Анита эше ик ганат уремыште йӱдым шкет лийын огыл. А таче тиде вучыдымын лие.
Черкышке ӱдыр аваже да ачаж дене пырля имне дене кайышат ыле. Тидын нерген нуно арня мучко куанен кутырышт. Но тиде эрдене аваже кенета черланыш, да ачажлан врачым ӱжаш олашке каяш вереште. Врач ныл шагатлан гына толын шуо. Почеш толмыжлан нуно черкышке пырля каен ышт керт. Кумыл волышо Аниталан черкышке Марель госпожа дене пырля каяш логале. Марель госпожан пӧртшӧ курыкышто, изиш тораштырак верланен. Черкышке пурымеке, Анита чыла-чыла мондыш — тыште путырак пеш сылне ыле. Сӧрастарыме кож, умылаш лийдыме куандарыше, ӧрыктарыше Рошто пайрем кумылым савырышт!
Йомакысе гай кас эше пытыдымыла чучеш. Анита ош лум дене леведалтше мланде ӱмбалне чолгыж йӱлышӧ шӱдыр-влакым ужо да пӧртышкӧ пурымыжо ыш шу. Унам вашлийме пӧлем да балконышко кӱзымӧ тошкалтыш тураш чарналтыш. Лишнак ушкал вӱта. Тушто ӱдыр ушкал-влакын тарванылмыштым, шудым пурыштмыштым кольо. Тудын у шонымаш шочо. Чулым ошкыл колтен, вӱта омсам почо да вольык вӱташ пурыш. Ушкал-влакын тамле шӧр пушышт, тамле пушан ужар шудо ӱдырын кумылжым нӧлтальыч. Анита, ушкал-влак кокла гыч шеҥын пурен, шудым оптымо шагыш кӱзыш. Воктенжак эн йӧратыме ушкалже шога. Тудын велыш кидшым шуялтыш, шӱйжӧ гыч ӧндале. А тудо ласкан шудым пуреш. Очыни, тунамат тыгакак лийын, кунам Мария Изи Аза дене вӱташте вольык дене пырля лийын. Изи Исусланат вольык-влак дене пырля лиймыж годым теве тысе семынак сай, ласка лийын чай. Шудо ӱмбалне Кавасе Юмын Эргыже кия, Тудын воктенже ушкал-влак шудым лыжган пурын шып шогат. Вӱтамбалысе рож гыч чарныде чӱчкышӧ шӱдырым ужо да шоналтыш: Вифлеем ола ӱмбалнат тыгаяк шӱдыр йӱлен да Исусын шочмо верышкыже мунлыеҥ-влакым вӱден наҥгаен. Ӱдырын ушешыже нунын верблюд-влак ӱмбалне лӱҥген-лӱҥген шинчын толмышт сӱретлалте. Теве тыштат кызыт омса почылт кая, да кидыштышт изи пача-влакым ӧндалын кӱтӱчӧ-влак пурен шогалын сеҥат.
Пӧртдымӧ Изи Аза ончылно чыла пӧрт омса петыралтме нерген шоналтышат, Анитан чонжылан моткоч йӧсӧ лие.
— А мемнан пӧртыштына вер шуко уло, — шке семынже вудымата, — кеч-мо гынат тыште, ушкал вӱташте, вер эн сай, — яндар шудо, ушкал-влакын шокшо шӱлышышт. Нуно пеш ласкан шогат. Юмо Шке Шочшыжлан эн сай шепкам ойырен налын.
Пыртак почылтшо омса гыч понар волгыдым ок уж гын, тыште мыняр жап шинчаш тӱҥалмыжым Юмо гына пала ыле чай. Кочыртатыше лумым тошкен толмо йӱкым кольо да шаге ӱмбач тӧршталтен волыш, ушкалын рӱзалтыме почшо деч кораҥын, ачаж деке кидым шаралтен куржын мийыш.
— Рошто пайрем вашеш мый ушкална-влакым ончалаш пурышым, — Анита шыргыжал пелештыш. — Ачай, ала тый мыйым йомдарышыч?
— Туге, — кумылдымын вашештыш ача.
Тудо ыш воштыл. Чурийже ошемын да пеш шонкалышыла коеш. Ача ӱдыржын кидшым кучыш да пӧрт велышке вӱден ошкыльо.
— Тылат вигак пӧртышкӧ пурыман ыле, аватын нелын черланымыжым палетыс. Пел шагат годсек тудо эре тыйым йодеш.
Анитан шӱмжӧ чӱчкыдын кыраш тӱҥале, кузе тудо йӧратыме аважым монден сеҥен? Ачаж деч кидшым мучыштарыш да, шкенжым титаканлан шотлен, аважын кийыме пӧлемыш куржын кӱзыш.
Ӱдырын пурымыжым врачат, медшӱжарат ышт шиж. Тудым черлын койко воктене гына ужыч. Анита — изирак капан да пеш чулым ӱдыр. Пӧлемыште тудо шып да эркын коштеш. Но тиде гана аваже тудым вигак ужо да кидшым ӱдыржӧ деке йӧсынрак шуялтыш. Анита куржын мийыш, вуйжым аважын вачышкыже пыштыш, шыпак шорташ тӱҥале. Аважын ош кӱпчык гай ошемше чурийже тудым лӱдыктыш. О, толмекше вигак пӧртышкӧ пурыдымыжлан кузе тудо ӧкына.
— Анита, ит шорт, — ава шып пелештыш. — Тыланет мыйын пӧлекем уло.
Анита вигак шып лие. Пӧлек? Мутат уке, таче вет Роштом вашлийме кас. Тиде кечын аваже эре пӧлекым ыштен. А таче мом пӧлекла? Ӱдыр йырым-йыр ончыштеш. А ава медшӱжарлан шып каласыш:
— Тудлан пуыза, — пелештыш тудо.
Медшӱжар одеялым кораҥдыш, ошыш вӱдылмӧ ала-мом нӧлтале, Анита деке лишемын, тудлан кучыктыш.
— Тыйын шольыч, — рашемдыш медшӱжар, — айда тудым коҥга воктенсе шепкашке пыштена, да тый лыжган рӱпшет. А аватлан кызыт малаш кӱлеш. Тый тудлан ласка йӱдым тылане.
— Тыйын шольыч, — пич йӱк дене ава каласыш. — Тый тудым йӧратен ончен кушто. Мыйын олмешемат тудын верч тырше. Мый тудым тылат пӧлеклем.
Аван йӱкшӧ иземе, да шинчажым петырыш. Тӱҥын шогалше гай лийше Анита ик мутымат каласен ыш керт. Тудым медшӱжарын аван пӧлемже гыч вӱден лукмыжлан торешланаш кӱлмӧ нерген шоналтенат ыш шукто. Пырдыж воктенсе пӱкенеш шинче. Ӱдырын ончылныжо изи койко, тушто аважын Рошто пайремлан пуымо пӧлекше кия. Шкенжын шольыжо улшо изи вӱдылкам ончен, ятыр жап тарваныде шинчыш. Тылзе волгыдо да яндар лум пырдыжым волгалтарат, коҥгаште йӱлен пыташ шушо пу комыля-влакын йошкаргырак ӱмылышт туврашыште тӧрштылыт.
Пӧрт кӧргыштӧ шып. Петырыдыме окна гыч Рошто шӱдыр волгалтара. Вифлеемын вӱташтыжат Юмын Шочшыжо ӱмбаке тиде шӱдыр тыгакак волгалтарен. Марият Юмын Изи Эргыжым ясле воктене тыгак ончен шинчен. Анита изи шольыжым ласкан ниялтыш. Варажым чот нойышо семын келгын-келгын шӱлалтыш да, шепка тӱреш вуйжым эҥертен, шонкалаш тӱҥале. Шӱдыр, вольык, але гына шочшо йоча-влак, петырыме омса, мунлыеҥ да мӱгинде-влак — тудын вуйыштыжо чылажат лугалте да тудо пӱкен гыч кӱварваке куштылгын мунчалтен волыш. Шагат гычрак ачаже тудым вуйжо дене шепкаш эҥертен малышым ужо.
— Пиалдыме тулыкем-влак, авада деч посна кодда, — ӱдыржӧ деке лап лийын, йӧсын вудыматале, — туддеч посна мый тендам кузе ончен куштем?
А вет Анитан аважым Юмо Шкеж деке налын. Роштом тудо суксо-влак дене пырля пайремла.
Глава
Кова
Изи Бурни Даник шочмыж деч кум шагат варарак аваж деч посна кодо да шымияш Анита акажын эн лишыл да пеш шерге еҥже лие. Молын нигӧн огыл, а Анита акажын гына. Ял гыч толшо поро медшӱжар ик жаплан Бурни господинын пӧртешыже кодо да изи азам ончыш. Тудын кайымекше, ача ял гыч няням ӱжын кондыш, Даникым ынде тудо ончаш тӱҥале.
Но изи аза Анитанак. Аваже колымылан кӧра кугу ойгышко вочшо чот йӧсланыше шӱмжӧ гыч лекше йӧратымашыжым тудо пӱтынек шочшо шольыжлан пуа. Даникым изи кленча гыч пукша да варажым ятыр жап шепка воктене шып шинча. Йӱдым шортмыж годым тудын деке ошкыл лишемеш да шепкам рӱпшалта. Кечывалым кечан да яндар южан балконыш нумал луктеш. Тыге йӧратен ончымылан кӧра аза писын кушко. Йыр кундемыштат тудын деч чеверрак да тазарак йоча моло нигӧн уке. Эре ласкан мала, помыжалтмыж годым веселан шыргыжеш, шуко кочкеш. Вакшыште шерже теммеш почаҥеш да адак мален колта, иктыланат уто сомылым ок ыштыкте.
— Тудо пиалан шӱдыр йымалан шочын, — ик гана няня куанен каласыш.
— Рошто шӱдыр йымалне шочын, — Анита няням тӧрлатен каласыш. — Мыйын шонымаште, тудо эре поро чонан да пиалан лиеш. А кузе тудо писын кушкеш! Кечын лумым чотрак шулыктараш да нарынчалге олыклаште пеледыш-влак пеледаш тӱҥалмеке, изи ньогалан у тувырым ургыктышт. Ушкал-влакым Альпа курыкын олыклашкыже кӱташ лукмо жапыште азан изи умшаштыже икымше пӱй лекте. Тудын кузе лекмыж да тидын годым мом ыштышаш да кузе лийшаш нерген Анита нимом пален огыл. Ньога молыланат нимогай йӧсылыкым ыш кондо. Шортмо да кугу йӱкын кычкырыме олмеш воштылеш да, ы-ы да ы-ы йӱкым луктын, мушкындыжым нула.
Шыжым, кунам бук пушеҥгын лышташлаже шӧртньӧ тӱсым нальыч да сентябрь мардеж талынрак пуаш тӱҥале, Даниклан шепкаже шыгыррак лие. Тудым ынде кӱварваке волташ вереште. Коҥга ден балкон тошкалтыш кокласе чыла ӱзгарым пален налаш шонен, эре нунын деке нушкын мияш тырша. Аниталан шольыжым эскераш да тӱрлӧ азап деч аралаш утларак йӧсӧ лие. Шонен-шонен, ака келшыше йӧным кычал муо. Изи шольыжым кухньысо кугу ӱстел йолеш йолышташ тӱҥале. Ынде Даник, тӱрлӧ азап деч утаралтын, ӱстел йыр веле нушкын сеҥен. Пӧртыштӧ илаш ынде куштылгырак лие.
Ик кастене Даникым вакшеш вераҥдышат, Анита залышке лекте. Ачашт вуйжым кидешыже эҥертен, коҥга воктене шып шинча ыле. Авашт уке лийме деч вара тудо чӱчкыдын тыге шӱлыкаҥын шинчылтеш. Но таче моло годсыж дечат удан коеш. Пӧртыштӧ чыла шотыштат аважым алмашташ тыршыше Анита ачаж ончыко кӱзен шинче да пушкыдо шӱргыж дене тудын шуркалыше пондашан чурийышкыже пызныш.
— Ачай, тый денет мо лийын? — йодо ӱдыр. — Таче чот нойышыч мо? Тылат кофем шолташ?
Ача ӱдыржым йӧратен ончале. Шӧртньӧ тӱсан ӱпшӧ шаланен, шкеже эше изи да нечке курчакла веле коеш. Но тидын годымак Анита пеш ушан да келгын шонкален моштышо лийын.
Ӱдыржын кузе тыгай лиймыжым ача эше умыленат шуктен огыл. Туге гынат молан ойганымыж нерген ӱдыржылан эре почын ойла. Тидын годым Анита шке шонымыжым тудлан вигак луктын ойла. Ача тудын ойжым кажне гана колыштын. Теве тачат ӱдыржын вуйжым шке вачешыже эҥертарыш да кумылдымын кутыраш тӱҥале.
— Ӱдырем, мыланна ик ушкалнам ужалаш перна. Окса кӱлеш. Уке гын мый тылат телым чийыме кемым налын ом керт...
Анита вуйжым кӱшкӧ нӧлтале да ачажым ӧрмалген ончале. Нунын чылаже лу ушкалышт уло. Кажныже поро йолташ семын лишыл. Ӱдыр чылаштымат пеш йӧрата. Уке, ушкалым ужалыман огыл! Оксам вес йӧн дене муман, вес йӧн дене...
— Ончо, — ача мутшым шуя, — моло-влакын изи йочашт верч тыршыше авашт уло, а мый Даникым ончаш нянялан оксам тӱлем. Шагал огыл тӱлаш перна. Но изи Лайыкнам кӧ-гынат ончышашыс.
Анита вийналт шинче да ӱппунемжым шеҥгеке лупшале.
— Ачай, — эркынрак, но пеҥгыдын кутыраш тӱҥале, — ынде мыланна няня огеш кӱл. Мый вашке каялаш ийым темем. Даникым шке ончен кертам. Мылам оксам тӱлымӧ ок кӱл. Тыгеже ушкалымат ужалыман огыл. Кеч ик ушкаллан мемнан деч ойырлашыже логалеш гын, нунылан пеш йӧсӧ лиешыс. Тый тидын нергенат шоно...
— А тый, Анита, школыш коштшаш улат, — ача тореш лие, — тыйым туныктыде кодаш мыйын правам уке. Тиде закон ваштареш кайыме лиеш. Туныктышо молан школышко от кошт манын йодшаш. Тунемаш коштдымет нерген тудо вуйлатыше-влаклан каласышаш. Тунам кузе лийман?
— Даник верч тыршыме утларак кӱлешан, — Анита кумылдымын ойла. — Тый туныктышылан чыла умылтарет гын, тудо умыла. Туныктышо поро чонан айдеме да тыйын пырля тунемме йолташет. Ачай, айда мыйын ойлымем семын ыштена да мо лиймым вучалтена. Палет, мый урокым кухньышто ышташ тӱҥалам, а Даник туштак кӱварвалне модын кертеш. Тудлан улыжат индеш тылзе гына темыныс. Кунам вич ийым тема, йочасадыште кошташ тӱҥалеш, а тушко мый шке коштыкташ тӱҥалам.
Ача аптыранен шогыш. Изи капан да ийготшат эше шагал гынат, Анита кугыеҥ семынак шонкалыше. Изи шольыжым ончымо дене пырля пӧлемымат эрыкта. Но теве эше кочкышым ямдылен, вургемым тумыштылын, пидын да моло сомылым ыштен ок керт. Тидын деч посна эше тунемшаш! Ача ик жап шып шинчыш. Тидын годым вуйыштыжо пеш сай шонымаш шочо.
— Оҥай, мемнан деке коватым илаш толаш ӱжына гын, келша мо? Мутат уке, ынде шоҥгемын, эше ревматизм чер дене йӧслана. Тыгак шинчажат удан ужеш. Но кочкаш шолтен да кастене тылат урокым ышташ полшен кертеш, шонем. Ушкална-влакым курыклашке поктен наҥгайымек, пӧртеш кодаш тый эше изи улат. Коват деке серышым возен колтыман. Тылат урокым ышташ коват полшен кертеш манын, туныктышылан серем гын, оем дене келша ала? Ик-кок ий гыч садак школышко кошташ тӱҥалат. Тунам Даникнат кугурак лиеш.
Анита ачаж ончыч волыш да кагаз ден чернилам кондыш.
— Ачай, пожалуйста, когыньыштланат сере, — йодо ӱдыр. — Эрла эрдене киндылан каем да серышет-влакым колтем. Тыге ыштена гын, нунын деч вашмутымат вашкерак налына.
Анитан мутшо чыныш лекте. Икымше серыш ковашт деч тольо, вара туныктышат возен колтыш. Ковашт поезд дене толшашыж нерген увертарен серен.
Палемдыме кечын вашлияш Анита вокзалышке кайыш. Поезд пеш вараш кодын тольо. Тидлан верчынак тудын шогымо жапшым кӱчыкемденыт, да мыскынь, пӱгырналше капан шоҥгыеҥ, адак ревматизм дене черле айдеме, поезд гыч пеш йӧсланен волыш. Тудын мотор сондыкшым мландышке торжан волтен шындышт, да поезд писын тарванен кайыш. Туге гынат Анитан коважын кумылжо ыш воло. Тояшкыже йӧсын эҥертен, уныкаж деч курыкыш кузе кӱзымӧ нерген йодо. Ревматизм нерген нимом палыдыме Анита йолын ошкылаш темлыш.
— Йолын? Ой-йой, мый тендан деке нигунам миен ом шу, — кова торешланен вашештыш.
Ик пӧръеҥ курыкысо ял гыч вокзалышке сырым конден да ынде тушко пӧртылшаш. Тудо Анита ден коважымат пеленже налаш келшыш. Корно тӧр огыл, орава-влакым пу гыч ыштыме. Ӱшкыжат тӧр ок ошкыл. Шоҥго ӱдырамашлан тыгай орваш шинчын каяш поснак йӧсӧ гынат, шоҥгыеҥ чыташак тыршыш. Пӧлемысе диваныш шичмеке гына шоҥго ӱдырамаш ласкан шӱлалтыш. Ӱстел йымачын Даник ӱмбакше шке семынже ала-мом вудыматен ончале. Парняжым умшашкыже чыкен да пӧртыштӧ тымарте уждымо айдемылан ӧрмалген гын веле? А шоҥгыеҥ але икымше гана ужмо уныкажым раш ончалаш тырша да шинчалыкшым чияш вашка.
Коваж ден але азалан шотлалтше йоча икте-весыштым пеш тӱткын ончышт. Варажым Даник вуйжым шеҥгекыла савырыш да ончычсыж семынак воштылале.
— Тыге нушкын коштеш гын, йолашыжым пеш вашке шӱта, — кова шке шонымыжым каласышат, ньога вашеш шыргыжале. — Теве мый тендан деке толын шуым. Мом кертам, молан вием сита, чыла ышташ тӱҥалам. А мом ом керт — Анита, тый ыштет. А ынде, уныкам, кухньыдам ончыкто.
Тиде кече деч вара кова шке кертмыжым чыла ышта, а молыжым Анита ышташ тӱҥале. Чыла вереат сай порядке лие. Кован толмыжо Даникланат пеш сай. Шоҥгын чараш тыршымыжым шижеш гынат, Даник ончычсыж семынак ӱстел йыр нушкын коштеш.
Бурни господин деч серышым налмекше, ялысе туныктышо тудын ешыжым ончалаш да ӱдырын ачаж дене мутланаш шонен пыштен. Теве тудо таче Бурнимыт деке тольо. Ачашт мӧҥгыштӧ уке ыле. Анита толшылан омсам почо да эн сай пӱкеныштым нумал кондыш.
— Мый тыйын школышко коштдымет шотышто ачат дене кутыраш шонен тольым, — туныктышо мутым тарватыш. — Тыйын ийготыштет тыге ышташ ок лий, школыш коштшаш улат. Тиде мемнан элын законжо, тудым пудырташ ок лий.
— Те шкеже нигӧлан нимом огыда ойло гын, Анита нерген элна нимом палаш ок тӱҥал, — кова шонымыжым каласыш. — Тудым мый шке туныкташ тӱҥалам. Акажын ончымыж деч посна изи Даникланна йӧсӧ лиеш...
— Пеш сай, — туныктышо воштылале. — Мый нигӧлан нимом ойлаш ом тӱҥал. Но иктым ыштеда гын веле: Анита уныкада кажне шуматкечын эрдене ялыш киндылан волымыж годым мый декем пурышаш. Лач тунам мый тудын мӧҥгӧ пашажым тергаш тӱҥалам. Тунеммаште ончыко кайымыжым ужам — шып лиям. Мӧҥгыштыда Анита уныкада тунемаш ок тӱҥал гын, школышко кошташ тӱҥалже манын, мый пеҥгыдын шогаш тӱҥалам.
Тидын деч вара Анита шуматкече еда туныктышын илыме изи ош пӧртын омсажым тӱкалаш тӱҥале. Тидын годым ӱдырын тупыштыжо кугу корзинке кечен, а кидыштыже изишак тоштемше книга лийын. Кажне гана туныктышо ӱдырым порын вашлийын. Телым нуно коҥга воктелан верланеныт да олма гыч ыштыме когыльым кочкыныт, какаом йӱыныт. Кеҥежым балконышто шинченыт, вишньым кочкыныт, лимонадым йӱыныт. Пытартышлан Библийыште возымо историй нерген кутыреныт. Коваштын Анитамыт дек илаш толмекше, ӱдыр Библийым сайын палаш тӱҥале. Тудым ӱдыр йӧратен шынден да кажне кастене куанен йӱкын лудын.
Глава
Рошто пӧлек
Вич ий эртыш. Адак коло нылымше декабрь толын шуо. Тиде кече Даниклан пеш шергакан. Илышыштыже икымше гана тудо Анита акаж дене пырля Рошто пайрем вашеш черкыш миен керте.
Пайрем гыч пӧртылмеке, Даник шке койкыштыжо шинчен да пареҥге шӱрым кочкын. Тудын лӧзга ош ӱпан вуйжо пушкыдо кӱпчык гыч изишак гына койын. Анита акаже шольыж воктене маска семын чумыртыл ыштыме мӱгиндым кучен шинчен. Даникланат Рошто пайрем вашеш тыгаяк мӱгиндым пуэныт.
— Даник, — Анита шольыжлан умылтараш тыршен кутыраш тӱҥале, — мӱгиндетым вакшышке пеленет налат гын, эрденылан тудын деч тыгыде падыраш-влак веле кодыт. Ончо, мый тудым воктенет шогышо комод ӱмбаке пыштем. Тудым тылзе волгалтара, тылат чылажат сайын кояш тӱҥалеш.
Акажын ойлымыж дене келшыман огыл манын шонышо Даник шке шонымыжым вашталтыш да пареҥге шӱрым подылале. Маска семын чумыртылмо мӱгиндыжым ӧндал малаш шонымыжым Анита акажын молан чарымыжым эше умылен ок керт. Но вес семынже тиде шӱлыкаҥаш амал огыл. Тудо эре весела да пиалан рвезе. Таче шкенжым поснак пеш пиалан улам шона: черкысе чаҥын йӱкшым колын, чолгыжшо кожым ужын, шырткыше лум ӱмбач издереш шинчын мунчалтен волен, кавасе пеш шуко шӱдырым ӧрын да куанен ончен. Даник акажлан яра кӱмыжым шуялтыш да малаш пурен возо, пушкыдо одеял дене леведалте.
— Анита, мый окна янакеш кемем шындем гын, Йӱштӧ Кугыза толеш мо? Тый тидлан ӱшанет?
Ака шольыжым ӧрын ончале. Тыгай шонымаш шольыжын вуйышкыжо кушеч толын пурен? Книгалаште гына возымо Йӱштӧ Кугыза нерген шкеже тудлан нигунамат каласкален огылыс... А Швейцарийыште йот эллаште кумдан палыме Йӱштӧ Кугыза нерген шагал палат...
Даник умбакыже шуя:
— Тудо пӱчым кычкыме тереш шинчын толеш да сай йоча-влаклан пӧлекым конда, йолчиемышкышт пыштен кода. Анита, каласе: мый сай рвезе улам?
— Да, тый сай улат, — вашештыш да шольыжым шупшале. — Тый пеш сай рвезе улат, но Йӱштӧ Кугыза деч пӧлекым от нал. Тудо поян йоча-влак деке гына коштеш, а ме йорло улына.
— Мый поян рвезе омыл мо? — кумыл волен йодо тудыжо.
Тымарте Даник илыш деч ала-мом кугум вучымо нерген эше йӧршынат шонен огыл.
— Уке, — акаже пеҥгыдын каласыш, — тый поян отыл. Мемнан ешнак йорло. Ачаланна неле пашам ышташ перна, ковайлан да мылам эре тыйын вургеметым тумыштылаш верештеш. Шкат ужат вет: ме тылат у вургемым налын огына керт.
Даник воштыл колтыш.
— Йорло але поян улмына мылам садиктак. Мылам тыге келша веле. Ынде тый мылам Рошто, Изи Аза, ушкал-влак, чолгыж йӱлышӧ кугу шӱдыр нерген каласкале.
Шольыжын йодмыжым шуктен, Анита каласкалаш тӱҥале, а шукертак мален колтышаш Даник умшам карен колыштеш.
— Мый унагудо олмеш вӱтамбалысе шудо коклаште малаш келшем ыле, — акажын каласкален пытарымекше, Даник шонкалышыла койын каласыш. — Мый ушкал воктене куанен папалтем ыле. Ой, тиде могай сай!
Анита вуйжым рӱзалтале.
— Тиде тылат йӧршынат ок келше ыле, поснак телым да тӧшак деч посна. Кылмет да шокшо вакшет нерген шонаш тӱҥалат ыле. Шочшо Изи Азалан унагудышто верым пуыдымышт дене айдеме-влак моткоч кугу торжалыкым ончыктеныт. Нуно Тудлан верым садак кушто-гынат муын кертыт ыле.
Индеш шагат шумым шижтарен, шагат пералтышат, Анита верже гыч тӧрштен кынеле.
— Даник, ынде малышаш улат. А мый ачайлан какаом ямдылаш каем.
Анита изи шольыжым шупшале, ӧндале, ӱмбачынже сайынрак леведе да, тулым йӧрыктен, шкетшым коден кайыш. Но Даник мален колтыде кия, пычкемышышке онча да шке семынже келгын-келгын шонкала. Тудо чаҥга рвезе огыл, но Йӱштӧ Кугыза деч пӧлекым пешак налмыже шуэш! Тевыс, йорло улмаш... Тудын деке Йӱштӧ Кугыза огеш тол. Тыгакак мо, тидым кӧ пала? Ала Йӱштӧ Кугыза садак толеш? А вет уремышке кемым луктын шындаш нимогай чаракат уке. Тидын годымак рвезын вуйыштыжо у йодыш шочо: йолчиемым кушко луктын шындаш? Окна лондемеш шындаш ок лий, Йӱштӧ Кугыза окнан неле рамыжым почын ок керт. Верандысе балконышкат ок лий чай... Тушто чыла еш мала. Улыжат ик вер гына уло: кухньысо шеҥгел омсам почаш да кемым вигак лум ӱмбак луктын шындаш. Адак ик йодыш лекте: тушто, пӧрт шеҥгелне, Йӱштӧ Кугыза тудым ужеш мо?.. Но садак луктын шынден ончыман.
Койкыж гыч волыш да, йолварня мучашыж дене гына ошкылын, тошкалтыш дене ӱлыкӧ волыш. Иктат ынже кол манынак, чарайолын ошкыльо. Кидешыже мераҥ коваште гыч ургымо йошкар кемым кучен. Тиде мотор йолчиемым Йӱштӧ Кугыза ужде садак ок код. Неле омсам уло вийже дене шӱкал почо. Почмыж годым йӱштӧ пӱкеныш кӱзен шогалашыже логале. А омса кенета почылтмылан кӧра тудо изишак ӱлык ыш камвоч. Кемже лумыш лектын возо. Даник писын тӧрштен волыш да пӧртӧнчылан шынден, омсам петырыш. Рвезын тиде пашажым иктат ыш уж.
Лыпланалын, пӧлемышке пӧртыльӧ, койкышкыжо возо. Шаҥге малаш вочмыж деч ончыч акаж дене пырля кумалын ыле, но кызыт эше ешарен кумалаш лие.
— Шергакан Юмем, пожалуйста, пӱчын терешыже шынден, Йӱштӧ Кугызам мый декем колто да тек тудо мыйын кемем ужеш да, йорло рвезе улам гынат, изи пӧлекым тушко пышта.
Кумалмыж деч вара савырнен возо да вашке мален колтыш. Тӱжемле моло йочалан кончымо семынак тудланат тиде йӱдым йошкар тулупым чийыше шоҥго Йӱштӧ Кугыза омешыже кончыш. Тудо терыште шинча, лум ӱмбач писын кудалше пӱчӧ-влакын вуйыштышт оҥгыр-влак йыҥгыртат.
Даник эрлашыжым пеш эр помыжалте — Рошто пайрем годым йоча-влак эр кынелыт. Мутат уке, вигак йошкар кемже нерген шоналтыш. Шӱмжӧ моло годсыж деч виянрак кыраш тӱҥале. Акаже эше мала. Эше йӱд мо? Но кенета кухньышто ачажын ведра-влакым мурыктылмыжым кольо. «Писын тарваныман да пӧлекемым ачай деч ончыч налман!» — эртыше йӱдым коктеланен шонымашыже йӧршын йомын.
Анитам помыжалтараш огыл манын, йоча малыме пӧлем гыч шып лекте да кухньо велышке ошкыльо. Шке пашажым ыштышыжла, ача эргыжым ужын ыш шукто. Тудыжо шӧр ведрам мушкеда. Даник ачаж деке шеҥгечын лишеме да йолжым пеҥгыдын ӧндале. Ачаже савырныш, йошкаргалше чуриян, йылгыжше шинчан эргыже тура ончен шога.
— Йӱштӧ Кугыза тольо мо? — йодо Даник.
Пеш почеш малаш вочшо да эр помыжалтше ачаже оҥгыр-влакын йыҥгыртымыштым да пӱчым кычкыме терын лумым кочыртатен лишеммыжым садак колшаш ыле манын, чурийышкыже пеш тӱткын онча.
— Йӱштӧ Кугыза? — ӧрын йодо ача. — Уке, тудо тышке ыш тол. Тышке толаш ме пеш кӱшнӧ иленас.
Даник вуйжым рӱзалтыш.
— Ме пеш кӱшнӧ еҥгыдын-пеҥгыдын. — Тудын пӱчыжӧ-влак кеч-кушкат шушаш улыт. Тый пич маленат да нимом колын отыл чай. Шергакан ачаем, омсам поч, тудо мылам ала садак пӧлекым конден?
«Эх, мый тидым ончычрак палем гын, — ача шке семынже чон корштен шоналтыш, — тошкалтышеш кеч шоколад плиткым пыштем ыльыс! Эргымын кумылжым волташ перна вет...» — манын, чон йӧсыж дене шонкала. Но ынде вараш кодмо. Даник чытыдымын омсашке онча. Тыгай годым масак вий гына полшен кертеш. Ача эргыж ӱмбаке пальтом пыштыш, омса деке лишеме да тудым почо.
Даник тӱгӧ ончале да шке кемже ӱмбаке лап лие. Кенета йоча тымарте колдымо йӱкын кычкырале да, кемжым кидышкыже налын, кухньышко куржын пурыш. Чынжымак масак лие: Йӱштӧ Кугыза толын! Даникын кемышкыже пӧлекым пыштен коден! Тиде рвезын вич ияш ӱмырыштыжӧ тыгай шергакан пӧлек нигунам лийын огыл. Кемыште ош тӱсан изи пырыс иге пӱтырналт киен. Тудын шинчаже канде-канде, нер мучаштыже шем тамга палдырна. Пырысиге каҥга да пеш шужышо лийын. Но пушкыдо мераҥ коваште гыч ургымо кем тудым йӱштӧ деч арален.
Шке ведралажым монден, ача эргыж воктеке волен шинче, пырысигым ниялткалаш тӱҥале. Пушкыдо лапчыкеш вӱдылын, шокшо коҥга воктелан ласкан вераҥдыш. Тиддеч вара шӧрым ырыктыш, умшашкыже эскерен опташ тӱҥале. Ончычшо шӧр чӱчалтыш-влак тӱрлӧ могырыш шыжалтыч гын, варажым пырысиге эркын-эркын йошкаргырак йылмыжым нулаш тӱҥале. Вашке тудын канде шинчаже чолгыжалтыш. Теве ынде капшым да почшым тарватылаш пиже. Мӱшкыржӧ теммеке, верешыжак кадырген возо да мяу-мяу йӱкым лукто. Эре пырысигым ончымыштлан кора ача ден эрге ончычшым ик мутымат ышт вашталте. Вара веле куаныше да кумыл нӧлталтше-влак икте-весышт ӱмбаке ончальыч. Даникын шӱргыжӧ йошкар маке пеледыш семын йӱла, а шинчаже кок изи шӱдырла чолгыжыт.
— Мый ончылгочак тудын толшашыжым паленам, — пелештыш тудо, — но Йӱштӧ Кугыза мылам тыгай оҥай пӧлекым конда манын шоненат омыл. Ачай, мыйын тыгай пӧлекем нигунамат лийын огыл вет? Ачай, тудлан могай лӱмым пуэна?
— Ош лум падыраш гае ошо-ошо. Ошлум лӱм утларак келша, шонем, — вашештыш ача.
Тудо эргыжым умылаш тыршен да пагален ончале. А вет чылажат пеш сайын лекте.
Мален кийыше пырысиге ден эргыжым пӧртеш коден, ушкалыштым лӱшташ вӱташке ошкыльо. Ушкал воктене теҥгылыште шинчышыжла, ачаже кузе тыге лиймым шонкалаш тӱҥале. Мутат уке, пырысиге илыме верышкыже корным йомдарен кертын. Эн ӧрыктарышыже Даникын кемжым йӱмашыже.
Мутат уке, Кавасе Ача, Шкенжын ик Эргыж нерген тургыжланен, авадыме изи йочам куандараш манын тыге ыштен. Ош пырысигым лач Юмо Даникын кемже деке конден. Чыла тидым Вифлеемеш шочшо Изи Аза лӱмеш ыштен. Ача ик жаплан ушкалым лӱштымыжым чарныш да Юмылан тудын изи эргыжлан тыгай пӧлекым ыштымыжлан Даникын лӱмжӧ дене кугу-кугу таум каласыш.
Изиш варарак, могай кочкышым ямдылаш манын, кухньышко Анита куржын волыш. Йӱдлан чийыме тувыран да ӱмбакше пальтом пыштыман Даникым ужат, кӱвареш пижын шогалме гай лие. Тудыжо акажын ала-мом йодаш шонымыжым ужмеке, парняжым умшаж деке лишемдыш:
— Шып лий, помыжалтарет!
Тудо акаж деке парнявуйжо дене ошкыл мийыш, тудым ӱстел декыла шупшыльо, пулвуешыже шинчын, пылышышкыже чыла лийше нерген изи йӱкын каласкалыш. Акажлан умылаш йӧсӧ ыш лий. Ынде латкок ий темын да Йӱштӧ Кугызалан йӧршынат ок ӱшане. Но рошто суксо-влаклан тудо ӱшана. Мутат уке, тиде пырысиге кава гыч волтен пуымо пӧлек лийшаш.
Анита кӱварваке волен шинче да шке ончыкшо пырысигым да Даникым пулвуй ӱмбаланже вераҥдыш. Пел шагат гыч ковашт тыге шинчыше уныкаже-влакым ужо. Тудо тышке ӱстембалне шокшо кофем темыме коркам ужаш шонен волен улмаш.
Глава
Сырымаш
Лука пушкыдо одеял йымалне кия, кынелмыже ок шу. Вакшыште шокшо да пеш сай, а тӱнӧ пеш йӱштӧ. Келгын шӱлалтышат, одеялже дене чот пӱтырналт возо.
— Лука! — аваже кугу йӱкын кычкырале.
Рвезе тӧрштен кынеле. Тиддеч ончычат аваже кум гана кычкырен ыле, но тунам йӱкшӧ тыгежак шыдын ыш шоктат, колдымо лие. Школышко гын, эше шуэш. А теве ушкал-влакым лӱшташ жапше ок сите. Нуным авашт лӱштен кертеш. Пытартыш жапыште тиде пашам Лукалан чӱчкыдын ышташыже логалеш.
— Моло рвезе-влак школышко кайымышт деч ончыч ушкалым огыт лӱштӧ, — пинчак полдышлажым пижыктышыжла, мугымата Лука. — Мый ом умыло: молан моло деч шуко ыштышаш улам? Ачам укелан кӧра мо?
— Лука! — ава адак торжа йӱкым лукто. — Тый молан от кынел, кунам мый тыйым ӱжам? Кече еда эре икте. Эрдене мылам йӧршын от полшо. Акатат кынелеш да вигак пашашкыже лектын кая, нимо верч ок тургыжлане. Моло рвезе-влакын ачашт уло. А тый ынде кугу лийынат да уш-акылым погенат. Кум ушкална огеш лий гын, ме иленжат огына керт. Эрденысе чыла пашам мылам ыштыктынет деч от вожыл мо?
Лука аваж велышке сырен ончале.
— Кастене полшемыс. Мыйын изишат модаш жапем уке. Пум мый кондем. Тидлан верчынак мылам курыкышко чыла деч кӱшкырак да кӱшкырак кӱзаш перна. Кургымат кондем. Шуматкече еда ушкал вӱтам эрыктем.
Эргыжын мутшым колыштын, ава чотак сырыш.
— Школ гыч толын шумешкет мый чыла пашам ыштен пытарем. Мый умылем: телым тыйын яра жапет моло йоча-влакын деч шагалрак, но вет мо кертмемым чыла ышташ тыршем. Мыйым эр лӱштыш утларак нойыктара. Мылам полшаш ынде кушкын шуынат. Жапыште кынелметым ужмем шуэш. А ынде вашкерак кай, уке гын школышкет вараш кодат.
Лука курткым чийыш, аваж дене кумылдымын чеверласыш да, издерым налын, пычкемыш да йӱштӧ эрдене лектын куржо.
Издер йымалне лум кочыртата. Тиде йӱк эр тымыкым кӱрыштеш. Волгалтме деч ончыч тиде уло тӱнян шӱлышыжым темдымыла чучеш. Тиде ӧрыктарыше пӱртӱс вийым Лука моло годым ужде ок код ыле, а таче тудын пӱртӱсын сӧралжым ончаш кумылжо уке.
— Уке, тиде чын огыл. Чылан мыйын ваштареш улыт. Чылаж годым мӧҥгысӧ пашам ом ыште гын, мыйым титаклыман мо? Вет мый авамланат полшышаш уламыс! Таче мыланна лудмаш дене отметкым шындат. Очыни, адак эн удам «пӧлеклат»... А теве моктанаш йӧратыше Бурни Аниталан — эн сайым. Палем: школышко кайымыж деч ончыч тудлан ушкалым лӱшташ ок кӱл. Э-э-э!..
Шыдешт шонкалымыж годым издержым чараш тӧчыш, но вараш кодо.
Сырымыжлан кӧрак Лука кушкыла мунчалтен колымыжымат ыш эскере. Тидлан верчынак корно-влак ушнымашеш Анитан издерышкыже миен керылте да ӱдырым лумышко шуҥгалтарыш. Лукан тӱргоч торжа да моло еҥ верч азапланыдымыжлан кӧра тыге лие. Рвезын чурийжак йошкаргыш, шканже сайын ыш чуч. Аниталан полшаш шонен, издерже гыч тӧрштен кынеле, но ӱдыр ончылтыш. Лукам нигунам пагален огыл да тачат пеш чот сырыш. Кыдалже йотке лумышто шогышо ӱдыр Лукан ӱмбакше шыдын ончале да сырен каласыш:
— Ишак улат! — шортшаш гай лийше ӱдыр кычкыра. — Кушко мунчалтен волыметым от уж мо? Теве мыйын тетрадем-влакым ончал, кузе нуно туржалтыныт да ынде эше йӧрат. Мый садак туныктышылан ойлем! Ойлыде ом код! Тыште тыйын гына титакет! Тыйын гына!
Шкенжым эре кидыште кучаш тыршыше Лука ыш чыте, чонжо шолаш пурымо гай лие.
— Йӧра, — ӱдыр ваштареш кычкырале, — уто тумам тарватынет! Издеретым лӱмын ыжым тӱкыс. Йӱкетым колыштын, пушташ тӧченам манын шонаш лиеш, а тетрадет-влакым туржын омыл. Ик гана сай отметкым налде кодат гын, нимат ок лий. Мый кайышым.
Лука издерышкыже шинче да ӱлыкыла чошыш.
* * *
Тудо школышко жапыштыже толын шуо. А чонжылан сайын ок чуч. Уда пашам Лука чӱчкыдын ыштеда, сандене тудо таче Анита дене ваш тӱкнымышт нерген мондаш тӧчыш.